التىنشى تاراۋ

1

ءبىراز كۇندە ساحارا ەلىنە وزىنشە ءبىر ناۋقانداي بولعان ناۋرىز كوجەنىڭ دە مەزگىلى جەتكەن ەكەن. ەندى قار دا سوگىلىپ، جول-جولداعى قاسات قار شەت-شەتىنەن بۇزىلا باستاعان. وتارداعى مال الدى، ونداعى مالشى-قوسشى بۇل تۇستا ارتقا قاراي ساعىنىسقان ەلگە قايتۋعا قام جاساپ، شارۋاسى قىستان كۇيزەلمەي، امان شىققان ەل ارقاسى كەڭي باستاپ ەدى. قولداعى ەرتە قاشقان ءبىرلى-جارىم سيىر تۋسا، ايعىردان ەرتە شىققان بيە قۇلىنداسا، كوتەن اسىسىپ، ءبىر-بىرىنەن ءسۇر جەسەتىن، «تۇستىك» اندىساتىن مەزگىل كەلىپ قالعان. بەلگىلى-بەلگىلى دەگەن كىسىلەر ءار اۋىلدان قۇدا-تامىر، جەكجاتتان «سىباعا» جەپ، قىس سوعىمىنان ساقتالعان جال-جايا، مايلى قارتا، ۇلدىرىك قازى سياقتى ءتاتتى-ءدامدى ءسۇر استىراتىن، وزىنشە ءبىر سال-سۇرەي ۋاقىت كەلگەن. بۇل - جىلقى ەتىن ناعىز ءدامىن الىپ جەيتىن تۇز سىڭگەن كەز. كۇننىڭ ۇزارۋىنا بايلانىستى بۇل مەزگىلدى «ۇزىن سارى» دەپ جەنت، ماي قازى-شۇجىقتىڭ تاڭداۋلى، كادەلىسىن ناق وسى مەزگىلگە ساقتاساتىن. لايساڭ شاقتا ات قۇيرىعىن ءتۇيىپ، اۋجاي سالعاستىراتىندار توپ-توپ بولىپ جۇرەتىن.

التىنشى تاراۋ

1

ءبىراز كۇندە ساحارا ەلىنە وزىنشە ءبىر ناۋقانداي بولعان ناۋرىز كوجەنىڭ دە مەزگىلى جەتكەن ەكەن. ەندى قار دا سوگىلىپ، جول-جولداعى قاسات قار شەت-شەتىنەن بۇزىلا باستاعان. وتارداعى مال الدى، ونداعى مالشى-قوسشى بۇل تۇستا ارتقا قاراي ساعىنىسقان ەلگە قايتۋعا قام جاساپ، شارۋاسى قىستان كۇيزەلمەي، امان شىققان ەل ارقاسى كەڭي باستاپ ەدى. قولداعى ەرتە قاشقان ءبىرلى-جارىم سيىر تۋسا، ايعىردان ەرتە شىققان بيە قۇلىنداسا، كوتەن اسىسىپ، ءبىر-بىرىنەن ءسۇر جەسەتىن، «تۇستىك» اندىساتىن مەزگىل كەلىپ قالعان. بەلگىلى-بەلگىلى دەگەن كىسىلەر ءار اۋىلدان قۇدا-تامىر، جەكجاتتان «سىباعا» جەپ، قىس سوعىمىنان ساقتالعان جال-جايا، مايلى قارتا، ۇلدىرىك قازى سياقتى ءتاتتى-ءدامدى ءسۇر استىراتىن، وزىنشە ءبىر سال-سۇرەي ۋاقىت كەلگەن. بۇل - جىلقى ەتىن ناعىز ءدامىن الىپ جەيتىن تۇز سىڭگەن كەز. كۇننىڭ ۇزارۋىنا بايلانىستى بۇل مەزگىلدى «ۇزىن سارى» دەپ جەنت، ماي قازى-شۇجىقتىڭ تاڭداۋلى، كادەلىسىن ناق وسى مەزگىلگە ساقتاساتىن. لايساڭ شاقتا ات قۇيرىعىن ءتۇيىپ، اۋجاي سالعاستىراتىندار توپ-توپ بولىپ جۇرەتىن.

ەندى از كۇندە وتاردان كەلگەن مال تولدەپ، جيىرما كۇن، ءبىر اي، جاۋىن-شاشىن، الاساپىراندا شارۋا ەلىنىڭ قىستان سوڭعى انىق كۇيزەلەتىن تاعى ءبىر مول قاربالاس كەزى بار. تۇمسا، قۋلىق بيەلەرگە قۇلىنىن تاستاپ كەتىرمەيتىن: كۇن بۇرىن مەرزىم ءبىلىپ، كۇن رايىن تانىپ، جەرىن سايلاپ، ەرتە باستان ويعا توقىپ قوياتىن قىراعى كوز مالشى كەرەك. مۇنداي كەزدە بەل شەشپەي، ۇيقى كورمەي، ات ۇستىندە قۇرىقققا سۇيەنىپ مىزعيتىن، سارى تاپ بولعان ءولى سۇيەك جىلقىشى بولادى. جەر جادىسىن قۋالاپ، كۇندىز-ءتۇنى جىلقىعا يە بوپ وتىرۋ ءۇشىن قاندىبۇراۋىن شىعارىپ مىنەتىن جەلقۋىق ات-ايعىر سول جىلقىشى سەرىگى. يت پەن قۇسقا الدىرماي، شىعىنداتپاي ءتول قوسۋ قازاقتىڭ جانى دەسە بولادى. ساۋىرگە جەتپەي توپىرلاتىپ تولدەپ قالاتىن قوي مالىنا وتامالىنىڭ قارا سۋىعى وڭنان كەز تۇرادى. قازاقتىڭ «بەس توعىس - بەلگىلى قىس، ساراتان-ساندى قىس، زاۋزادان قورقام» دەيتىنى تاعى بار. قىس كەتتى دەپ پۇشايمان جەيسىڭ دەگەنى. ىق ساعالاپ، بوي پانالاي الاتىن ىسقاياق تاجىريبە ۇلكەنى وعان دا كەرەك. بار تىرلىكتىڭ توعىسقان تىنىسىنداي «شوجە سانايتىن» ءبىر مەزگىل وسى. شارۋا ەلىندە بولاتىن وسىنداي ابىگەردىڭ، مول قاممەن مۇڭنىڭ از كۇندە ءبارى دە ءوتتى.

