زەينەپ احمەتوۆا. ەركەكتەر شالباردان ايرىلۋدا...
زەينەپ احمەتوۆانىڭ «بابالار اماناتى» اتتى جاڭا كىتابىنان ءۇزىندى
مۇمكىن مەنىڭ شولاق اقىلىم جەتپەيتىن بولار، بىراق سول ۋاقىتتا ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتاردى كەيىن ىسىرىپ تاستاماعاندا جاستار ساناسى باتىستىڭ كۇل-قوقىسىمەن سونشالىق لاستانباس ەدى، ۇلتتىق سالت-سانا، دۇنيەتانىمنىڭ بوي-بويى قارقىراماس ەدى.
تەرەڭگە بارماي-اق. كۇندە كورىپ، كوزىڭ ۇيالاتىن بىرەر مىسالعا توقتالايىن. كوشەدە قارسى الدىڭنان كەزدەسەتىن ون قىزدىڭ توعىزىنىڭ كىندىگى شوشايىپ اشىق كەلە جاتادى. قىزدار مىقىن، بەل، ىشقىر دەگەن ۇعىمداردى الماستىرىپ العان سياقتى.
بۇتىنا جابىسقان قۋىقتاي تار شالبارىنىڭ بەلى مىقىننان تومەن ءتۇسىپ، قۇيرىقتىڭ بولىنەر جىگىنە جەتىپ تۇرادى. وسىنى قىزدارىمىز «زامانعا ساي بولۋ»، «مادەنيەت»، «جاڭا مودا» دەيدى. بۇل - مودا ەمەس، وبا. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى جەڭىل ءجۇرىستى ايەلدەردىڭ، وزدەرىنە ەركەكتىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن كوكىرەگىن سالبىراتىپ، قارنىن اشىپ، بوكسەسىن بۇلتيتىپ، مىقىنىن ويناتىپ جۇرەتىن ءتان ساتۋشىلارىنىڭ كاسىبي كورىنىسى.
كىندىك اشقىش بويجەتكەندەر دالاعا شىعاردا ايناعا قارايتىن بولار. كىندىگىن كورسەتۋ، ءتانىن جالاڭاشتاۋ وڭىنە ءوڭ قوسىپ، شىرايىنا ءسان بەرىپ تۇرسا، كانەكەي! كەيبىرەۋىنىڭ ارىق قارنى قابىسا ءشىلپيىپ، ەندى بىرەۋلەرىنىڭ ءىشى قاباتتالىپ، سىرتىنا مايى شىعىپ تۇرادى.
يمەنبەيدى. كەرىسىنشە قاراۋعا ءسىز ۇيالاسىز. مۇمكىن. جىگىتتەرگە ۇنايتىن شىعار، ەركەك بولماعان سوڭ ول جاعىن تۇسىنبەيمىز عوي.
زەينەپ احمەتوۆانىڭ «بابالار اماناتى» اتتى جاڭا كىتابىنان ءۇزىندى
مۇمكىن مەنىڭ شولاق اقىلىم جەتپەيتىن بولار، بىراق سول ۋاقىتتا ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتاردى كەيىن ىسىرىپ تاستاماعاندا جاستار ساناسى باتىستىڭ كۇل-قوقىسىمەن سونشالىق لاستانباس ەدى، ۇلتتىق سالت-سانا، دۇنيەتانىمنىڭ بوي-بويى قارقىراماس ەدى.
تەرەڭگە بارماي-اق. كۇندە كورىپ، كوزىڭ ۇيالاتىن بىرەر مىسالعا توقتالايىن. كوشەدە قارسى الدىڭنان كەزدەسەتىن ون قىزدىڭ توعىزىنىڭ كىندىگى شوشايىپ اشىق كەلە جاتادى. قىزدار مىقىن، بەل، ىشقىر دەگەن ۇعىمداردى الماستىرىپ العان سياقتى.
