ادام بالاسىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ تاعدىرىنا، بۇكىل عۇمىرىنا ءبىر ءسات كوز سالساڭىز، ونى مىنا جارىق دۇنيەگە جازاسىن وتەۋگە كەلگەن ەكەن دەپ قالۋعا دا بولادى. بۇكىل ءومىرى، ءار كۇنى سىناق. ونىڭ سولاي ەكەنىن تەك ىشكەنگە ءماز، جەگەنگە توق جانە لىپاسى ءبۇتىن بولۋىنان باسقانى ويلامايتىن مالعۇن سيپاتتاس ادامدار عانا تۇسىنبەيدى. قاراپ وتىرساڭىز، قازاق حالقىنىڭ دا بۇكىل ارعى-بەرگى تاريحى  الگى قاراپايىم پەندەنىڭ ءومىرى سياقتى. تولعان سىناق. كونە تاريحتى قويىپ، ورتا عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان بەرگى جاعداياتقا كوز جۇگىرتىپ شىعىڭىزشى! اۋەلى قازاق حالقىن ەزگىگە سالىپ، كەڭ بايتاق جەرىن جاۋلاپ الۋ ياعني، قازاققا قارسى قاندى شابۋىلدار ۇيىمداستىرىپ وتىرۋ ءۇشىن رەسەي 1582 جىلى يايتسكوە كازاچەستۆو دەگەندى قۇردى. باتىس ءوڭىرىنىڭ قازاقتارى ءوز مەكەنى ەدىل (ۆولگا) مەن جايىق اتىرابى ءۇشىن رەسەيمەن 300 جىل بويى كۇرەس جۇرگىزدى. وسى كۇنگى قازاقستانداعى كازاچەستۆونىڭ اتا-بابالارى سولار. ولاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ وكىلدەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتىندە وتىر. ولاردىڭ قازاقتىڭ باتىس ولكەمىزگە جاساعان قاندى قىرعىندارىن، باتىس قازاقتارىنىڭ وعان قارسى ولىسپەي-بەرىسپەگەن شايقاستارىن دا، بۇل جولدا ءابىلحايىر باستاعان قازاق جاساقتارىنىڭ، ودان كەيىن ونى 17 جىل جالعاستىرعان سىرىم داتوۆ كوتەرىلىستەرىن دە قويا تۇرايىق.

ادام بالاسىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ تاعدىرىنا، بۇكىل عۇمىرىنا ءبىر ءسات كوز سالساڭىز، ونى مىنا جارىق دۇنيەگە جازاسىن وتەۋگە كەلگەن ەكەن دەپ قالۋعا دا بولادى. بۇكىل ءومىرى، ءار كۇنى سىناق. ونىڭ سولاي ەكەنىن تەك ىشكەنگە ءماز، جەگەنگە توق جانە لىپاسى ءبۇتىن بولۋىنان باسقانى ويلامايتىن مالعۇن سيپاتتاس ادامدار عانا تۇسىنبەيدى. قاراپ وتىرساڭىز، قازاق حالقىنىڭ دا بۇكىل ارعى-بەرگى تاريحى  الگى قاراپايىم پەندەنىڭ ءومىرى سياقتى. تولعان سىناق. كونە تاريحتى قويىپ، ورتا عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان بەرگى جاعداياتقا كوز جۇگىرتىپ شىعىڭىزشى! اۋەلى قازاق حالقىن ەزگىگە سالىپ، كەڭ بايتاق جەرىن جاۋلاپ الۋ ياعني، قازاققا قارسى قاندى شابۋىلدار ۇيىمداستىرىپ وتىرۋ ءۇشىن رەسەي 1582 جىلى يايتسكوە كازاچەستۆو دەگەندى قۇردى. باتىس ءوڭىرىنىڭ قازاقتارى ءوز مەكەنى ەدىل (ۆولگا) مەن جايىق اتىرابى ءۇشىن رەسەيمەن 300 جىل بويى كۇرەس جۇرگىزدى. وسى كۇنگى قازاقستانداعى كازاچەستۆونىڭ اتا-بابالارى سولار. ولاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ وكىلدەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتىندە وتىر. ولاردىڭ قازاقتىڭ باتىس ولكەمىزگە جاساعان قاندى قىرعىندارىن، باتىس قازاقتارىنىڭ وعان قارسى ولىسپەي-بەرىسپەگەن شايقاستارىن دا، بۇل جولدا ءابىلحايىر باستاعان قازاق جاساقتارىنىڭ، ودان كەيىن ونى 17 جىل جالعاستىرعان سىرىم داتوۆ كوتەرىلىستەرىن دە قويا تۇرايىق. ايتپاقشى، تۇرمىسى، سالت-ءداستۇرى وتە ۇقساس، قازاقتار سياقتى قىمىز بەن شۇبات ءىشىپ، كيىز ۇيدە تۇرىپ، قازاقپەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن ءوزىمىز سياقتى تاقىر باستى جوڭعار-قالماقتى ايداپ سالىپ ەكى ەلدى قىرىلىستىرىپ قويعان دا رەسەي ەدى.

