لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىنە قاتىستى الۋان ءتۇرلى وي-پىكىرلەردى الالاماي تۇراقتى تۇردە جاريا ەتىپ كەلە جاتقانىمىز وقىرمانعا ايان. ءالىپبي اۋىستىرۋ جايلى كەزەكتى ماتەريالدى قاراعاندى وبلىسى، تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ تۇرعىنى، قوعامتانۋشى اجىحان ءسابيۇلى دەگەن ازامات جولداپتى. اۆتور پرەزيدەن ن. نازارباەۆ پەن    ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ب. جۇماعۇلوۆتىڭ نازارىنا قاراتىپ جازعان ماقالاسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى لاتىن ءالىپبيى ماسەلەسىندە «پرەزيدەنتتى اداستىرىپ، حالىقتى شاتاستىردى» دەپ ينستيتۋت عالىمدارىنا سىن ايتىپتى. بۇل اۆتوردىڭ ءوز كوزاقاراسى.

احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى اتالعان ماتەريالعا جاۋاپ بەرسە نەمەسە الىپبيگە قاتىستى ماقالا ۇسىناتىن بولسا، الداعى ۋاقىتتا مىندەتتى تۇردە جاريالايتىن بولامىز.

رەداكتسيا

قر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ،

قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى

ب.ت.جۇماعۇلوۆتىڭ نازارىنا!

لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىنە قاتىستى الۋان ءتۇرلى وي-پىكىرلەردى الالاماي تۇراقتى تۇردە جاريا ەتىپ كەلە جاتقانىمىز وقىرمانعا ايان. ءالىپبي اۋىستىرۋ جايلى كەزەكتى ماتەريالدى قاراعاندى وبلىسى، تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ تۇرعىنى، قوعامتانۋشى اجىحان ءسابيۇلى دەگەن ازامات جولداپتى. اۆتور پرەزيدەن ن. نازارباەۆ پەن    ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ب. جۇماعۇلوۆتىڭ نازارىنا قاراتىپ جازعان ماقالاسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى لاتىن ءالىپبيى ماسەلەسىندە «پرەزيدەنتتى اداستىرىپ، حالىقتى شاتاستىردى» دەپ ينستيتۋت عالىمدارىنا سىن ايتىپتى. بۇل اۆتوردىڭ ءوز كوزاقاراسى.

احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى اتالعان ماتەريالعا جاۋاپ بەرسە نەمەسە الىپبيگە قاتىستى ماقالا ۇسىناتىن بولسا، الداعى ۋاقىتتا مىندەتتى تۇردە جاريالايتىن بولامىز.

رەداكتسيا

قر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ،

قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى

ب.ت.جۇماعۇلوۆتىڭ نازارىنا!

زاڭ بويىنشا ءالىپبي ماسەلەسىن جاۋاپتاناتىن جانە عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ شەشەتىن ادامدار قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ عىلىم كوميتەتىنە قاراستى «ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى» رمقك-نىڭ لينگۆيست عالىمدارى. باسقا ادامداردىڭ «ويبا-اي، ماسەلەنى ولاي ەمەس، بۇلاي شەشۋ كەرەك» دەپ جان-جاقتان شۋىلداۋى، پىكىرىم دەپ ويىنا كەلگەندى ايتىپ حالىقتى شاتاستىرۋى، شىن مانىندە قوعامدى جايلاعان بەرەكەسىزدىك عانا. كەيبىر قازاق زيالىلارىنىڭ حالىق تاعدىرىنا الاڭداعانى ورىندى، الايدا ءالىپبي جايلى ءۋاجى ءسال ورىنسىزداۋ. سەبەبى، ءالىپبي ادامنىڭ قالاۋىمەن ەمەس، ءتىلدىڭ تالابى بويىنشا ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا شەشىلەتىن ماسەلە. مەملەكەتتىك ءتارتىپ پەن جۇيەنىڭ، ۇلتتىق بىرلىك پەن تۇتاستىقتىڭ بۇزىلماۋى، ءالىپبي ماسەلەسىندە بارلىق ادامنىڭ قالاسا دا، قالاماسا دا وسى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىنا باعىنىپ، سولاردىڭ شەشىمىن ءۇنسىز مويىنداۋى شارت. ءتىپتى پرەزيدەنت تە وسى ينستيتۋت عالىمدارىنىڭ ناقتى عىلىمي تۇجىرىمى بويىنشا شەشىم قابىلدايدى.