بۇتىنا جابىسقان قۋىقتاي تار شالبارىنىڭ بەلى مىقىننان تومەن ءتۇسىپ، قۇيرىقتىڭ بولىنەر جىگىنە جەتىپ تۇرادى. وسىنى قىزدارىمىز «زامانعا ساي بولۋ»، «مادەنيەت»، «جاڭا مودا» دەيدى. بۇل - مودا ەمەس، وبا. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى جەڭىل ءجۇرىستى ايەلدەردىڭ، وزدەرىنە ەركەكتىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن كوكىرەگىن سالبىراتىپ، قارنىن اشىپ، بوكسەسىن بۇلتيتىپ، مىقىنىن ويناتىپ جۇرەتىن ءتان ساتۋشىلارىنىڭ كاسىبي كورىنىسى.
كىندىك اشقىش بويجەتكەندەر دالاعا شىعاردا ايناعا قارايتىن بولار. كىندىگىن كورسەتۋ، ءتانىن جالاڭاشتاۋ وڭىنە ءوڭ قوسىپ، شىرايىنا ءسان بەرىپ تۇرسا، كانەكەي! كەيبىرەۋىنىڭ ارىق قارنى قابىسا ءشىلپيىپ، ەندى بىرەۋلەرىنىڭ ءىشى قاباتتالىپ، سىرتىنا مايى شىعىپ تۇرادى.
يمەنبەيدى. كەرىسىنشە قاراۋعا ءسىز ۇيالاسىز. مۇمكىن. جىگىتتەرگە ۇنايتىن شىعار، ەركەك بولماعان سوڭ ول جاعىن تۇسىنبەيمىز عوي.
بۇل - سىرتقى كورىنىس، ال ىشكى جاعىنا كەلسەك، مۇندا ۇلكەن كىلتيپان بارىن بايقايمىز. سول قىزدار ەرتەڭ تۋماس بولىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. كىندىك دەگەن - قاسيەتتى جەر. ادام ومىرگە شىر ەتىپ تۋعاندا كىندىكتى بايلاپ كەسىپ، جولداسىنان ايىرماسا، ول ولەر ەدى.
كىندىك - ادام دەنەسىنىڭ ورتاسى، ءتۇيىنى. الدىنان كىندىكتى اشقان سوڭ، وعان قوسا، ارت جاعىنداعى بۇيرەك تە جالاڭاشتانادى. سول بۇيرەكتەن ىستىق وتەدى، سۋىق تيەدى، جەل قاعادى دەگەندەي، بۇيرەك ادام اعزاسىنداعى زور قىزمەت اتقاراتىن ءارى زاقىمدالسا، ەمدەۋى قيىنعا سوعاتىن جەر ەمەس پە؟!
ەرتەڭگى كۇنى سول قىز بالا تۋعاننىڭ وزىندە سابيىندە كەمدىك، دەنە مۇكىستەرى بولۋى تاعى دا شىندىققا كەلەدى. قازىر دارىگەرلەر قىزدار مەن جاس كەلىنشەكتەردىڭ بويىنان بۇل جاستا بۇرىن كەزدەسپەگەن جىنىس اۋرۋلارىنىڭ، بۇيرەك سىرقاتىنىڭ كوبەيگەنىن، ىشكە بىتكەن نارەستەنىڭ ءبىر-ەكى ايدان سوڭ ءىرىپ كەتىپ جاتقانىن ايتىپ، دابىل قاعۋدا. مىنەكي، تالعامسىز، ويسىز ەلىكتەۋدەن ساۋ باستارىنا تىلەپ العان «ساقيناسى». كىمنەن كورەسىڭ، كىمگە رەنجيسىڭ ەندى؟
مەنى ءتۇرلى كەزدەسۋ، جيىندارعا ءجيى شاقىرادى. اسىرەسە ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلار وتىنگەندە بار شارۋامدى جيىپ قويىپ، سولارمەن جۇزدەسۋگە بارامىن. باكەڭ - باقىتجان مومىشۇلىن ايتام: «ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بايانداماشىسى»، «كەزدەسۋلەرگە بارا-بارا كوپ سويلەيتىن بولىپ الدىڭ، نە قۇلاعىڭدى بۇراپ تاستايتىن راديو ەمەسسىڭ، نە باتارەيكاڭ بىتپەيدى»، - دەپ ازىلدەپ جاتادى. ۋاقىتىمنىڭ مولدىعىنان بارىپ، اقىلىم تاسىپ بارا جاتقان سوڭ كوپ سويلەپ جۇرگەنىم جوق، جاستارعا ۇلتتىق ۇلگى-ونەگە، ۇلتتىق بولمىستان بىلگەنىمشە اڭگىمە ايتىپ، وي بولىسۋگە بارامىن.