شەرۋ ەلى، وزدەرىنىڭ جىلداعى كوكتەۋلىكتەرىنە قاراي ماڭعىستاپ، جىلا كوشىپ، بارلىق بوكتەرلەردى: ساي-سالا، وزەن-بۇلاق باستارىن، وقاپ، تۇبەك، قولات-قويناۋلارىن كوكتەۋ ەتە مەكەندەپ، جاعالاي تاراي قونىپ، جاز بۋىنا ارقا توسەپ، شارۋاسىن كۇيتتەپ كۇيلەي باستاعان.

2

مىنە ءدال وسى كەزدە شەرۋ ىشىنە ويدا جوقتا تاعى ءبىر ۇلكەن لاڭ كىردى. ەكىاشا دەيتىن قونىستا وتىرعان كەرىمبەك اۋىلىندا بۇگىن ءبىر ۇلكەن جيىن بار ەدى. اۋىل الدىندا، مازى وزەنى جاعاسىنداعى كەڭ كوگالدا، القا-قوتان بوپ، ەرتەڭگى ساسكە مەزگىلدە شەرۋدىڭ كوپ ۇلكەندەرى وتىر. تومەنگى جاقتان كەلە جاتقان ون-ون بەس اتتى كورىنگەن. بۇل جيىن سولاردى كۇتىپ الماق... اتتىلار بوگدە ەمەس، وسى ەلدىڭ ءوز جىگىت-جەلەڭ، ەر-ازاماتتارى بولاتىن. تاڭەرتەڭنەن بەرى كۇتكەن بۇل جولاۋشىلاردى توسا وتىرىپ، سوڭعى اڭگىمەنى بۋراباي بىتىرە بەرگەن.

ول ءوز قاسىنان كەتىپ قالعان مۇرىنشاقتى وسىنداي كوپ الدىندا جامان كورسەتە بەرەتىن ادەتىمەن:

...- ءۇيىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتسام، اقىلسىز قاتىنى ەسىگىنىڭ الدىندا، باسىنا كۇيەكتەي قوجالاق، بۇلعاۋىشتاي بىرنەڭەنى وراپ الىپ، سەكسيىپ، وت تامىزىپ وتىر ەكەن، كوزىنە الباستى بوپ كورىندى مە، جانۋار اتىم ۇركىپ، ءوزىمدى مەرت قىلىپ كەتە جازدادى. وتىن الار كولىگى دە جوق پا، جاققالى وتىرعانىن بايقاسام، شايتاننىڭ وتىنداي ايقاستىرعان ەكى-ءۇش قانا اعاش، ۇسقىندارى ءتىپتى جامان عوي وزدەرىنىڭ; ءباز-باياعى بۇلعاۋىش باستى قاتىنى، بىقسىپ شىققان ءتۇتىنى، - دەپ، وتىرعاندار ىشىنەن ءسوزىن قوستاتار ادام ىزدەگەندەي، ءار-اركىمگە جالت-جالت قارانىپ قويدى. ايتارىن ءالى دە تاۋىسا الماي:

- ءناسىلى باسقا، جاۋ قالماق ەمەس پە! نەشە يكەمدەيسىڭ-اۋ، شيىرىڭا قوسىلعىسى كەلمەيدى. اقىل بىلسە، ەڭ بولماسا ايران-شالاپ، سورپا-سۋىن ۇرتتاپ قاقىرىعىن ءجىبىتىپ وتىرماس پا ەدى! انەبىر سۇلۋىمسىعان، تىراش قىزىنىڭ كوڭىلى ءتىپتى بۇل ماڭدا جوق! - دەپ قولىن الىسقا سىلتەپ قويدى.

جولاۋشىلار جاقىنداپ كەلدى. ۇزىن قۇلاعا مىنگەن توپ ورتاداعى، ۇستىندە قارا شەگىرەن مەشپەتى بار، كەرىمبەكتىڭ ەڭ ۇلكەن اكىم دەگەن بالاسى بولاتىن. وسىدان ەكى جىل بۇرىن اكىم ءبىر توسىن جايدان اۋىلعا وكپەلى بولىپ ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتكەن... سول كۇنى كەرىمبەكتىڭ ۇيىندە شەرۋدىڭ مىناۋ وتىرعان ۇلكەندەرىنىڭ ءبىرتالايى بار-دى. وكپەنىڭ باسى تاعى وسى ايگىلى بۋرابايعا بايلانىستى شىققان.

قاماردىڭ كەرىمبەك اتىنا حات جولداعانى تۋرا سول تۇس ەدى. كەرىمبەكتىڭ مۇرىنشاققا «بۋراباي قاسىنان كوش» دەپ اقىل بەرگەنى ىزىڭ، سىبىس بولىپ، الدەقالاي بۋرابايدىڭ قۇلاعىنا جەتكەن ەكەن. مۇرىنشاقتاي قولبىلگى مالشىسى ىرگەسىنەن كوتەرىلىپ بارا جاتسا، ونى كوشىپ كەتۋگە ۋاعىزداعان شىن دۇشپانى كىم ەكەنىن ءبىلىپ وتىرسا، ۇيىندە تىنىش جاتا الاتىن بۋراباي ما؟ ول ءوز ۇيىنەن اپتىققان اشۋمەن اتتانىپ، دەرەۋ كەرىمبەككە جەتكەن. سول كۇنى بۋراباي توپتى كىسىنىڭ كوزىنشە وزىنەن جاسى كىشى كەرىمبەككە ءتىل تيگىزگەن-ءدى. بىراق ونى كەرىمبەك كوتەرگەنمەن، ۇيدە وتىرعان بالاسى اكىم ءدات ەتپەگەن. بۋراباي ءسوزدى سالعان جەردەن وجار باستاعاندىقتان، اكىم ەكى-ءۇش دۇركىن وقتالىپ، ءتىل قاتىپ جىبەرە جازداپ وتىرادى. ۇلكەن سوزىنە ەلدەن بۇرىن جاۋاپ ايتىپ قالا جازداپ وتىرعانىن كەرىمبەك اعات كورىپ، ءبىر-ەكى قايتا بالاسىنا كوزىمەن تىيىم بەرەدى. باسىلماي ورەكپىگەن بۋراباي ءبىر ساتتە:

- سەن كەرىمبەك، بۇگىن قورامداعى قوڭسىمدى الساڭ، ەرتەڭ قوينىمداعى..، - دەپ كەلە جاتقاندا وت مىنەز اكىم، داۋسى ساڭق ەتە، كيىپ كەتىپ:

- ءۋاي، اقساقال، نە بوجىپ وتىرسىڭ؟ ساقالىڭىز بورتە تەكەنىڭ ساقالىنداي بولىپ نە تانتىپ وتىرعانىڭ! ساقالىڭ قۋداي، سىدىگىڭ سۋداي بولعانشا نەتكەنىڭ! - دەپ جىبەرگەن.