قازاق پرەزيدەنتى ازىرشە ءالىپبي جايلى قانداي ءبىر قاۋلىعا قول قويعان جوق. دەگەنمەن لاتىن جازۋىنا كوشۋگە دايىندالۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەردى. دەمەك ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى پرەزيدەنتكە لاتىن جازۋىن قابىلداۋ دۇرىس دەگەن تۇجىرىم ۇسىنعان.

مىنە، عاجاپ. «ەت ساسىسا تۇز سەبەسىڭ، تۇز ساسىسا نە سەبەبىڭ؟» دەگەن. ارنايى لينگۆيستيكالىق ءبىلىمى جوق قاراپايىم ادامدار ءالىپبي جايلى جاڭساق پىكىر ايتىپ جاتسا، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى جونگە سالار. ال ءدال سول عالىمداردىڭ ءوزى ورەسكەل تەرىس تۇجىرىم ۇسىنىپ، پرەزيدەنت پەن حالىقتى وڭدىرماي شاتاستىرىپ وتىرسا كىمگە بارىپ نە بەتىمىزدى ايتامىز!

قانداي ءالىپبي قابىلداۋدىڭ دۇرىس ەكەنىن العاش ف.ع.د. ءا.جۇنىسبەكوۆ (1991-جىل، «انا ءتىلى» گازەتى، №2,3; «ءتول جازۋسىز تۇگەلدىك بولماس») بىلىكتى لينگۆيست رەتىندە ناقتى عىلىمي تۇرعىدان ءتۇسىندىردى. كەيىن باسقا دا پاراساتتى ادامدار باسپاسوزگە جازدى. بىرنەشە جىل بۇرىن ءوزىم دە اقيقاتتى ايتىپ، قر ۇعا اكادەميگى ءا.قايداري اعاعا ارنايى حات جازدىم. امال نە، ءتىرى پەندە قۇلاق اسپادى.

ءتىل ءبىلىمى عىلىمىندا ۇلتتىق جازۋ دەگەن ۇعىم بار. ءسال انىعىراق ايتقاندا، الەمدەگى ءاربىر حالىقتىڭ وزىنە عانا ءتان ۇلتتىق ءتىلى جانە ۇلتتىق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا ساي قالىپتاسقان تەك وزىنە عانا ءتان ۇلتتىق جازۋى بولادى. پرەزيدەنت پەن حالىق ۇكىلەپ سەنىم ارتقان ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى، شاماسى وزدەرىنە اۋاداي قاجەت وسى عىلىمي اتاۋدى مۇلدە بىلمەيدى-اۋ دەيمىن. ەگەر بىلسە ولار ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى بولەك باسقا حالىقتىڭ ۇلتتىق جازۋىن قابىلداۋ تۋرالى جاق اشپاس ەدى.

ءارىپ - دىبىستىڭ تاڭباسى. سوندىقتان ءالىپبي ماسەلەسىن شەشكەندە باسقا ەشنارسەگە ەمەس، تەك عانا ۇلتتىق ءتىلدىڭ دىبىستالۋىنا باعىنۋ شارت! بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، جەر شارىنداعى ءاربىر ءوڭىردىڭ تابيعاتى قانداي ءارتۇرلى بولسا، سول وڭىردە ومىرگە كەلگەن ۇلتتىق تىلدەردىڭ تابيعاتى دا ءدال سونداي ارقيلى. ولاردىڭ ءبىتىمى مەن قۇرىلىمى، جۇيەسى مەن دىبىستالۋى ءبىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى. سوعان تىكەلەي بايلانىستى ءبىر حالىقتىڭ ۇلتتىق جازۋى ەكىنشى حالىقتىڭ ۇلتتىق تىلىنە مۇلدە ۇيلەسپەيدى. ءاربىر حالىقتىڭ تىلىنە تەك ءوزىنىڭ ۇلتتىق جازۋى عانا ۇيلەسەدى. مۇنى ءاربىر لينگۆيست بىلۋگە مىندەتتى. امال نە، ءبىزدىڭ قىزمەتى دارداي، اتاعى تاۋداي فيلولوگتار تابيعاتتىڭ بۇل ەكى زاڭىنان تاعى دا مۇلدە بەيحابار سياقتى.

لاتىن ءالىپبيى - باتىس ەۋروپا جۇرتىنىڭ ۇلتتىق جازۋى. ال قازاقتار ورتالىق ازيانى مەكەندەيدى.

بىرىنشىدەن، تىلدەردىڭ تەگى مەن ءتۇرى مۇلدە بولەك. ەۋروپا تىلدەرى ۇندىەۋروپا شوعىرىنىڭ گەرمان جانە رومان توبىنا كىرسە، قازاق ءتىلى التاي شوعىرىنىڭ تۇركى توبىنا جاتادى.