كولگىرسىپ ءپالساپا سوعۋدى ۇناتپايمىن. سالماقتى ءسوزدى دە، ءازىلدى دە ارالاستىرىپ، ولاردىڭ كوبىرەك ساۋال قويىپ، اڭگىمەنىڭ ەكى جاقتى بولعانىن قالايمىن. سوندا ارادا بايلانىس، سەنىم كوپىرى ورنايدى. كازىرگى جاستار بىزدەن الدەقايدا ءبىلىمدى، عالامتوردىڭ قۇلاعىندا ويناپ، تورتكۇل دۇنيەدەن حابار الىپ وتىرادى. كوپ نارسەگە كوزدەرى اشىلعان، وڭ-سولدى بارلاپ، نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جاسىق ەكەنىن پارىقتايدى. ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني مۇرالارىن بىلۋگە قۇشتار جاستاردىڭ كۇن وتكەن سايىن قاتارى جيىلەپ جاتىر. وسىعان قۋانامىن.
سوندىقتان كەيدە ۋاقىتىمنىڭ تارلىعىنا قاراماي، جاستار شاقىرعاندا بارۋدى مىندەت سانايمىن. سونداي ءبىر كەزەكتى كەزدەسۋدە سوزدەن-ءسوز تۋىنداپ، ساۋالداردىڭ ءبىر پاراسى بۇگىنگى قىزداردىڭ كيىم كيۋ ۇلگىسىنە تىرەلدى. مۇنى باستاعان جىگىتتەر بولدى. وسى كەزدە شولاق كەۋدەشە، دجينسىدان وزگەشەلەۋ تار شالبار كيگەن قىز سۇراۋ قويدى.
- اپاي، اشىق كيىم كيگەن زيان بولسا، ءۇندى، افريكا ەلدەرىنىڭ قىزدارى نەگە تۇگەل اۋرۋ بولمايدى؟ تۇرمىسقا شىعىپ، بالالى بولىپ-اق ءجۇر ەمەس پە؟ - دەدى ول.
- ءۇندى، افريكا ەلدەرىنىڭ تۇرعىندارى - سان مىڭداعان جىلدان بەرى سول توپىراقتا تۋىپ-وسكەندەر. ولاردىڭ تەگى دە، ءبىتىم-جاراتىلىسى دا سول جەردىڭ تابيعاتىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالعان. ءبىزدىڭ اتا-بابامىزىدڭ كىندىك قانى تامىپ، ءونىپ-وسكەن وتانى، اۋا رايى، جەر بەدەرى ولارعا مۇلدە ۇقسامايدى.
كەرەك بولسا، ءار حالىقتىڭ ۇلتتىق ءىشىپ-جەم تاعامدارىنا دەيىن بولەك. مۇنىڭ ءوزى ادامداردىڭ ىشكى اعزالارىن بولەكتەپ تۇرادى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ءار ۇلتتىڭ ءومىر سالتى، كيىم كيۋ ۇلگىلەرى بار. سوندىقتان «اناۋ نەگە باسقا، مەن نەگە سونداي ەمەسپىن» دەپ سىرت كورىنىسكە ەلىكتەي بەرمەي، اركىمنىڭ وزىنە ءوزىنىڭ ۇقساعانى جاقسى، - دەپ جاۋاپ بەردىم دە، قارسى سۇراق قويدىم:
- اينالايىن، اۋىرسىنباساڭ ايتا قويشى، ۇستىڭدەگى كيىمىڭ اتا-اناڭا ۇناي ما؟ ايناعا قاراعاندا وسى كيىمىڭ كەلىستى كورىنە مە؟ - دەپ سۇرادىم.