ەندى ودان دا بەرىگە كوز سالىڭىز:

1.1905-10 جىلدارداعى ستولىپين رەفورماسىنىڭ «ارقاسىندا» ورىس مۇجىقتارى قازاق جەرىنە قارا شەگىرتكەدەي قاپتاپ كوشىرىلىپ اكەلىپ، بۇل ايماقتار ورىستىڭ جەرىنە اينالدىرىلدى.

2.1914-17 جىلدارى رەسەي وزدەرى سوعىسىپ جاتقان دۇشپان اسكەرلەرىنىڭ ءدال الدىنا، ياعني، جاۋ وتىنە قالىپ قارۋ بەرمەي ايداپ سالدى. بۇگىنگى قازاق ونى دا ۇمىتىپ قالدى. ويتكەنى، قازاقستان تاريحىندا ول نە مەكتەپتە، نە جوعارى وقۋ ورىندارىندا ايتىلمايدى.

3. 1919-20 جىلدار ارالىعىندا ورىستار «ازامات سوعىسى» دەەپ اتاعان سوعىس كەزىندە بىرەسە اق گۆاردياشى ورىستاردىڭ، بىرەسە قىزىل گۆاردياشى ورىستاردىڭ وعى مەن قىلىشىنان قازاقتار قىرىلىپ، توسەك بولىپ قالدى. بۇگىنگى تاريح وقۋلىقتارىندا ول دا ايتىلمايدى. قازاقتار سوندا دا ءبىزدى «ورىس براتاندار» ادام قىلدى دەيدى.

4.1921-22 جىلدارى ميلليوننان اسا قازاق ماسكەۋ جاساعان اشارشىلىقتا تاعى قىرىلدى. بۇگىنگى قازاق ونى دا بىلمەيدى، ويتكەنى، ول «ەگەمەن قازاقستان» تاريحىندا اشىق ايتىلمايدى.

5.1928-29 جىلدارى ۇجىمداستىرۋ (كوللەكتيۆتەندىرۋ) بىرلەستىكتەندىرۋ (كووپەراتيۆتەندىرۋ), تاركىلەۋ (كونفيسكاتسيا) كەزىندە قانشا قازاقتىڭ سۇيەگى اباقتىدا شىرىگەنى دە ايتىلمايدى. مۇنى بۇگىنگى قازاقتىڭ مەكتەپ وقۋشىلارى مەن ۋنيۆەرسيتەت تالىبتەرى (ستۋدەنتتەرى) تۇگىل مينيسترلەرىنىڭ دە كوبى بىلە بەرمەيدى. سەبەبى قازاققا تۇسكەن بۇل قاسىرەت -قايعى دا ءالى دە اشىلا قويعان جوق.

6.1932-33 جىلدارى ماسكەۋدىڭ بۇرىننان-اق قازاققا قانى قارايعان زالىم ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن باستى كۇنكورىس كوزى بۇكىل مالىنان ايرىلىپ ادەيى جاسالعان اشارشىلىقتان 4 ميلليونعا جۋىق قازاق، ياعني، قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرى شىبىنداي قىرىلىپ قالدى. دالا مەن قالا ولىمتىك ساسىدى. بۇگىنگى قازاق ماسكەۋدىڭ ياعني، رەسەيدىڭ بۇل جاۋىزدىعىن دا ۇمىتتى نەمەسە ۇمىتتىرىلدى.