ەكىنشىدەن، تىلدەردىڭ جۇيەسى مۇلدە بولەك. باتىس تىلدەرى فونەما زاڭىنا، ال قازاق ءتىلى ۇندەستىك زاڭىنا نەگىزدەلگەن.

ۇشىنشىدەن، تىلدەردىڭ دىبىستالۋى مۇلدە بولەك. ەۋروپا تىلدەرى مۇرىن قۋىسىنىڭ كومەگىمەن بۋلىعىپ ايتىلادى. ال قازاقتىڭ ءتىلى كومەيدەن تازا كۇمبىرلەپ شىعادى.

تورتىنشىدەن، قازاقتىڭ ءا، ع، ڭ، ءو، ءۇ، ۇ، ش،  ى، ق، ءى دەگەن 10 ءارپى لاتىندا مۇلدە جوق. ال لاتىننىڭ q, w, y, f, x, v, c, ھ دەگەن 8 تاڭباسىن قازاق تىلىنەن مۇلدە تاپپايسىز. ءتىپتى ۇقساس ارىپتەردىڭ ءوزى ەكى تىلدە مۇلدە ەكى بولەك اتالادى. ماسەلەن، لاتىن الىپبيىندەگى «z» قازاقشا «زى»، ال لاتىنشا «زەت»; «j» - قازاقشا «جى» لاتىنشا «يود» نەمەسە «دىج»; «u» - قازاقشا «ۋ»، لاتىنشا «يۋ»; «ءى» - قازاقشا «ي»، لاتىنشا «اي»، «ا» - قازاقشا «ا»، لاتىنشا «ەي»، ت.ب.س.س. سونداي-اق، ەكى تىلدەگى دىبىس پەن داۋىستىلار سانى دا مۇلدە بولەك.

ءبىر سوزبەن، لاتىن جازۋى قازاقتىڭ تىلىنە ەشقاشان ۇيلەسپەيدى!

كەرەك دەسەڭىز، لاتىن ءالىپبيى ايدالاداعى قازاق ءتىلى تۇگىلى، كەيبىر ەۋروپا حالىقتارىنىڭ تىلىنە ۇيلەسپەيدى. سونىڭ سالدارىنان ولار ءبىر دىبىستى جازۋ ءۇشىن كەيدە لاتىننىڭ بىرنەشە ءارپىن قوساقتاپ، كەيدە ەكى ءارپىن كەزەك پايدالانىپ، كەيدە كەرىسىنشە ءبىر ارپىمەن ەكى دىبىستى تاڭبالاپ ۇلكەن قيىندىق كورىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى اعىلشىن عالىمدارى كەزىندە ءالىپبي وزگەرتۋ ماسەلەسىن زەرتتەگەن. ءبىزدىڭ لينگۆيست عالىمداردىڭ مۇنى بىلمەۋى ۇيات.

ەسىمىزدە بولسىن، ءبىر حالىقتىڭ ۇلتتىق جازۋىن ەكىنشى حالىقتىڭ ۇلتتىق تىلىنە ۇيلەستىرۋدىڭ جالعىز جولى بار. ول - زورلىق! ءبىر عاجابى زورلىق تەك تىلگە عانا جاسالمايدى. سونىمەن قاتار حالىقتىڭ سانا-سەزىمىنە، دۇنيەتانىمىنا، تاۋەلسىزدىگىنە، مادەنيەتىنە، ەكونوميكاسىنا، نامىسى مەن بەدەلىنە، تاريحى مەن بولاشاعىنا تۇتاس جاسالادى. سونىڭ سالدارىنان ۇلت جويىلىپ كەتەدى نەمەسە مۇگەدەك بولىپ قالادى. تاريحتان بەلگىلى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءالىپبي ماسەلەسىن وتارلاۋشى ناداندار قارۋدىڭ كۇشىمەن شەشىپ كەلدى. امال نە، ءبىزدىڭ لينگۆيستەر مامان رەتىندە سول ادىلەتسىزدىكتى باتىل اشكەرلەپ تاريحي ادىلەتتىلىك ورناتۋ تۋرالى ايتۋدىڭ ورنىنا وزدەرى سول وتارلاۋشىلار جاساعان ناداندىقتى جانتالاسا قولدايدى.