بۋراباي - كادۋەلگى بۋراباي بولسا، اكىم دە ەسە بەرمەس، ءور كوڭىل جىگىتتىڭ ءوزى. جانە بۇنىڭ ءوزىن كەرىمبەكتىڭ اكەسى انكەجان باۋىرىنا سالىپ العان. قارتايعان بابا، قانىكەدەي ءوزى جاقسى كورگەن كەلىنىنەن تۋعان تۇڭعىش نەمەرەسىن شىر ەتىپ جەرگە تۇسىسىمەن ەتەگىنە وراپ الىپ، ءوز باۋىرىندا وسىرگەن. سوندىقتان كەرىمبەكتەن ونشا جاسقانباي ەرجەتكەن اكىم نەگىزى بەتى قاتتى، توڭ تۋىستى جان ەدى. ەشكىمگە جىبىمەيتىن. جاڭاعى سوزگە بۋراباي كەۋدەسىنە تاس تيگەندەي بوپ قالت توقتاپ قالىپ، ونىڭ اكەسىنە شاعىنعانداي جالت قاراعاندا، كەرىمبەك اكىمگە قاتتى جەكىرىپ:

- ءتايت، كورگەنسىز! ۇلكەندەردىڭ ارىنا جاعالاسپا! دالاعا شىق! - دەگەن ەدى. بىراق تابانى قىزىپ وتىرعان ىقپاس جىگىتتىڭ بۇل زەكىرىك كەرىسىنشە نامىسكەر اشۋىن قوزدىرا تۇسكەن. ءومىر جاسىن نارسىزدىكپەن توناتىپ جۇرەتىن مىناۋ كوك ەزۋ، قىرت شالعا جىنى بارىنشا ۇستاپ. - ونداي اردى ويلايمىن دەگەن كىسى ابىرويىن يت قۇيرىعىنا بايلاماي، قونىسىنا قورىقشى بولسىن! - دەي بەردى. مىنە، وسى كەزدە كەرىمبەك قىمىز قۇيىپ وتىرعان قوس باستى شومىشپەن جالاڭباس اكىمدى سولاقايلاپ قاق باسقا سالىپ قالعان-دى. شىتاداي جۇقا ءشومىشتىڭ ەكى باسى ەكى جاققا دومالاپ ۇشىپ ءتۇستى. شاشى جاڭا الىنعان كەسەك باسىنا تاياق تاڭق ەتكەن اكىمنەن جۇرت بۇل ساتتە ءبىر ۇلكەن قيمىل كۇتىپ قالعانداي. بىراق ول تىرس ەتىپ، ءتىل قاتپاعان كۇيى، سازارىپ قانا ورنىنان تۇرەگەلدى. سول بويىندا كەرەگەنىڭ باسىنداعى قالپاعى مەن قامشىسىن ءۇنسىز الىپ، ۇيدەن شىققان... مامااعاشتان قۇلاسوقىر اتتى شەشىپ ءمىنىپ، اعايىن ەلدىڭ كوز الدىنان جورتىپ جونەلىپ كەتكەن بولاتىن. سونان ەكى جىل بويى حابار-وشارسىز، ءىز-تۇزى بىلىنبەي، زىم-زيا جوعالىپ كەتەدى. بۋراباي مەن اكەسىنىڭ وسى جولعى ءبىر عانا ارەكەتىنە ەمەس، كەتۋىنىڭ تاعى وزگە سەبەپتەرى بار-دى... ەلدىڭ بەتىنەن الا بەرىپ كوزگە تىكەن بولىپ كورىنگەن.

ارتقى ەلدى ساڭىراۋ قالدىرعان سول كەتىستەن وسى جاقىندا عانا بار شەرۋدى ەلەڭ ەتكىزىپ ەمىس ءبىر سىبىس، دەرەگى ءبىلىنىپ قالعان. جاركەنتكە، قازاقستان جەرىنە ءوتىپ قايتىپ جۇرەدى ەكەن. ەكى جىل بويى اعايىن-ايماق مۇڭدى بوپ قالعان كەرىمبەكتىڭ بالاسىنان حابار تاۋىپ بەرە الماي، ەل ءىشىنىڭ تىلەۋلەس ۇلكەندەرى دە تاڭىرقاۋمەن، باس شايقارلىق كۇي كورگەن. ەڭ قىزىعى شاريعات زاڭىنا جۇگىنىپ، ءبىر جارىم جىلعا جەتكەندە ءتىپتى، بۇنىڭ جىلىن دا بەرىپ قويعان-دى. اسىنا قۇلاسوقىر اتتىڭ ەنەسى، كارى قۇلا بيەنى سويعالى جاتقاندا، قانىكەنىڭ جوقتاۋ زارىنا بۇكىل ەل جىلاعان. ەل ءىشى سودان زامان ءوتىپ، بەرتىن كەلگەنشە قانىكەنىڭ سالت بويىنشا قۇلا بيەنى باۋىزداۋعا بەرمەي، تالاسىپ، موينىنان قۇشاقتاپ تۇرىپ:

«و، داريعا جالعان-اي،

جالعاننان كوڭىلىم قالعان-اي!

ءتىرى عايىپ جەتەۋ-ءدى...