7.1937-38 جىلدارى قازاقتىڭ ەڭ ءبىر وزىق ويلى، ەڭ ءبىر سانالى، ۇلتى ءۇشىن جانىن قيۋعا دايار نەبىر كوزى اشىق ازاماتتارى ماسكەۋدىڭ باسشىلىعىمەن اسىلدى، اتىلدى، تۇرمەدە، ايداۋدا ازاپتاپ ءولدى. بۇگىنگى قازاقتار ونى ايتقاندا دا باس-اياعى 5-6 ادامنىڭ اتىن اتاپ، «الاش ارىستارى» دەي سالادى. ال قىرىلعان، اتىلعان، سىبىرگە، قيىر شىعىسقا ايدالعان ون مىڭداعان قازاق تۋرالى دا ءلام-ميم جوق. ايتىلا قالسا، بالەنىڭ ءبارىن ءبىر-ەكى ادامعا جابا سالادى. تاريحتا  وسى جىلدارى اشارشىلىق بولعانى تەرەڭ زەردەلەپ، زەرتتەپ اشىعىن ايتۋ دەگەن ءالى جوق. ويتكەنى، بۇگىنگى ۇرپاققا ونىڭ ءبارىن بىلدىرمەۋ كەرەك دەپ وتىرعاندار دا بار.

8.1941-45 جىلدارى قازاقتىڭ ەر ازاماتىنىڭ تەڭ جارتىسى ورىستىڭ قىزىل يمپەرياسىن قورعاپ «وتان ءۇشىن، العا!» دەپ جۇگىرىپ بارا جاتىپ وققا ۇشتى. امان ورالعاندارىنىڭ تالايى ساتقىن اتانىپ، تۇرمەگە جابىلدى، ولاردىڭ قاتىن-بالاسى، جەتىم-جەسىر بوپ قالدى. ولار نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن ولگەنىن بىلمەستەن كەتتى. ويتكەنى، جوعارىدا ءبىز كەلتىرگەن قازاقتى قىرىپ جويۋلاردىڭ ءبارىن ماسكەۋ، كرەمل ۇيىمداستىرعانى ولارعا ايتىلعان جوق. كەيىن كرەملدىڭ قازاقستاندى ۇزاق جىل باسقارعان جاندايشاپتارى سوعىس بىتكەسىن پالەنباي جىلداردان كەيىن بىرەۋلەرگە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الىپ بەرۋ ءۇشىن كرەملگە جالىنىش حات جازىپ، تىلەك تىلەۋدى  شىعاردى. سول اتاقتى الىپ تا بەردى.

9.1953-54 جىلداردان باستاپ «تىڭ كوتەرۋ» دەگەن ۇرانمەن 3 ميلليونعا جۋىق سوتتالعان، وتتالعان قىلمىسكەر قاڭعىما، كەلىمسەك ۆاگون-ۆاگونىمەن، ەشەلون-ەشەلونىمەن قازاق جەرىنە تولتىرىلدى. جايىلىمدار مەن شابىندىقتار تۇگەل جىرتىلىپ، جەردىڭ توزاڭى اسپانعا شىقتى. تىڭ ولكەسىنىڭ قازاقتارىن اشىقتان-اشىق ورىستاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى. بۇگىنگى تاۋەلسىز اتالىپ جۇرگەن قازاقستان تاريحىندا بۇل زالىم ساياسات تا اشىپ ايتىلمايدى. دەمەك، بۇگىنگى ۇرپاقتى وسىنىڭ بارىنەن بەيحابار قالدىرۋ ساياساتى ءالى دە ءجۇرىپ جاتىر.

10.1957 جىلدان باستاپ 1970 جىلدار ىشىندە قازاق مەكتەپتەرى تۇگەلگە جۋىق جابىلدى. قازىر بۇل دا ءاتۇستى ءبىر اۋىز سوزبەن ايتىلا سالادى. ونىڭ باستى ماقساتى ورىستاندىرۋ ساياساتى ەكەنى دە كوپ ايتىلا بەرمەيدى.