باتىل قىز ەكەن، بىردەن ءىلىپ اكەتتى.
- اتا-انام الىستا. مەنىڭ نە كيىپ جۇرگەنىمدى كورىپ تۇرعان جوق. سوندىقتان ولار ءۇشىن جاۋاپ بەرە المايمىن. جاسپىز عوي، قاتارىمنان قالعىم كەلمەيدى، بۇل قازىرگى ناعىز «پيسك» مودا، - دەدى كۇلىپ.
«پيسك» دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەسەم دە:
- ەگەر «باتىستىڭ پيسك موداسى» دەپ ول جاقتان بىرەۋ دامبالىن باسىنا وراپ كەلسە، ونى دا قابىلداپ، كيەسىڭ بە؟ - دەدىم.
بارلىعى دۋ كۇلدى، بويجەتكەننىڭ ءوزى دە كۇلىپ:
- جوق، ارينە، - دەپ ورنىنا وتىردى...
...قازاقتىڭ ارۋلارى كەلىن بولىپ تۇسكەندە ءساندى دە ءماندى ساۋكەلە كيەدى. ءبىر جىل جاس كەلىن رەتىندە ساۋكەلەنىڭ جىبەك جەلەگىن سالادى، كۇندەلىكتى ءۇي شارۋاسىندا شارشى ورامال تارتادى. جىل تولعاندا اپا-اجەلەر، ابىسىن-اجىن ارنايى داستارقان جاساپ، كەلىنگە كيمەشەك كيگىزۋ ءراسىمىن جاسايدى. قازاق ايەلىنىڭ ومىرىندەگى بۇل دا ءبىر ونەگەلى ءداستۇر، اتاۋلى كۇن سانالعان.
اجەلەر: «مىنە، ەندى ناعىز كيمەشەكتى كەلىنشەك بولدىڭ. كيمەشەگىڭ قۇتتى بولسىن! ءومىرىڭ وزعاق، كيىمىڭ توزعاق بولسىن!» - دەپ تىلەك ايتىپ، بايعازى ۇسىنىپتى. كيمەشەكتىڭ ءۇش ءجۇز رۋلارىنا ءتان وزىندىك الۋان ءتۇرلى ۇلگىلەرى بار. جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ورنەك-ناقىشتارى دا وزگەشەلەۋ تىگىلەدى. كەلىنشەكتىكىن كۇمىس شەتتىك پەن مارجاندى كەزەكتەستىرىپ تىزە تىگىپ، جاعىن زەرمەن نەمەسە جىبەك جىپپەن كەستەلەيدى.
اتاق-دارەجەسى بيىك ءارى باي ادامداردىڭ كەلىندەرىنىڭ كيمەشەگىنە التىن، مەرۋەرت، لاعىل تاستار دا قوسىلادى. ال جاسى ەگدە ايەلدەردىڭ كيمەشەكتەرىنىڭ ورنەگى سىپايى، جاسىنا لايىق بولادى. كەلىنشەكتەر كيمەشەك سىرتىنان شاشاقتى بورتپە ءشالى، جىبەك ورامال سالادى، ۇلكەن اپالار مەن اجەلەر قارقاراداي ەتىپ، كۇندىك ورايدى. بۇلار - توي-تومالاقتا، رامازان ايت، قۇربان ايتتاردا، قوانققا باراردا كيەتىن بىركيەرلەر.
كۇندەلىكتى وت باسىندا ىڭعايلى ءارى قاراپايىم ەتىپ تىگىلگەن كيمەشەكتەردى كيگەن. مىنە، وسىنداي كيمەشەك كيگەن قازاق ايەلدەرىنىڭ نە ماڭداي شاشى، نە ساماي شاشى كورىنبەيدى ءارى القىم-مويىن، كەۋدەسى تۇگەل جابىق بولعان. كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن تىرشىلىگىنە قاراماي، قازاق ايەلدەرىندە قازىرگى زاماندا ءجيى كەزدەسەتىن ءتوس، بۇيرەك، قۇلاق اۋرۋلارى سيرەك بولىپتى.
