شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قيلى تاعدىرى (جالعاسى)
شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قيلى تاعدىرى (جالعاسى)
Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا اۋىت مۇقيبەك بالاسى دايىنداپ ۇسىنعان «شىڭجاڭنىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسىندەگى ءىرى ىستەر» دەپ اتالاتىن تاريحي شەجىرەلىك كىتاپتان ءۇزىندى بەرۋدى جالعاستىرىپ وتىرمىز. بۇل تاراۋدان سىزدەر شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ 4-رەتكى جورالار ءماجىلىسى شىعىس تۇركىستان تەرريتورياسىنان قىتايدىڭ دارا بيلىك ۇستەمدىگىن ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋ جونىندە قاۋلى قابىلداعانىن وقي الاسىزدار.
17.11.1944
شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ 71-رەتكى جورالار ءماجىلىسى جەر-جەردە كوتەرىلگەن قۇرالدى كۇرەسكە اسكەري، ساياسي جاقتان قاتار كىرىسۋ باعىتىن قولدانىپ، قۇرالدى كۇشپەن جانىشتاۋمەن بىرگە، «كوڭىل اۋلاۋ كوميسسياسىن» قۇرىپ، شىعىس، باتىس، ىلە، التاي، تارباعاتاي، قاراشارى - التى باعىتتاعى ۇلكەن توپ ۇيىمداستىرىپ، «كوڭىل اۋلاۋ» قيمىلىن جۇرگىزۋدى ۇيعاردى.
سول كەزدە ىلە ايماعىنىڭ كوپ بولەگى ازات بولعاندىقتان، ول جاققا باراتىن «كوڭىل اۋلاۋ توبى» جىڭ، بۇراتالا، اراسان وڭىرىندە عانا قيمىل جاسادى.
***
17.11.1944
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسى قۇرىلدى. باستىعى قابيپ بەرناشوۆ، ورىنباسارى سايپيدەن ازەزي بولدى.
***
20.11.1944
شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قيلى تاعدىرى (جالعاسى)
Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا اۋىت مۇقيبەك بالاسى دايىنداپ ۇسىنعان «شىڭجاڭنىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسىندەگى ءىرى ىستەر» دەپ اتالاتىن تاريحي شەجىرەلىك كىتاپتان ءۇزىندى بەرۋدى جالعاستىرىپ وتىرمىز. بۇل تاراۋدان سىزدەر شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ 4-رەتكى جورالار ءماجىلىسى شىعىس تۇركىستان تەرريتورياسىنان قىتايدىڭ دارا بيلىك ۇستەمدىگىن ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋ جونىندە قاۋلى قابىلداعانىن وقي الاسىزدار.
17.11.1944
شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ 71-رەتكى جورالار ءماجىلىسى جەر-جەردە كوتەرىلگەن قۇرالدى كۇرەسكە اسكەري، ساياسي جاقتان قاتار كىرىسۋ باعىتىن قولدانىپ، قۇرالدى كۇشپەن جانىشتاۋمەن بىرگە، «كوڭىل اۋلاۋ كوميسسياسىن» قۇرىپ، شىعىس، باتىس، ىلە، التاي، تارباعاتاي، قاراشارى - التى باعىتتاعى ۇلكەن توپ ۇيىمداستىرىپ، «كوڭىل اۋلاۋ» قيمىلىن جۇرگىزۋدى ۇيعاردى.
سول كەزدە ىلە ايماعىنىڭ كوپ بولەگى ازات بولعاندىقتان، ول جاققا باراتىن «كوڭىل اۋلاۋ توبى» جىڭ، بۇراتالا، اراسان وڭىرىندە عانا قيمىل جاسادى.
***
17.11.1944
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسى قۇرىلدى. باستىعى قابيپ بەرناشوۆ، ورىنباسارى سايپيدەن ازەزي بولدى.
***
20.11.1944
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى قۇلاقتاندىرۋ شىعارىپ، بىلاي دەپ كورسەتتى: «قوعامدا توناۋشىلىق، ۇرلىق، الدامكوستىك، وسەك-اياڭ قۇبىلىستارى ۇنەمى تۋىلىپ وتىرعاندىقتان، ۋاقىتتىق ۇكىمەت ءار ۇلتتىڭ بەدەلدى ادامدارىنان ەرەكشە اسكەري سوت قۇرىپ، حالىقتىڭ قالىپتى تۇرمىسىنا زيان سالعان بارلىق دەلولاردى قاراۋعا جانە بۇزاقىلاردى جازالاۋعا جاۋاپتى بولادى».
***
20.11.1944
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى پارتيزاندار قوسىنى باس شتابى ەردەگە ءبىر پارتيزاندار اترەتىن باستاپ قۇلجادان شىعىپ، شيڭشۇيحىزى ارقىلى بۇراتالا اۋدانىنا بارۋدى ۇيعاردى. وندا گومينداڭ ۇستەمدىگىنە قارسى ۇگىت قيمىلىن جۇرگىزۋدى; جەرلىك حالىقتى پارتيزاندار قوسىنىنا قاتىناسۋعا، قوسىن كۇشىن مولايتۋعا كومەكتەسۋگە شاقىرۋدى تاپسىردى.