11.1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن اياۋسىز باسىپ جانشۋ ماسكەۋدىڭ-كرەملدىڭ نۇسقاۋىمەن جاسالدى. قازاقتىڭ ورىمدەي قىز-جىگىتتەرى قانعا بويالدى. وسى كۇنى قازاقتار اعىلشىنشا، ورىسشا ولەڭ ايتىپ، الاسۇرىپ اسپانعا سەكىرىپ بيلەپ توي-تويلايتىن رەسپۋبليكا الاڭىندا قان سۋداي اقتى. رەسەيدەن كوتەرىلىستى باسۋعا اكەلگەن ورىس ساربازدارى (سولداتتارى) قازاق قىزدارىنىڭ اۋەلى ابىرويىن ايرانداي توگىپ، ارتىنان ايدالاعا اپارىپ اق قار، كوك مۇزدىڭ ۇستىنە ءولىمشى قىپ تاستاپ كەتتى. ودان باسقا دا ايتۋعا اۋىز بارمايتىن جاۋىزدىقتار جاسالدى. كوشەدە ورىستىڭ كەمپىر-شالدارى مەن ايەلدەرى مىناۋ مەنى ۇردى، مىناۋ مەنى بوقتادى دەپ قازاق بالالارىن ۇستاپ بەرىپ، قازاققا قانداي «باۋىرلاس» ەكەندەرىن كورسەتتى. بۇل كوتەرىلىستى كىمدەر ۇيىمداستىردى، جاستاردى اتۋ تۋرالى بۇيرىققا كىم قول قويدى، ول ءالى دە جۇمباق كۇيىندە، قازاقتان جاسىرىلىپ كەلەدى.

ال باسقا ەل قۇرىپ، قالىڭ قازاق تۇراتىن ايماقتاردى اتاپ، يادرولىق قارۋلاردى سىناۋ ايماعىنا اينالدىرعان ماسكەۋدىڭ باستى ماقساتى -  قىرىلسا قازاق قىرىلسىن ەمەس دەپ كىم ايتا الادى. ءبىز سەمەيدە، نارىندا، ازعىردا جانە باسقا دا پوليگونداردا جارتى عاسىر قازاق حالقىن قىرعان، ودان امان قالعانىن جازىلمايتىن دەرتكە دۋشار ەتكەن سىناقتارى ءۇشىن رەسەيدەن ميلليونداعان قازاقتىڭ قۇنىن سۇراۋعا، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا وتەماقى تولە دەۋگە جۇرەگىمىز داۋالاماي وتىر. ەندى مىنە،