سەگىزىنشى عىپ العان-اي!» -

دەگەن جوقتاۋىن اۋىزدان تاستامايتىن. اكىمنىڭ ارت جاعىندا قالعان قىزى ناۋاتحان جانە كىشكەنە ەكى بالاسى، ايەلى بار بولاتۇعىن. وسىدان جيىرما كۇندەي بۇرىن «اكىم نىلقى ۋەزىنىڭ لاستاي - قاراسۋ جاعىندا ءجۇر دەيدى. سونان كۇرەدەگى ءلۇرىپ-لاما دەيتىن، قالماق لاماسىنىڭ* ۇيىنە قاتىناسادى دەيدى» دەپ، تالىعىپ ءبىر «دەيدى-دەيدى» حابار ىلىنگەن-ءدى. نىلقى دەگەن بۇل جەردەن موينى قاشىق ۋەزدەردىڭ ءبىرى ەدى. سول ءسوزدىڭ سارىنىمەن كەرىمبەك وزىنە جاقىن اۋىلداردان، ايتباي ون-ون بەس جىگىت ىرىكتەپ اتقا مىنگىزگەن. تابىلسا تۋرا ۇستاپ اكەلۋدى تاپسىرىپ جىبەرگەن. ول لاستايدا سەبەپسىز جۇرمەگەنىن اكەسى جوبامەن جالعىز ءبىر عانا قيسىنعا سيعىزىپ، تەك ءوز ىشىمەن ويلاپ، سەزىپ بىلگەن-ءدى... كەرىمبەك بىلەتىن از عانا مۇشەسى بار قۇپيا «تاس تۇلەك» دەيتىن ۇيىم سول لاستايدا جاسىرىنعان. اعايىندى اكبار - سەيىت باستاعان وكىمكەتكە قارسى ۇيىم. سوعان بارىپ ۇرلانىپ قوسىلعان اكىمدى مىنا جىبەرگەن جىگىتتەردىڭ توبى تەك جول توسىپ ۇستاۋلارىن قاتتى ۇعىندىرعان. ول ۇيىمدى ءوز اۋىلىنان شىققان بۇل جورتۋىلشىلار دا سەزبەسىن دەگەن. كەرىمبەكتىڭ سالەم ايتۋىمەن بۇلار جولدان كۇرەدەگى ءلۇرىپتىڭ ۇيىنە سوققان. ءلۇرىپ لاما ءوزى جاقىندا بىلگەن اكىمنىڭ دەرەگىن بۇل كەلگەن جورىقشىلارعا تولىق بايان ەتپەستەن تەك ونىڭ جاقىن كۇندە ءبىر كەلىپ قالۋعا كادىك ەكەنىن عانا بىلدىرگەن. سونىمەن بۇل توپ اكىمدى قورعاس شەكاراسىنداعى «توبىلعى ەسپە» دەگەن جەردە توسقان.

* لاما - موللا.

جول تورۋشىلار قولباقىر، شاۋگىم، جولازىقتارىن قامداپ العاندىقتان سول ماڭدا بەس كۇننەن اسا جاتادى. اقىرى، ءبىر كۇنى ەرتەڭگى مەزگىلدە قۇلا اتپەن كۇرەگە قاراي اڭىراتىپ كەلە جاتقان اكىمدى بۇلار الىستان-اق تانيدى. ساق تورۋشىلار ەندى ونى ءدال ءوز تۇستارىنا كەلتىرگەنشە كورىنبەۋدى ماسليحات قىپ، قورعاس وزەنى بويىنداعى توبىلعىلى تەرەڭ وزەكتىڭ ءبىر ۇرىمتال جىلعاسىندا بوي تاسالاپ قالىسادى. مۇنىڭ ىشىندە اكىمدى ەكى جىلدان بەرى جاماناتقا قيا الماي، جۋىقتاعى حابار شىققالى ءبىر كورۋدى اڭساپ، ساعىنىپ جۇرگەندەر جوق ەمەس. تۋىسقان ىشىندە اسىرەسە ونىمەن جاستايىنان تاتۋ وسكەن بىرەۋ بار. ول اكىمدى ءبىر جەردە ءىز-ءتۇزسىز «ءولىپ قالدى» دەگەنگە سەنگىسى كەلمەي، قيماي، ءنازىرىنىڭ ەتىنەن دە اۋىز تيمەي قويعان نۇسىپبەك ەدى... ارىپپاي باستاعان وسىنداي قىزىق كۇيدەگى جول تورۋشى توپ اكىمگە بىردەن كورىنىپ، اناۋ بۇلاردىڭ ءدال ۇستەرىنەن اعىزىپ جەتىپ كەلگەندە ءبىر-اق ساۋ ەتىپ، قىر باسىنا سامساپ ءبىر-اق شىققان. قاشقىندى ىشكە قاراي وتكىزىپ العان. توپ الدىندا اكىمنەن جاسى كىشى بولسا دا ءسوزى جاراسىپ، ءبىر ەلى اجىراماي قىسى-جازى جاقىن جۇرەتىن زور دەنەلى نۇسىپبەك.

اكىمدى كورگەندە كوزىنە وتتاي باسىلىپ، الدىمەن داۋىستاپ جىبەرگەن سول بولدى. كورگەنىنە سەنەر-سەنبەس، ەسسىز، قوماعاي سەزىممەن قامىعىپ كەتكەن. وزگەدەن بولەك، سونداي شىنايى كوڭىل ەكپىنىمەن ازامات ارىسىنىڭ ورنىن جوقتاپ جۇرگەندىكتەن، نۇسىپبەكتىڭ جۇرەگى القىمىنا تىعىلا، ات ۇستىندە قوپاقتاپ، كۇن بۇرىن ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەرگەن. داۋىستاعان زور ءۇنى ەرەكشە شىعىپ:

- ويبو-وي! اكىمبىسە-ەڭ؟! بار-مە-ەدىڭ، اعا-تاي-اۋ؟! - دەپ تالتاق كەر اتتى تەبىنىپ جىبەرىپ، ەڭ الدىمەن ۇمىتىلا بەرگەن سول ەدى.

العاشىندا بۇل كورىنىسكە عاجاپ ءبىر ءتۇس كورگەندەي، اڭتارىلىپ قالعان اكىم بۇلاردى ەندى تەز تۇستەپ، تۇگەل تاني كەتتى. ءوزىن ۇستاۋعا ۇرىنىپ شىققان ارناۋلى توپ ەكەنىن تۇسىنە قالىسىمەن اڭىرۋدى قويىپ قۇلاسوقىر اتقا قامشىنى باسىپ، شيپاڭزىنىڭ استىن باعىتتاپ قاشا كەپ جونەلدى. نۇسىپبەك جاڭاعى بويدا ءدوي-دالاعا جىلاعان كىسىدەي بوپ، اۋەلى سوستىيىپ تۇرىپ قالعان. بىراق ەندى بوگەلسە ايىرىلاتىنىن كورگەن سوڭ، سوڭىنداعىلارعا ءبىر قاراپ، اتىنا قامشىنى بۇ دا ۇردى. قامشىلار جاق كوزى شۇڭىرەيگەن سوقىر، ۇزىن قۇلا ات اكىمنىڭ اسىرەسە وسىندايداعى انىق سەنىپ مىنەتىن جىلقىسى. قاتار جاتقان قىرىق-ارىقتا تۇياعىنىڭ ۇشىن ىلمەيدى دەسەتىن. قاشقىننىڭ بەتتەپ جونەلگەنى ءوزىنىڭ كەلە جاتقان باعىتى ەدى. كۇرە جاق بولاتىن.