***
1944-جىل، قاراشا ايىنىڭ ورتا شەنى.
پاتيح ءمۇسىلىموۆ، ءمانسۇر لوميوۆتى كارىم اجىمەن بىرگە ءسۇيدىڭ، شيڭشۇيحىزى، لۋساۋگۋ، مۋشۇيتايزى وڭىرلەرىندەگى حۇيزۋ (دۇڭگەن) ۇلتى ءجيى قونىستانعان قىستاقتارعا بارىپ، ۇگىت جۇرگىزىپ، اتتانىقا كەلتىرىپ، 50-دەن اسا ادامى بار حۇيزۋ پارتيزاندار اترەتىن ۇيىمداستىرۋعا جىبەردى.
***
1944-جىل، قاراشا ايىنىڭ ورتا شەنى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى پارتيزاندار قوسىنى باس شتابى لۋساۋگۋدەن بولىمشە شتاب قۇرۋدى، ءارى قۇلجادان ءبىر پاريزاندار ۇلكەن اترەتىن شىعارىپ، ونى لۋساۋگۋ پارتيزاندار اترەتىمەن، ءسۇيدىڭ پارتيزاندار اترەتىمەن، حۇيزۋ (دۇڭگەن) پارتيزاندار اترەتىمەن قوسىپ، ءتورت ۇلكەن اترەت ەتىپ قۇرۋدى ۇيعاردى. ءبىر ۇلكەن اترەتكە 400-دەن ادام بەرىلىپ، قورعاس قالاشىعى، ءسۇيدىڭ قالاشىعى، كۇرە قاتارلى جەرلەردەگى گومينداڭ قاراۋىلشى ارمياسىن جەكە-جەكە قورشاپ جويۋ تاپسىرىلدى.
***
1944-جىل، قاراشا ايىنىڭ ورتا شەنى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى شەشىم شىعارىپ، قۇلجا اۋداندىق ۇكىمەتتى قۇرىپ، ونى باسقارۋعا تيپاحۇندى قويدى.
***
1944-جىل، قاراشا ايىنىڭ ورتا شەنى.
مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىن پارتيزاندار قوسىنى مەڭگەرۋىنە العان حابار تەكەس اۋدانىنا تارالعان سوڭ، ونداعى جەرلىك مالشىلار ءوز ەرىكتەرىمەن جابال ءۇن قوستى. گومينداڭنىڭ تەكەس اۋدانىنداعى اكىمى ساۋ ياڭسۋ اسكەرلەر مەن ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىن باستاپ، قالاشىقتى تاستاپ، توعىزتاراۋ اۋدانىنا قاشىپ باردى.
***
1944-جىل، قاراشا ايىنىڭ ورتا شەنى.
گومينداڭنىڭ سۇمىل اۋدانىنداعى اسكەري، اكىمشىلىك كۇشتەرى سۇمىل قالاشىعىن (قازىرگى التىنبۇلاق قالاشىعى) يەلەپ جاتقاندىقتان، شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى لۋنيۋگۋدا (شاپشال سىبە اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ قالاشىعى) سۇمىل اۋداندىق ۇكىمەتىن قۇرۋدى ۇيعاردى. باسقارۋعا شاڭ دىشاندى تاعايىندادى.
***
1944-جىل، قاراشا ايىنىڭ ورتا شەنى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى شەشىم شىعارىپ، نىلقى اۋداندىق ۇكىمەتتى قۇرىپ، ونى باسقارۋعا پاتيح ءمۇسىلىموۆتى قويدى.
***
19-20.11.1944
19-قاراشا كۇنى موگىتنوۆ لۋساۋگۋ پاريزاندار اترەتىندەگى 400-دەن استام ادامدى باستاپ، قورعاس قالاشىعىن قورشاۋعا الدى. 20-قاراشا كۇنى تاڭسارىدە قالاشىققا شابۋىلعا ءوتىپ، ءتورت ساعان قيان-كەسكى شايقاس جۇرگىزدى. قاراۋىلشى اسكەردىڭ 300-دەي ادامىن ءبىر-اق جويىپ، اۋدان قالاشىعىن باسىپ الدى. ىلە-شالا ءۇش باعىتقا ءبولىنىپ، ءبىرىنشى باعىتتاعىلار كەڭسايدى قورعاپ جاتقان پارتيزاندار اترەتىنە كومەككە باردى. ەكىنشى باعىتتاعىلار قۇلجاعا بارىپ، ايرودرومدى قورشاۋعا الۋ شايقاسىنا قاتىناستى. سوڭعى باعىتتاعىلاردى موگىتنوۆ باستاپ، ءسۇيدىڭ قالاشىعىن قورشاپ شابۋىلداۋ سوعىسىنا قوسىلدى.
***
22.11.1944
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى شەشىم شىعارىپ، تەكەس اۋداندىق ۇكىمەتتى قۇرىپ، ونى باسقارۋعا توققوجانى تاعايىندادى.