قۇن سۇراماق تۇگىل

تاۋەلسىز، رەسەي وتارىنان ازاتتىق الىپ، بوستاندىقتىڭ بالماعىز بۋىنا بالقىپ جاتىر دەپ جۇرگەن دالامىزدىڭ قاق توسىنە عىلىم-ءبىلىمنىڭ ادامزات ومىرىنە ەڭ قاتەرلى «جەتىستىگى» اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋعا كىرىسەتىن كورىنەمىز. بۇل قاتەرلى جوبادان حابارى بارلاردىڭ ايتۋىنشا بۇل يدەيا دا - رەسەيدىڭ يدەياسى ەكەن. كوزى اشىق قازاقتار «اپىر-اۋ، قازاققا دوس ادام «ءۇيىڭنىڭ قاق تورىنە كەز-كەلگەن ساتتە شاڭىراعىڭنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىراتىن وق-ءدارى قويماسىن سالىپ بەرەيىن» دەمەۋى كەرەك قوي دەسە، ماسكەۋگە ەس-ءتۇسسىز بەرىلگەن كوپ ماڭگۇرت مۇنى ورىستار قازاقتى ەنەرگەتيكالىق جوقشىلىق-تاپشىلىقتان قۇتقارعالى وتىر دەپ بارىپ تۇرعان  وتىرىككە باسۋدا. ورىسشا سويلەسەم ءجاي قازاقتان «نا گولوۆۋ ۆىشە تۇرامىن» دەپ ويلايتىن ماڭگۇرتوكارديامەن اۋىرعاندار قازاقستاندا ەلەكتر قۋاتىنا ءدال ەۋروپاداعىداي زارۋلىك جوق ەكەنىن بىلە تۇرا بۇل قازاققا وتە قاجەت دەپ كولگىرسىپ، اتوم ستانساسىن سالۋ تۋرالى رەسەي يدەياسىن قوس قولىن كوتەرىپ قولداۋدا. باسقا شارۋانى قارىق قىلماسا دا قارا سوزدە الدىنا قارا سالمايتىن قايران قازاق «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەپ وسىندايلاردى ايتقان-اۋ، ءسىرا. قايتا ولارعا قاراعاندا بۇعان قارسى ءورىستىلدى جۋرناليست ۆ. بەنديتسكي دابىل قاعىپ، قازاق دالاسىنا تاعى ءبىر قاسىرەت وشاعى سالىناتىنىن ەسكەرتكەندەي بولدى. «قۇرايدى»، «قۇراۋدا»، «ورىن الدى» دەپ ورىسشادان اۋدارىپ سويلەۋدى عانا بىلەتىن قازاق تەلەجۋرناليستەرىندە ءۇن جوق. تەلەديداردان عالىمى بار، تابيعات جاناشىرلارى مەن ءجاي ازاماتتار بار، ايتەۋىر ادام مەن تابيعاتقا نيەتى ءتۇزۋ، فيعىلى تازا ءبىرتالاي ادام اتوم ەلەكتر ستانساسىنىڭ ادام ايتقىسىز، زارداپتارى تۋرالى بىلەتىندەرىن تۇگەل ايتتى (8.03.2013). ءتىپتى،  ساياساتتىڭ جەتەگىنە ەرىپ، ءارى وزدەرىنىڭ «يادەرششيك»، «اتومششيك» ماماندىعىنىڭ مەرەيسىماعىن تۇسىرمەۋ ءۇشىن اەس-ءتىڭ ەكونوميكالىق پايداسى زور دەپ جۇرگەن عالىمسىماقتاردىڭ ءسوزىنىڭ كوبى وتىرىك ەكەنى  ياعني، اەس باسقا قۋات كوزدەرىنە قاراعاندا ەشقانداي دا ۇنەمدى ەمەس ەكەنى جەتەلى جانعا  جەتكىزە ايتىلدى. شىنىندا دا، اتوم ونەركاسىبىنىڭ باس- اياعى 50 شاقتى مامانى ايتتى ەكەن دەپ، قازاق ەلىندەگى 16 ميلليون ادامنىڭ، ونىڭ ىشىندە 10 ميلليون قازاقتىڭ ءومىرىن اەس دەپ اتالاتىن قايعى-قاسىرەت وشاعىنىڭ ويىنشىعى قىپ قويۋعا ءوزىن قۇدايمىن،  نە ىستەسەم دە ءوز ەركىمدە دەيتىن ادام عانا بارا الادى. بۇل - ءبىر.

ەكىنشىدەن، اشەيىندە «ازاماتتىق قوعام»، «دەموكراتيالىق قوعام»، «حۇقىقتىق قوعام»، «ۇرپاق قامىن ويلايتىن مەملەكەت»، «ەڭ اۋەلى ادام دەنساۋلىعىن ويلايتىن مەملەكەت» قۇرىپ جاتىرمىز دەپ سارناپ، قالا بەردى امەريكا مەن باتىسقا «وتچەت» بەرىپ وتىراتىن شونجارلار بۇل زۇلماتتى قۇرلىستى باستاماي تۇرىپ اۋەلى ونىڭ زالالى مەن زاردابى، ەكولوگياعا، ادام دەنساۋلىعىنا  قانشالىقتى اسەرى بار ەكەنى تۋرالى تالداۋ جاساپ، ونى حالقىنا جاريا ەتۋى كەرەك. ولار سويتۋگە مىندەتتى دە.