ءا، دەگەننەن سىتىلىپ شىعىپ كەتتى. سوڭىنداعى اندىزداي شاپقان شۇبار توبىن باستاپ تىراعايلاتىپ نۇسىپبەك كەتتى. بەينە ءبىر جاۋدى قۋعانداي اتتارىنا ءۇستى-ۇستىنە قامشى باسىپ بارا جاتقاندارى تەك وسىلارداي تاۋ ەلى عانا ىستەرلىك، قىزىق كورىنىستىڭ ۇدەسى ەدى. شىعىسقا قاراي كوسىلىپ جاتقان ۇزاق جولداعى: تاقىر-مۇقىر، كوكدالا جاققا قاراي قاسقىر قۋعانداي انتالاپ كەلە جاتقان قۋعىنشىلار اكىمنەن بارعان سايىن ءبىر-بىرلەپ قارا ءۇزىپ، كەيىن قالىپ وتىرعان-دى.

سودان كۇن تۇسكە تارماسقان شاقتا جۇمباق جان كۇرەگە قاراي جەكە سىتىلىپ شىعىپ، سالقىن توستە اتىنىڭ تەرىن ءبىراز قۇرعاتىپ تا العان. تاي جەپ شىعىپ تاۋ جەبەلەگەن بورىدەي، ەندى جالعىز ءوزى جاي شوقىرتىپ جوسي بەرگەن.

قۋعىنشىنىڭ الدى كۇرەگە بولدىرعان اتتارىن قاقپايلاپ، كەشكى قونالقاعا ءىلىنىپ، كەيىنگى جاعى جولشىباي كوكدالادا ەل تاۋىپ قونىپ، ەرتەڭىنە زورعا جەتىپ توعىسقان. الدى-ارتى بەلگىلى ءبىر ورىنعا جينالىپ الىپ، اكىممەنەن ءلۇرىپ-لامانىڭ ۇيىندە قاپىلىستا توقايلاسقان-دى. بۇلار ءلۇرىپتىڭ كەڭ اۋلاسىنا توپىرلاپ ەنگەندە، ۇيقىسىنان ەندى ويانىپ دالاعا اق دامبالشاڭ شىققان اكىم تاعى دا ءتۇس كورگەندەي بولىپ، كىلت اڭىرىپ قالادى. سول ساتتە اتتارىنان قاتار ءتۇسىپ جۇگىرگەن ارىپپاي مەن نۇسىپبەك اكىمدى بىردەي قۇشاقتاپ، ەكى جاعىنان جىلاپ كورىسەدى. اسىرەسە نۇسىپبەك:

- كەكتىم-اي، قايدا كەتتىڭ؟! تەكتىدەن شىققان، كەكتىم-اي! - دەپ ەڭكىلدەپ جاتتى. اكىم ۇيگە، ەسىككە قاراي قاشپاقتى ەدى. تاپانشاسىنا جەتە الماي قولعا ءتۇستى.

اۋىلعا، ەلگە مىنە وسىنداي كورىنىستەردەن كەيىن ورالعان اكىمنىڭ كەلە جاتقان حابارىن كەشەگى كۇنى ءبىلدىرتىپ «سۇيىنشىگە» كۇن بۇرىن كىسى شاپتىرىلعان. كەيىن ەلگە «سارالا اتتى - باقالشى» اتانعان ساۋداگەر ۇيعىر سارىالا قۇناندى قانىكەدەن وسى ەلگە كەلە جاتقان اكىمنىڭ سۇيىنشىسىنە العان. سونى ەستىپ، الدى كەشە قوناعا جينالعان تىلەۋلەس ۇلكەندەر ارنايى شاقىرۋمەن كەلىپ، قازىر وسىنداي ءبىر زور مەرەكەدەي قۋانىش كۇتىپ وتىرعان-دى. جولاۋشىلار ۇلكەندەر توبىنا جاقىنداڭقىراپ سوناداي كەلگەندە الدارىنان بۇل اۋىلدىڭ وڭشەڭ قارا الا يتتەرى ابالاپ شىققان-دى. ۇلكەن اۋىلدىڭ ارسىلداق، دولى توبەتتەرى ات قۇيرىعىنا جارماسىپ، سىپايىلىقپەن جەتە بەرگەن جىگىتتەردى داڭعازا شۋىمەن ساڭعۇلاق ەتتى. ءوزى شيرىعىپ كەلە جاتقان اكىمگە مىنا كورىنىس ونشا وڭتايلى تيە قويماعانى بەلگىلى بولاتىن. قوينىنا قولىن سۇعا بەرىپ ەدى، تاپانشاسىن سۋىرىپ الىپ، ات باسىن تارتا ءبىر قارالاعا كەزەنە قالدى. قاسىنداعىلار اڭعارىپ بولعانشا، «شاڭق» ەتىپ شىققان پيستولەت ۇنىمەن قاتار يت تە جالپ ەتىپ ۇشىپ ءتۇسىپ، سو بويدا تەك قۇيرىعى عانا شوشاڭداي بەردى. وزگە قارالالار بەت-بەتىمەن تىراعايلاپ جوعالدى. اكىم ەش نارسە بولماعانداي، اتىنان ءتۇسىپ، شىلبىردى تاستاي بەردى دە، اياعىن انتەك جىتىلەۋ باسىپ كەلە جاتىر. قانىكە شىرايلاس ادەمى، قىزعىلت سارىلاۋ جىگىت. تاقاۋ كەپ داۋسىن توپقا تولىق جەتكىزە، ساعىنىشتى ۇنمەن سالەم بەردى. ساڭقىلداعان تاپ-تانىس ءۇنى وتىرعان ۇلكەندەردىڭ قۇلاعىنا سونشا ىستىق ءتيىپ:

- و، اسسالاۋماعالايكۋم، قۇت مەشىت! - دەپ، وڭ قولىن بۇكتەۋلى قامشىسىمەن قوسا تاعزىم ەتكەن بەلگىمەن كەۋدەسىنە باسىپ كەلەدى. ۇلكەندەر ونى، ارينە، وتىرعان ورىندارىندا كۇتتى. بىراق جىگىتتىڭ سالەمىن جابىرلاسا، مول ۇنمەن الىسقان. بىلتىر كۇزدە ءدال وسى جۇرتتا، وسى وتىرعان مىناۋ ەل ءۇنسىز كەلىپ اكىمنىڭ «ءنازىر-اسىن» جەسىپ اتتانعان بولسا، مىنە، ەندى «و دۇنيەدە» كورىسكەندەي بولدى. سونداي حالدە كەلگەن بۇل ۇلىن ءدىن-امان كورگەن اتامەكەن القاسى قويىنى ىستىق، جاقسى-اق ەدى. اكىم سالەمىن الىپ، داۋرىققان القا-قوتان كوپتىڭ ورنىنان ەندى كوتەرىلگەن بىرنەشە ۇلكەندەرىنە ەكى ءتوسىن كەزەك ءتۇيىستىرىپ، اتا سالتىمەن ايقايلاسىپ امانداستى. ونىڭ ءسال قىمسىنعان نارازىلىعىنا قاراماي، بەتىنەن، ماڭدايىنان ءسۇيىپ، كوزدەرىنە جاس الىسقان، بىرەن-ساران بوساڭ اقساقال، قاريالار دا بولدى. كەشەگى انكەجاندى كوزى كورگەن اتا تۇستاستارى جوعالىپ تابىلعان ۇلدارى ءۇشىن قامىققان. كەزەك كەرىمبەككە كەلگەندە، ول:

- قالاي، قاراعىم! ەسەن-ساۋ ءجۇردىڭ بە؟ - دەپ قانا قولىن الىپ ۇشىراستى. بالاسىنىڭ تۇسىنە قيالاپ قاراپ، الدەنەنى ىشىنەن بولجادى. اكەسىنىڭ «امان ءجۇرىپ قايتساڭ بولعانى» دەگەندەي كوزبەن قاراعان شىرايىن تاپ باسىپ اكىم دە:

- وي، باتىر-اي، ەسەن-ساۋ جۇرمەي، بۇ جەردەن باسقا جاقتا اسپان-جەر جوق پا ەكەن! وزدەرىڭىز دە ساۋ-سالاماتسىزدار ما؟ - دەپ، تۇجىرىپ قانا اماندىق سۇرادى. اكەلى-بالالى ەكەۋىنە سىرتتان كوز سالىپ تۇرعانداردىڭ كەيبىرەۋى: «زەيىلدەرى قاتتى-اۋ» دەپ سىناسقان بولدى.

تايلاقباي اكىمدى «بىربەت، ەر» دەپ جاقسى كورۋشى ەدى. جاۋعا پەندە بولىپ تۇسسە دە، بۇرالقى بولماي، تىك ولەدى دەپ باعالايتىن. اكىم ەلدەن كەتەتۇعىن كۇنى كەرىمبەك ۇيىندە وتىرعان توپتى كىسى ىشىندە تايلاقبايدىڭ ءوزى دە بار. سوندا ونىڭ كوڭىلى قاتتى ويران بولاتىنىن وزگەدەن اناعۇرلىم ايقىن سەزگەن وسى تايلەكەڭ ەدى.

كەيىن جىگىتتىڭ ءىز-ءتۇزسىز زەڭىپ كەتكەنىنە كوزى جەتكەندە، قارت تايلاقباي كەرىمبەكتىڭ وزىنە دە وكىنىشپەن كەيىپ:

- «كوكجال تۋعان قوي تەرىسىن جامىلمايدى»، - دەيدى. دۇنيەنى قولىنا بەرسەڭ، نە تۇزەپ، نە ءبىر جولاتا بۇزىپ بارىپ توقتاعىسى كەلەتىن پاتشا كوڭىلدىنىڭ ءوزى ەمەس پە. ونداي ادامدى ءوز دىتىنەن ءبىر مىسقال اۋدارا المايسىڭ. سوندىقتان تارىقتىرۋ دا كەرەك ەمەس، - دەگەن. سول تايلاقباي ءازىر جاسى سەكسەننەن اسقان قارت باسىمەن اكىمنىڭ كىشكەنە ەكى بالاسىن ەكى قولىمەن توپ الدىنا ءوزى جەتەكتەپ اكەپ:

- ءما، مىنا كىشكەنە نەمەلەرىڭنىڭ ماڭدايىنان يىسكە، بەتىنەن ءسۇي! ءوزىڭنىڭ داۋلەتباق، داۋلەتجانىڭ عوي، - دەگەندە اكىم:

- مۇنىڭ داۋلەتجانى قايسىسى؟ داۋلەتباعى قايسىسى؟ - دەپ، بۇعان قاراپ ءموليىپ تۇرعان ەكى بالاسىنىڭ باستارىنان سيپاعان مەزىرەتىن جاسادى. بۇرىن اۋىلدا اكىمدى ءوزىنىڭ مالدارىن تانىمايدى دەسىپ كۇلىسۋشى ەدى. ول ەمەس، ەكى بالاعا جاڭاعىنى ىستەپ تۇرعان مىنەزى مۇنان بىلاي تالاي جەردە «اكىمشىلەپ» دەپ ءسوز بوپ ءجۇردى.

كوپكە قادىر-سالماعى بار ۇلكەندەر الدىندا «بالاسى بار» نەمەسە «بالالاردىڭ اكەسى» بولىپ كوزگە ءتۇسۋدى جانە ءوزىنىڭ ەلدەن بەزىپ كەتكەن جۇرىسىنە وراي، ەندى كەپ ارتتاعى ءۇي ءىشىن ساعىنعانىن ارسىنىپ تۇرعانىن ءىشى جۇيرىك تايلاقباي تەز ۇقتى.