كيمەشەكتىڭ الدى كەۋدەنى كىندىككە دەيىن جاۋىپ تۇرسا، ارتى بۇيرەك پەن بەلدى تۇگەل جاۋىپ، ءۇشبۇرىشتانىپ ەتەككە قاراي تۇسەدى. بايقاپ وتىرسىزدار، قازاق ايەلدەرى ءارى جابىق، ءارى اسەم باسكيىم كيگەن. ەش ۋاقىتتا اشىق-شاشىق جۇرمەگەن.
بۇلاردىڭ ءبارىن نەگە جىكتەپ ايتىپ وتىرمىن؟ سىزدەر، جاستار - بۇرىنعى وتكەن انالاردىڭ جۇرناعىسىزدار. شولپىسىنىڭ سىڭعىرىنان ءجۇرىس ىرعاعى بىلىنەتىن، ەلدىڭ - ءسانى، كوشتىڭ كوركى بولعان قازاق قىزدارى مەن ادەپتىلىك، تەكتىلىكتىڭ ۇلگىسىندەي بولعان انالاردىڭ قانداي باسكيىم كيگەنىن كوزدەرىنە ەلەستەتسىن دەيمىن.
قات-قابات تاريح تۇكپىرىنەن جەتىپ، ساقتالىپ قالعان ۇلتتىق ۇلگى-ونەگەنى ءداۋىر تالابىنا سايلى ەتىپ، بويعا جايلى ەتىپ جاڭعىرتىپ، ءوز ۇلتىن ۇلىقتايتىن نامىستى بولسا ەكەن دەيمىن. سىرتتان كەلگەن جىلتىراقتىڭ ءبارى گاۋھار ەمەس. وزىمىزدە وزگەلەر قىزىعاتىنداي باعا جەتپەس قۇندى مۇرالاردىڭ بار ەكەنىن ءبىلسىن، ۇيرەنسىن، ىسكە اسىرسىن دەيمىن... - جاستار الدىنداعى ءسوزىمدى وسىلاي اياقتادىم...
سويلەر ءسوز كوپ-اق، بىراق قايسىبىرىن ايتا بەرەسىز، بىرەۋگە ۇنايدى، بىرەۋگە ۇنامايدى دەگەندەي. «وسى اپاي-اق اقىل ايتقىش» دەپ مەنى جاراتپاي سىنايتىنداردىڭ ءبىر جاندى جەرى - شالبار. كادىمگى ەركەك كىندىكتىڭ بۇرىنعى مەنشىگىن ايتىم.
ءبىر بايقاعانىم، دەنەنى جالاڭاشتاۋ، ۇنەمى شالبار كيۋ ۇرعاشىنىڭ مىنەز-قۇلقىن، ءجۇرىس-تۇرىسىن، قيمىل-قوزعالىسىن وزگەرتپەي قويمايدى ەكەن. بۇل كۇندە ايەل قاۋىمى تۇگەل شالبارلانىپ بولدى دەسەم، وتىرىك ەمەس. جاسى دا، ەگدەسى دە، ارىق-سەمىزى دە، شاشى اپپاق قۋداي، قۇيقاسى كورىنىپ تۇراتىن اجە دە جاراسسىن-جاراسپاسىن تايلى-تاياعى قالماي جارىسىپ ءجۇر. بۇرىن «قازاقتىڭ قازاق بولمىسىن ساقتاپ وتىرعان اۋىل» دەپ كوڭىلگە توق سانايتىن ەدىك، ەندى سول اۋىلدىڭ ءوزى كويلەكتى مەنسىنبەيتىن بولىپتى.
«ەستى قىز ەتەگىن قىمتاپ وتىرادى» دەيتىن انامىز. كويلەك دەگەن ايەلدىڭ ءسانى ەدى عوي. كويلەك كيگەندەردىڭ كوپ جەرى جابىق بولعاندىقتان بەيساۋات كوز سۇقتانبايدى. كويلەكتىلەر ەتەك-جەڭىن رەتتەپ، قىمتانا جۇرەدى قادام باسۋ ءجۇرىسى سوعان سايكەس سىپايى، اياق-قولىن قالاي بولسا، سولاي قوزعامايدى. كويلەك ايەلدى ارتىق قوزعالىستان تەجەپ، بىرقالىپتى ۇستايدى. ءتىپتى دەنەسىندەگى كەم-كەتىك جەرى ەلەۋسىز قالادى.