ۇشىنشىدەن، بۇل قۇرلىس تابيعاتتان ەمەس، قولدان جاسالعان قاۋىپ-قاتەرگە تولى بولعاندىقتان، ونى باستاۋ، باستاماۋ تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزىلۋى كەرەك ەدى.

بۇل قاتەرلى قۇرىلىسقا قارسىلار مىنە، وسىلاي دەي كەلىپ، نەلىكتەن بۇنىڭ ءبارىن «ءبىر-ەكى ۆ. شكولنيك» شەشۋى كەرەك دەگەن كۇيىنىشىن جاسىرعان جوق.

ءبىر سۇمدىعى اقتاۋدا سالىناتىن اەس-كە رەسەيدىڭ سۇڭگۋىر قايىقتارىنداعى رەاكتورلار پايدالانىلادى ەكەن. بۇل ءدۇنياجۇزىنىڭ ەشبىر ەلىندە قولدانىلىپ كورمەگەن ءىس. ياعني، قازاقتارعا جۇرگىزىلەتىن جاڭا ءبىر «تاجىريبە»! اقىل-ەسى دۇرىس، ۇلتىنا، ەلىنە جانى اشيتىن ادام چەرنوبىلداعى جارىلعان اەس تە، سۋعا باتىپ كەتكەن «كۋرسك» اتوم رەاكتورلى سۇڭگۋىر قايىعى دا رەسەيدە جاسالعان «كەرەمەتتەر» ەكەنىن ەش ۇمىتپاۋى كەرەك ەدى عوي. اشەيىندە «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىن اشىپ، سەمەي پوليگونىن جاپتىرعان ءبىر ءوزى بولىپ كورىنەتىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن ونىڭ اينالاسىنداعىلار قازىر نەگە ءۇنسىز قالدى؟ جالپى  «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىن كىم اشتى، ولجاس وعان قالاي كەلدى، ونىڭ ايتىپ جۇرگەنىنىڭ ءبارى شىندىق پا ول ءوز الدىنا قوزعالاتىن، قۇپياسى مول ۇلكەن ءبىر تاقىرىپ.

قازىر دۇنيەجۇزى مەملەكەتتەرىنىڭ كوپشىلىگى اەس دەگەندەردى پايدالانۋدان باس تارتۋدا. ولاردىڭ ىشىندە گەرمانيا، شۆەيتساريا، اۆستريا سياقتى دامىعان ەلدەر دە بار. بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى بۇل ماسەلەدە رەفەرەندۋم وتكىزىپ، حالقىمەن اقىلداستى. ال قازەكەمنىڭ شونجارلارى بۇل اەس عىلىمنىڭ ەڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىمەن جابدىقتالعان ول قاۋىپسىز دەپ جالعان ءسوزدى سۋداي ساپىرۋدا. سوندا دەيمىز-اۋ بۇگىنگى قازاق عالىمدارى مەن عىلىمى الەمدەگى ەڭ وزىق ەلدىڭ ءبىرى جاپونيادان دا وزىپ كەتكەنى مە؟ وعان كىم سەنەدى؟ ولارعا «عىلىمنىڭ سەندەر ايتقان سوڭعى جەتىستىگى سۋعا باتىپ كەتكەن «كۋرسك» مەن جارتى الەمدى ۋلاعان چەرنوبىل اەس-ءى بولسا، سەندەر دە جەتىسكەندەر ەكەنسىڭدەر»-دەپ اقىرىپ شىعاتىن ءبىر-ەكى اقساقالى جوق بۇگىنگى قازاقتى كىم دەرسىڭ.