كەرىمبەك بۇل قۋانىشتى كەشە جەر موينى قاشىقتاۋ بولسا دا ابدوللا، بۋرابايلارعا دا ايتقىزعان. تۇندە كوپ ۇلكەندەرمەن اتتانىپ جەتىپ وسىندا قونعان بۋراباي اكىممەن جاڭاعى ءتوس ايقاسىپ كورىسۋشىلەردىڭ ءبىرى ەدى. اكىم كەتكەلى ەلگە ۇياتتى بوپ جۇرگەن باسبۇزار كارى كەشە بۇل اڭگىمەنى تۇقيىلدان ەستىگەن جەردە حاباردى ايتۋشىعا جالت ەتىپ قاراپ، امالسىز شىن قۋانۋشىنىڭ ءوزى بولعان. بارعاندى ىرزا عىپ، ءبىر جاپىرىق ءمۇيىز كوك سەركەشتى باقىرتىپ اكەپ سۇيىنشىگە وڭگەرتىپ جىبەرگەن. قازىر ۇشىراسقاندا اكىمدى:

- تۋ سىرتتان كەلمەي، تۋرا شاباتىن كوكجالىم. «ەردى قۇداي ۇراردا، جاۋعا مىنەر جامپوزدى جابى ورنىنا مىنەدى. ەلدى قۇداي ۇراردا، جاۋعا قيماس جاقسىسىن جالپىنىڭ ءبىرى دەپ بىلەدى» دەگەن. اقىلى ازايعان اتاڭ قارشىعانى قارعا دەپ ولتىرەتىن ادام عوي، ءبىر وكپەڭدى قي، شىراعىم! - دەپ قارسى العان. ەكى جىلدان بەرگىنى ەپتى كارىڭ ەكى اۋىز سوزبەن ورنىنا قويعانداي.

بۇگىن قاتىباس دەيتىن اكىمنىڭ مەيىرى ءبىر ىنىسىنە ءتۇستى. ول ەس ءبىلىپ قالعانىندا «قارا جەل» بولىپ اۋىرىپ، سودان باقسى قايناتتىرىپ ىشتىرگەن ءۇش جىلاننىڭ باسىنان ءتىلى تارتىلىپ، قۇلاعى دا تاس ەستىمەي، مىلقاۋ بولعان ءىنىسى - داۋلەتحان. قازىردە ەر جەتىپ كەلە جاتقان ءوزى تىم زەيىندى بالا كەم بولىپ قالعان-دى. بۇل قانىكەدەن ەمەس، كەرىمبەكتىڭ كىشى ايەلى ساقىشتان تۋعان بالانىڭ الدى. قالىڭ توپتىڭ اراسىنان بار نارسەنى ىشىمەن جازباي سەزىپ تۇرعان سول بالاعا اكىم ءيىلىپ، ونىڭ ەرەكشە سەزىمدىلىگى ءۇشىن ساعىنىپ سۇيگەن. بۇعان وزگە تۋىسقاندار دا قايىسىپ ەدى. بۇل كەزدە ءۇي جاقتاعى ايەلدەر ساعىنىش قۋانىشىنان جىلاسىپ تۇردى. قاريالار توبى اكىمدى الدى-ارتىنان قاۋمالاپ كەيىندەۋ قالعان قوناق ۇيگە قاراي الىپ ءجۇردى. ۇلكەن ءۇي الدىندا قورالانىپ، باعانادان وسىلاي قاراپ كوپ ايەلدەر تۇر. ءبىر اۋماققا شوقتاي بوپ ءۇيىرىلىپ قالعان، قارقاراداي بايبىشەلەر شوعىرى اق شاڭقان شىلاۋىش، كيمەشەك، شارشىلارىمەن اپپاق شاعالاداي. سول ايەلدەر الدىندا ەكى-ءۇش كەيۋانا جانە بىرنەشە ەگدە، قارتاڭ بايبىشەلەرمەن بىرگە كوزىنەن جاس اعىتىپ قانىكە دە توپتان وزىپ شىقتى. ءبىر كەزدە ەركەكتەرشە سويىل الىپ جاۋعا شاپقان ەرجۇرەك قىز قانىكەنى بۇگىن ايتساڭ نانعىسىز ەتىپ، ءومىر، ۋاقىت جاڭعىرتقان. ول ءوزىنىڭ تۇڭعىشى جانە اسىرەسە تۋعان اكەسىندەي بولعان اتا - انكەجان ەتەگىنە سالعان اكىمگە انادايدان داۋىس سالا:

- قۇلىنە-ەم! امان-ساۋ جەتكەنىڭ بە، شىراعىم! - دەپ، ەمىرەنىپ جىلاپ كەلەدى. ونىڭ تار قۇرساعىن كەڭىتكەن، تاس مەيىرىن جىبىتكەن، تاس ەمشەگىن جۇمساتقان اكىم عوي. كەيىنگى جاقتا كيمەشەك، شارشىلارىنىڭ ۇشىمەن كوزدەرىن ءسۇرتىپ، كۇتىپ تۇرعان وزگە دە شەشەلەر، جەڭگەلەر. موسقال ايەلدەردىڭ جىلاعانىن كورگەندە شىداي الماي، ورامالدارىمەن بەتتەرىن باسقان، بىرنەشە اپەكە، قارىنداس جانە قادىر بىلەر جەڭگەلەردىڭ اڭىراپ كەپ كورىسكىلەرى بار. بىراق ولار ۇلكەندەردەن باتپاي سىرت جاقتا شەتتە ءۇنسىز مولتىلدەپ تۇردى. سولاردى كورىپ كوزىنە جاس الماعان ايەل بالاسى قالمادى. وسىنىڭ ءبارى ەلدىڭ ءبىر بۇتىندىك كەزىن، ەندى قايتالاماستاي سۋرەتىمەن كوزگە تارتقان. مىنە، وسىنداي ساتتە، تاپ وسى كەزدىڭ وزىندە كەرىمبەككە اليدەن كۇتپەگەن وقشاۋ ءبىر حابار كەپ جەتتى. جايسىز، وقىس حابار ەدى.