ال شالبار كيگەندەردىڭ كوبى وراڭ-سوراڭ بۇتىن كەرىپ، جۇرە بەرەدى. قىمسىنباي، كەز كەلگەن ورتادا اياقتى ەرلەرشە ايقاستىرىپ تا، ەكى اياقتى الشاق قويىپ، تاقىمىن كورسەتىپ تە، وتىرا بەرەدى. بايقاماي، كوپ ازدان كولەمدى كوپ جينالا كەلە ەركەك مىنەزدەس، ەركەك پىشىندەس، ەركەك ءجۇرىستى ايەلدەر كوبەيدى.
كەيدە ارتى تەگەنەدەي، الدى كەبەجەدەي بۋىلتىق-بۋىلتىق دومالاڭداپ، شالباردى تىرسيتا كيگەن سارقارىن بايبىشەلەردى كورگەندە نەمەسە ەكى بۇتتىڭ اراسىنان يت ءوتىپ كەتەردەي دوعا اياعىمەن شالبارلانعاندارعا كوزىڭ تۇسكەندە «بايقۇستار-اي، وزدەرىن سونشا سايقىمازاق ەتپەسە، قايتەر ەدى...» دەپ ىشتەي مۇسىركەيسىڭ.
جارايدى، زاماننىڭ بۇل دا ءبىر ايەلگە بۇيىرعان ەنشى كيىمى شىعار دەيىك. بىراق ءار كيىمنىڭ كيىلەر ورنى، جاراسار ورتاسى بار عوي. تەاترعا، تويعا، سالتاناتتى جيىندارعا، ۇيالماي، ءولىم مەن مەشىتكە شالبارمەن باراتىندارىن قايتەرسىڭ! مۇنى سىپايىلاپ، جۇمساقتاپ ايتسام، بۇل - مادەنيەتسىزدىك، تالعامسىزدىق.
مەنىڭ ەركەكتەرگە جانىم اشيدى، ايەلدەرگە بيلىگىن بەردى، جۇمىسىن بەردى، بوركىن بەردى، اراعى مەن تەمەكىسىنەن دە ايىرىلدى، قالعانى شالبار ەدى، ونى دا شەشىپ بەردى. ەندى نەسى قالدى ايەلدەر الماعان؟
سىرت ءپىشىنى، كيىم كيىسى وزىنەن اۋمايتىن ەركەكشورا جارىمەن كەلە جاتقاندا قانداي سەزىمدە بولادى ەكەن، الدە «ءوز ايەلىمدى بىلاي قويعاندا، قازىر بارلىق ايەل اتاۋلىنىڭ بويىنان ءبىز قىزىعاتىنداي قۇپيالى، سىرلى ەشتەڭە قالعان جوق، باياعىدا «دەموكراتيالانىپ» كەتكەن» دەي مە، ول جاعى ماعان بەيمالىم.
«ىقتىرماڭ بولماسا، جەلگە وكپەلەمە» دەگەن ەكەن قازاقتار. اسىر-تاسىر اعاتىن تاۋ سۋىنداي ارىنداپ جەتىپ، جان-جاقتان قاپتاعان «مادەنيەتتەرگە» تيتىمدەي دە ىقتىرما قالقان قويا الماعانىمىز دارمەنسىزدىك پە، ەسكەكتەن ايىرىلىپ قالعان كەرەناۋلىق پا، بىلمەيمىن. تەك بۇگىنگى تىرشىلىكتىڭ، ەرتەڭگى بولاشاقتىڭ قامىن ويلاعاندىقتان قابىرعام قايىسادى. ايتپەسە، ۇزىندا - ءوشىم، قىسقادا كەگىم جوق بەيبىت اداممىن.
Abai.kz