جالپى، تەك قانا اەس ەمەس،  راديواكتيۆتى قالدىق اتاۋلىنىڭ دا ۋراننىڭ دا زاردابىن جويۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن الەم عالىمدارى ايتۋداي-اق ايتىپ كەلەدى. كەزىندە «ۋرانىم بار-ۋىم بار»، «قازاق بارىنە شىداۋى كەرەك پە؟» دەپ وسى تاقىرىپتا تالاي ماقالا دا جاريالادىق. سول ءۇشىن «قازاتومونەركاسىپ» مەكەمەسىنىڭ بىلگىرلەرىنەن «سەن كىمسىڭ؟» دەگەندەي اۋىر-اۋىر ءسوز دە ەسىتتىك. باسى داۋلى بولعان ازاماتتى تابالاعانداي بولمايىق، بىراق «قازاتومونەركاسىپتىڭ» باسشىسى، بۇگىندە تۇرمەدە جاتقان م. جاكىشەۆ مىرزا «ءبىز ۋراندى زالالسىزداندىرىپ وندىرۋدەمىز، الداعى ۋاقىتتا جىلىنا 15 مىڭ توننا ۋران وندىرەمىز»، «ۋراندى زياندى دەپ ماقالا جازاتىندار «ساۋاتسىز، پسەۆدوپاتريوتتار» دەپ جەر-جەبىرىمىزگە جەتتى. اقىرى، ەنەرگەتيكا ءمينيسترى ۆ. شكولنيككە بالە جۋىعان جوق تا، م. جاكىشەۆ بايعۇس قاپاسقا قامالدى. سول ۋراندى، سول  بەلسەندى ءراديلى قالدىقتاردى مۇحيت، تەڭىزدەردىڭ استىنا كومسەڭ دە، ون قابات بەتونمەن قاپتاپ جەرگە كومسەڭ دە ولاردىڭ ادامزاتقا، جەر مەن سۋعا،  اۋاعا كەلتىرەتىن ادام ايتقىسىز زالالىن جويۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن حيميا عىلىمىنىڭ دوكتورلارى، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى تەلەديداردان ايتقانىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. سولاردان گورى «قازاتومونەركاسىبىنىڭ» قىزمەتكەرلەرى «ءبىلىمدى» بولىپ شىققانىنا كۇيىنبەگەندە قايتەرسىڭ؟! ءبىزدىڭ كەيبىر باسشىلار مەن عالىمدار، ءتىپتى كەيبىر قازاق جۋرناليستەرى قازاقستان ۋران وندىرۋدە الەمدە الدا كەلەدى دەپ ماقتاناتىن ناداندىعىن دا كورىپ ءجۇرمىز. ال دۇنيەجۇزىندە تەك نيگەريا مەن قازاقستاننان باسقالاردىڭ ءبارى ۋران ءوندىرۋدى توقتاتقان سول بايعۇستار شىنىمەن بىلمەي مە ەكەن؟ بۇل دا ءارى اباي ايتقان ماقتانشاقتىق، ءارى حالىقتى ءبىز كۇشتىمىز، ءبىز بايمىز دەپ ەلىرتىپ، ەسىرتىپ قويۋدىڭ ءبىر جولى عانا.

ايتپاقشى، وتكەن جولى ءبىر عالىمدار اەس 20-25 جىل عانا جۇمىس ىستەيدى، سوسىن توقتايدى. ءارى قاراي ونى بولشەك-بولشەك قىپ تاراتامىز  ياعني، دەمونتاج جاسايمىز دەدى. بۇل باياعى قوجەكەم ايتقان 20 جىلدان كەيىن  نە حان ولەدى، نە مەن ولەمىن، نە ەشەك ولەدىنىڭ كەرى. قىسقاسى، قولدا بيلىك بار كەزدە اەس سالۋعا بولىنەتىن ميللياردتاعان قارجىدان اركىم مۇمكىندىگىنشە قارپىپ قالۋعا تىرىسۋدا. دەمەك، ورىستىڭ «پوسلە مەنيا حوت  پوتوھ ماقالى ولاردىڭ باستى ۇرانى ما دەپ قورقادى ەكەنسىڭ. مۇنداي ماقالدى تەك كاپىر دىنىندەگىلەر عانا ايتادى. مۇسىلماندا بۇل وتە كۇناھار ءسوز! ويتكەنى، بىلىكتى عالىمداردىڭ ايتۋىنشا اەس كە دەمونتاج جاساعان، ياعني، ونى بولشەكتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزگەن ادامدار باس-اياعى ءبىر-ەكى ساعاتتا اجال قۇشادى ەكەن.

اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا قازاقتار رەسەيمەن ارا-قاتىناس جاساي باستاعان زامانداردىڭ ەڭ بەرگى جاعىندا باسىنان وتكەرگەن قايعى-قاسىرەتتىڭ ءبىرسىپىرا ءتىزىمىن بەردىك. ول پاتشالىق رەسەي، كەڭەستىك رەسەي زاماندارى بولاتىن. ءبىز سەمەي، ازعىر، نارىن جانە باسقا پوليگونداردىڭ، بايقوڭىردىڭ قازاققا تيگىزگەن ءالى دە تيگىزىپ جاتقان بۇكىل زالالىن ازدى-كوپتى ايتقان بولىپ ءجۇرمىز. بىراق سونىڭ ەشقايسىسىنان ناتيجە شىققانىن كورگەن ەمەسپىز. كەيىنگى جىلدارى سەمەي پوليگونىنا ەگىن ەگىپ، استىق ورۋعا بولادى، ونىڭ ەش زيانى جوق دەگەن سۇرقيا ءسوزدى دە قازاقتىڭ ساناسىنا سىڭىرە باستادىق. بايقوڭىردىڭ زالالى ءوز الدىنا! ەندى مىنە، رەسەيدىڭ قوت-قوتتاۋىمەن قازاقستاندا اەس سالماقپىز. بۇل ءوزى قانداي پيعىلمەن جۇرگىزىلىپ، كىمدەردىڭ اقىل-كەڭەسىمەن، الدە تاپسىرماسىمەن جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياسات؟ بۇل  «جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسى» دەگەن ات قويىلىپ، تاعى دا ۇلتىمىزعا قارسى جاسالىپ جاتقان ۇلكەن ءبىر جوبا ەمەس پە؟ الدە، قازاق وبالى جوق حالىق پا؟ بىراق «وبال»، «ساۋاپ» دەگەن كيەلى ۇعىم تەك قاسيەتتى يسلام دىنىندە عانا بار ۇعىم عوي! جانە ونى قازاق حالقى عانا ءجيى ايتادى. بۇل ەكى ءسوزدى ورىسشاعا دا، اعىلشىنشاعا دا اۋدارۋ مۇمكىن ەمەس. ال رەسەيدىڭ بۇگىن  قازاقستاندا اەس سالۋ تۋرالى بۇل يدەياسى بۇعان شەيىن پاتشالىق رەسەيدىڭ، كەڭەستىك رەسەيدىڭ سوناۋ ءى-پەتر باستاپ بەرگەن قازاق حالقىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن قىرىپ جويىپ وتىرۋ ساياساتىنىڭ جالعاسى ەمەس دەپ ايتا الامىز با؟

ءيا، سەمەيى، ازعىرى، نارىنى، بايقوڭىرى انانداي، مۇنايى قۇداي قالاسا 15-20 جىلدا تۇگەسىلىپ بىتەتىن، بۇگىندە ۋران ءوندىرىپ ۋلاپ جاتقان قازاق دالاسىندا كەيىن قازاقتان باسقا ەشكىم قالمايدى. باياعىدا دانا كونفۋتسيدەن بىرەۋ «ءبىزدىڭ 10 جىلدان كەيىنگى ۇرپاعىمىز قانداي بولادى» دەپ سۇراعاندا ول «ادامدار ەرتەڭگى ۇرپاعىنا قازىر نە قالدىرىپ جاتقانىنا قاراپ ونى انىق ايتىپ بەرۋگە بولادى» دەگەن ەكەن. ال قازاقتار ەرتەڭگى ۇرپاعىنا نە قالدىرىپ بارادى؟ جەردىڭ ءبىر سىلكىنگەنىنەن قالمايتىن، نە ءوزى-اق توزىپ بىتەتىن كوتتەدجدەر مە، الدە ءبىر-ەكى جىلدا-اق ءشىرىپ كەتەتىن «لاند كرۋيزەرلەر» مە؟ بۇگىنگى قازاق باسشىلارىنىڭ اقىلى وسىنى ويلاۋعا جەتپەي وتىر ما، الدە، ولارعا «مەن كەتكەسىن توپان سۋ قاپتاسا دا ءبارىبىر» مە ەكەن؟

Abai.kz