* * *

شىعىس بەتتەگى كوك تۇمسىقتان بەرى اسىپ، استىنداعى قۇلا قۇنانشىعارىن ىتقىتا جورتىپ كەلە جاتقان باعدات بالانىڭ ءجۇرىسىن كەرىمبەك «وعاش ءجۇرىس-اۋ» دەپ شامالاعان-دى. ويلاعانداي، ول ماما-اعاشقا بۇرىلماي، ادامدارعا قاراي تۋرا تارتىپ كەلدى. ءتۇسى قۇبىلعان كۇيدە سالەم بەردى دە، كەرىمبەككە:

- اتا! ءالي سىزگە جىبەرىپ ەدى، - دەپ، قالعان ءسوزىن ايتا الماي قۇنانىنىڭ باسىن ءسال وڭاشاعا تامان بۇرىڭقىراي بەردى. ءاليدىڭ قولىنداعى اناۋ ءىنىسى بۇگىن تاڭ اتا ماموزىنىڭ باياعى تۋىسقانىنىڭ قىزىن الىپ قاشىپ اكەلىپتى. جاڭا كۇن شىعا ماموزى ءوزى باستاعان ەلۋ شاقتى كىسى ءالي اۋلىنا ات ويناتا جەتىپ، اۋىل ءۇستى ءدال قازىر قىزىل-قىرعىن، توبەلەس بولىپ جاتىر دەيدى. اليلەر بۇكىل اۋىل بولىپ جيىرما ءۇيدىڭ ەركەك-ايەلىمەن تۇگەل سويىل الا قارسىلاسقان سوڭ، انالار ارت جاقتارىنا تاعى كىسى شاپتىرىپتى.

- وزدەرىن سويىلعا جىعىپ، قىزدى تارتىپ اكەتەر تۇرلەرى بار. سوعان نە ىستەيمىز دەيدى، - دەپ پىسىق بالا كەرىمبەكتەي ءوزى ەڭ مىقتى ادام سانايتىن اتاسىنىڭ اليمەن دوستىعىن شولا ءتىل قاتىپ تۇر. ءاليدىڭ ءوزى ەندى قىزدى ولمەي بەرمەيمىن دەپتى. اسىعىستان اپتىعىپ جولداعان سالەمى سول. قارىمساقتار بولسا قازىر وسى - كەرىمبەك اۋلىندا. ءالي باسىندا قارىمساقتىڭ اۋىلدا جوعىن بىلمەي، ءىنىسى قىزدى الىپ جەتكەن سوڭ ساسىپ، ءبىر جاياۋ ادامدى سوعان جۇگىرتكەن. سونىمەن باعدات بەرى اتتانا شاۋىپتى.

كەرىمبەك مۇنى ەستىدى دە، تايلاقبايدان باستاپ وسىنداعى ۇلكەندەرمەن اسىعىس اقىلداسىپ، بوگەلمەي ءىس قامىنا كىرىستى. جاڭاعى كەلگەن سايلى جىگىتتەرگە باستاتىپ، ءدال وتىز جىگىتتى تىزگىن ۇشىنان اتتاندىردى. مۇنىمەن قوسا اينالا ماڭداعى ەلگە دە وسىنداعى كوپ ۇلكەندەر اۋزىمەن تەزىنەن حابار بەرگىزدىرىپ، تۇس-تۇسقا ادام شاپتىردى. اليگە: «قىز بەن جىگىتتى وندا ۇستاماي، وسىلاي جىبەرسىن، قاسىنا مىنا بارعان جىگىتتەردەن مىقتى سەرىك قوسىپ جاسىرىن جونەلتسىن» - دەدى.

بۇل اۋىلعا مۇرىنشاق پەن قارىمساق كەشە كەشكە كەلگەن-ءدى. باعداتقا اكەسى قارىمساق قازيزا جالعىز بولماۋى ءۇشىن، تۇندە قاسىندا بولىپ، تاڭەرتەڭ ءوزىڭ كەلەرسىڭ دەپ قۇنانىن ارقانداپ بەرىپ كەتكەن. باعدات قازىر قۇلا قۇناندى بوساپ قالعان مامااعاشقا اكەلىپ بايلاپ جاتقاندا، جالعىز تۇرعان قۇلا سوقىر ات موينىن سوزىپ، قۇلاعىن تىگە، قۇناننىڭ دەمىن يىسكەلەپ كەلىپ، كومەيىنەن كۇمبىرلەپ، قاتتى وقىرانىپ جىبەردى. ءبىر ەنەدەن - كارى قۇلا بيەدەن تۋعان ءوز ءىنىسىن تانىپ، شۇرقىراپ وقىس وقىرانىپ قالدى. قۇيرىعىنا دەيىن قوزعاقتاپ ءتىلسىز جانۋار باسىلا الماي تۇر. كوزى شالعان كىسىلەر مىنا كورىنىسكە ىشەگىن تارتقانداي، تاڭدانىپ:

- جانۋار-اي! ءدال ادامشا تانىپ تۇرعانىن قاراشى! جەرىن ساعىنىپ ءجۇرىپ ارەڭ-اق جەتكەن ەكەن-اۋ، اينالايىن!

- اڭازاسى اۋىپ ءجۇرىپ، زورعا جەتكەن دەسەڭشى! جەرىڭنەن اۋساڭ، جاقسى اتىڭدى تاستاپ اۋ، دەگەن وسى ەكەن-اۋ، شىركىن! - «ادامدى ۇيىمىمەن، جىلقىنى ۇيىرىمەن السىن» دەگەن ەمەس پە، - دەستى. ءبىر ساتكە الاسۇرعانداي بوپ، قوس قۇلاعىن قايشىلاپ، تىنشىماي تۇرعان تەڭبىل اياق قۇلادان كوزىن الماي قاراسىپ تا قالدى. ءتورت سيراعىنىڭ ىشكى جاعى بەدەر-بەدەر، ۇكىنىڭ قۇيرىق قاۋىرسىنىنداي تاڭدايلانعان، قارا داقتى ايگىلى قۇلاسوقىر شىنايى اسەم جىلقى. بۇنداعى وسى بەلگى باعداتتىڭ قۇنانىندا دا بار. جالىنان قۇيرىعىنا قاراي قىر ارقاعا ايقىن تارتىلعان قاپ-قارا سىزىعىنا دەيىن بىردەي. ءبىرى تۇڭعىش، ءبىرى كەنجە قوس قۇلا ەنەسى كارىلىكتەن قۇلىنداماي قالعان سوڭ، وتكەن كۇزدە وسى جەردە اكىمنىڭ نازىرىنە سويىلعانىن بىلسە عوي. «جاقسى اتتىڭ ەنەسى ەدى، ولسە كارىلىكتەن، اجالىنان ءوزى ءولسىن» دەيتىن قازاق بار ما؟

(جالعاسى بار)

Abai.kz