ۇلتتىق جازۋدىڭ پايداسى ۇشان تەڭىز. ول اسىرەسە ۇلتتىق مۇددەنىڭ بىردەن-ءبىر قورعانى. ۇلتتىق جازۋ ءتىپتى الەمنىڭ قاي ەلىنە بارسا دا حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ تۇرادى. قازاقتىڭ ءبىر كەزدە مادەنيەتى دامىعان، قۋاتى تاسىعان ۇلى حالىق بولعانىن الەمگە پاش ەتىپ سوناۋ ورحون بويىندا كونە تۇركى جازۋى جاتىر.

زورلىقتىڭ اتى - زورلىق. تىلىمىزگە مىڭ رەت بەيىمدەسەك تە لاتىن جازۋى اتىن دا، زاتىن دا ساقتاپ قالادى جانە ءومىر بويى قازاقتىڭ مۇددەسىن اياققا تاپتاپ باتىستىڭ رۋحاني، ساياسي جانە ەكونوميكالىق ۇستەمدىگىن ورناتادى. مۇنى وتە جاقسى بىلەتىن ەۋروپالىقتار قىزىل وداق قۇلاعان كۇنى قازاققا «اقىل» ايتا باستادى. امال نە، ءبىزدىڭ عالىمدار نە مامانىن جەتىك بىلمەيدى، نە ۇلتتىق جازۋدىڭ پايداسىن پايىمداي المايدى، نە ەۋروپالىقتاردىڭ جىمىسقى ساياساتىن تۇسىنبەيدى. سوندا ولار قانداي ادامدار؟

ولار بىلىكتىلىك، تەكتىلىك تانىتىپ، ۇلتتىق جازۋدى قارۋ قىلىپ جاھاندانۋ اتتى جالماۋىزدان ۇلتىن قورعاۋدىڭ ورنىنا بىلىكسىزدىك، شاراسىزدىق تانىتىپ اپانداي اشىلعان ارانعا اياۋلى حالقىن اياماي لاقتىرا سالادى. قايران اباي «زامانعا جامان كۇيلەمەك، زامانا ونى يلەمەك» دەپ قالاي ايتقان.

ولار كومپيۋتەر مەن تەلەفونعا باعىنىپ ءالىپبي ماسەلەسىن شەشپەكشى. سوندا دەيمىن-اۋ، ولار قىل اياعى اۋەلى ءتىلدىڭ پايدا بولعانىن، تەحنيكانىڭ تىلگە باعىنىپ داميتىتىنىن دا شىنىمەن-اق بىلمەي مە؟ سوندا ولار قالايشا عالىم بولىپ، قالايشا مەملەكەتتىك ينستيتۋتتا قىزمەت اتقارىپ ءجۇر!

ەگەر قاتەلەسپەسەم، ولار ءتىل بىلىمىمەن مۇلدە اينالىسپايدى. ەسەسىنە كومپيۋتەر باعدارلاماسى، پەرنەتاقتا ءوندىرىسى، اقپارات كەڭىستىگى، تۇركى تۇتاستىعى سىندى وزدەرىنىڭ مىندەتىنە جاتپايتىن جانە ءتىل بىلىمىنە مۇلدە قاتىسى جوق ماسەلەلەرگە باس قاتىرىپ وڭباي قاتەلەسەدى. بۇلاقتىڭ باسىنان تۇناتىنى ولاردىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەيدى.

ەڭ سوراقىسى، ولار ساياساتپەن اۋىرىپ قالعان. ايتاتىندارى تىلگە قاتىستى عىلىم ەمەس، تىلگە قاتىستى ساياسات. ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ساياساتتانۋ ينستيتۋتىنا اينالعان. ولار ءۇشىن ۇلتتىق جازۋ جايلى ايتقان ادام ناعىز ۇلتشىل، نادان، كەرتارتپانىڭ ءدال ءوزى. ال ۇلتتىق جازۋىمىز اۋمايتىن تاس عاسىردىڭ دينوزاۆرى. ۇلتتىق جازۋدىڭ ۇرپاق الدىنداعى ۇلىق مىندەتى مەن لاتىن ءالىپبيىنىڭ حالىقارالىق قىزمەتى مۇلدە ەكى بولەك نارسە. امال نە، سونى اجىراتۋعا ءبىزدىڭ لينگۆيستەردىڭ «جەتىلىپ» كەتكەن تۇيسىگى مۇرشا بەرمەيدى. ولار بىلىكسىزدىكتىڭ كەسىرىنەن باتىستىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىنا نەگىزدەلگەن ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراس پەن كوسموپوليتيزمنىڭ قۇربانى بولعان. ەسكەرتە كەتەيىن، مۇنىڭ ەكەۋى دە كۇنى وتكەن، جارىمجان جانە اسا قاتەرلى يدەيالار!

ءبىزدىڭ لينگۆيستەر شىنىندا دا «كەرەمەت». كەيدە تيىن ساناپ، ءالىپبي وزگەرتۋگە كەتەتىن قارجىنى ەسەپتەپ ەكونوميست بولىپ كەتەدى. كەيدە كورىپكەلگە اينالىپ، قولىنا قارتاسىن الىپ «قىتاي، ورىس باستاعان الەمنىڭ بارلىق حالقى كەلەشەكتە لاتىنعا كوشەدى» دەپ بال اشادى. كەشىرىڭىزدەر، بىرىنشىدەن، قىتاي، ورىس، جاپون، اراب حالىقتارىنىڭ لينگۆيستەرى قازاقتىڭ نەمەسە وزبەكتىڭ لينگۆيستەرى سياقتى بىلىكسىز ەمەس. ەكىنشىدەن، ولار ۇلتتىق جازۋدىڭ ۇشان-تەڭىز پايداسىن كورىپ، ۇلتتىق جازۋدىڭ ارقاسىندا عىلىمى مەن ەكونوميكاسىن دامىتىپ، ۇلتتىق مۇددەسى مەن ۇلتتىق نامىسىن قورعاپ، تاۋەلسىزدىگىن نىعايتىپ ابىرويىن اسىرىپ وتىرعان ۇلى حالىقتار. ولار ناداندىققا ەشقاشان جول بەرمەيدى.

قازاق باتىس قىلعىماي جۇتاتىن وزبەك پەن ءازىربايجان سياقتى مايدا حالىق ەمەس. ايگىلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءاز ورداسىندا وتىرعان، ءتاڭىرى قولداعان تەكتى حالىق. ۇشقان باق قونادى. ءتاڭىرى قالاسا، قازاق كەلەشەكتە بىلىكتى لينگۆيستەر تاربيەلەپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق جازۋىنا كوشىپ، رۋحىن تۇلەتىپ، ۇلتتىق مۇددەسى مەن ۇلتتىق نامىسىن قورعاپ، عىلىمى مەن ەكونوميكاسىن دامىتىپ، تاۋەلسىزدىگىن نىعايتىپ الەمدەگى ۇلى حالىقتاردىڭ قاتارىنا قوسىلادى. مەن وعان نىق سەنەمىن!

امال نە، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى باسقانىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنە جارماسىپ، مايدا-شۇيدە حالىقتارعا ەلىكتەپ ەلدىڭ ابىرويىن توگۋمەن قاتار، حالىقتىڭ تاعدىرىن ويىنشىققا اينالدىردى. قازاق ەندى ۇلتتىق جازۋعا كوشۋ ءۇشىن ءبىر ەمەس، ەكى رەت ءالىپبي وزگەرتىپ سورلايتىن بولدى. وتە وكىنىشتى. ولار ۇرپاق الدىندا ءسوزسىز جاۋاپ بەرەدى.

پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى شيرەك عاسىر بويى ءالىپبي ماسەلەسىنە قاتىستى وتە ساليقالى ساياسات جۇرگىزىپ، لاتىن جازۋىن قابىلداۋدىڭ ورەسكەل تەرىس بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرىپ، سارى التىنداي سابىر ساقتادى. امال نە، ەلباسىن ۇنەمى «جايباسار، ورىسشىل» دەپ ايىپتاپ كەلگەن، شەتەلدىكتەرگە ارقا سۇيەگەن عالىمدار اقىرى ارمانىنا جەتىپ اق جولدان اداستىرىپ تىندى. ەڭ وكىنىشتىسى، حالىققا تەرىس نۇسقاۋ بەرگىزۋ ارقىلى پرەزيدەنتىمىزدىڭ ابىرويىنا ۇلكەن نۇقسان كەلتىردى. بۇل ءسوز جوق، زاڭمەن قارالاتىن ماسەلە.

دەگەنمەن، بىزدە ۋاقىت بار. ەگەر تەزىرەك قيمىلداسا، جىبەرگەن ساياسي قاتەسىن مويىنداپ، پرەزيدەنت پەن حالىقتان رەسمي تۇردە كەشىرىم سۇراسا ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى اتاق ابىرويىن دا، حالقىن دا قورعاپ قالادى. جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق بولمايدى.

قاتتى ايتسام عافۋ ەتىڭىزدەر!

قوعامتانۋشى اجىحان ءسابيۇلى

تەمىرتاۋ قالاسى.

Abai.kz