***
22.11.1944
جۋشاۋلياڭ جاڭا 45-ديۆيزيانىڭ كومانديرى شيەي فىڭعا تۇرپان اۋدانىنداعى (تۇرپان قالاسىنداعى) ەكى پولكتى باستاپ جىڭ اۋدانىنا بارىپ، قۇلجاعا كومەككە بارۋدى كۇتىپ تۇرۋعا بۇيىردى.
***
22.11.1944
قورعاس قالاشىعىن پارتيزاندار قوسىنى باسىپ العانىن، قۇلجا ايرودرومى پارتيزانداردىڭ قات-قابات قورشاۋىندا قالعانىن ەستىگەننەن كەيىن، جۋشاۋلياڭ دۋدىفۋدى قۇلجاعا قوسا جىبەرىپ، قۇلجاداعى قاراۋىلشى اسكەرلەرگە قولباسشىلىقتى كۇشەيتۋدى بەلگىلەدى. جۋشاۋلياڭنىڭ وعان تاپسىرعان مىندەتى - قورشاۋداعى اسكەري بولىمدەردى قايتا رەتتەپ، ايرانباقتى، ايرودرومدى، گۇيۋاڭمياۋدى مىقتى قورعاپ، كومەكشى اسكەرلەر بارعاننان كەيىن، قۇلجا قالاسى رايونىن قايتارىپ الۋ ەدى. ءارى اۋە ارقىلى اسكەري بۇيىمداردى ۇزبەي جەتكىزىپ تۇرۋعا ۋادە بەردى.
دۋدىفۋ جان-جاعىنان قورشاۋدا قالعان قۇلجا ايرودرومىنا سول كۇنى جەتىپ باردى.
***
23.11.1944
دۋدىفۋ ايرودرومدا اسكەري ىستەر ءماجىلىسىن اشىپ، ءوزى قولباسشى، ساۋرىليڭ ورىنباسارى بولعان بىرلەسكەن قولباسشىلىق شتاب قۇردى. ليشيعا ءبىر باتوليون اسكەري كۇشتى باسقارىپ، قۇلجا ايرودرومىن; پىڭجۇنيەگە ءۇش باتوليون اسەر كۇشپەن ايرانباقتى; جياڭشۋانچۋانعا ءبىر باتوليون، ءبىر روتا اسكەري قوسىنمەن گۇيۋاڭمياۋدى بەرىك قورعاۋدى بۇيىردى.
***
24.11.1944
ءاليحان تورە كەڭەستىك قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنە حات جازىپ، كومەككە قارۋ-جاراق، وق-ءدارى شەشىم ەتۋدى تالاپ ەتتى. حاتتا ونىڭ بوداۋىنا شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى حالىقتىڭ جىلۋعا اتاعان نارسەلەرىن نەمەسە مال بەرىلەدى دەلىنگەن.
***
25.11.1944
جياڭجيەشى ۋجۇڭشين مە جۋشاۋلياڭعا حات جازىپ، اسكەري ىستەردى ورنالاستىرۋدا مىناداي نۇسقاۋلار بەردى:
1). قۇلجا توڭىرەگىندەگى اسكەري كۇشتى توپتاي وتىرىپ، بەلسەنە شابۋىل جاساپ، قۇلجانى جانە باسقا جەرلەردى كەشىكتىرمەي الۋ كەرەك. الۋعا شاما جەتپەسە، تىرەسۋدىڭ ۇزاق ۋاقىتتىق جوسپارىن جاساۋ ءتيىس. وزگە ءبىر مەملەكەت ارالاسسا، ودان ولاڭداماۋ كەرەك.
2). قۇلجاعا جىبەرىلگەن اسكەري بولىمدەردەن باسقا اسكەري كۇشتەردى بۇرىنعى جوبا بويىنشا ورنالاستىرىپ، ۇرىمجىدەن يۋيمىنگە دەيىنگى شىعىس ۇلكەن جولدىڭ قورعانىسىن كۇشەيتۋ; وڭتۇستىك شىڭجاڭ مەن سولتۇستىك شىڭجاڭداعى ماڭىزدى جەرلەردى بەرىك قورعاپ، «باندىقىق دەرتتىڭ» باسقا جەرلەرگە تارالۋىنان قاتاڭ ساقتانۋ كەرەك.
3). كەڭەس وداعىمەن ديپلوماتيالىق ىستەردى سول جەردىڭ وزىندە ىستەۋ، جىلت ەتكەن ءۇمىت بولا قالسا، ەكونوميكالىق ىستەستىك جاعىندا مۇمكىندىگىنشە جول بەرۋ ارقىلى تەرريتوريا مەن يەلىك ۇقىقتى قورعاپ قالۋ كەرەك.
4). شىڭجاڭنىڭ جەر-جەرىن بارلىق ساياسي جانە اسكەري تاسىلدەرمەن بەرىك يگەرۋ كەرەك. ءۇرىمجىنىڭ ماڭىنداعى بەكىنىستى، وتە-موتە بۇرىنعى ايىرپلان ريمونتتاۋ زاۆودتى مەن ايىرودرومدى قورعاۋ جۇمىسىنا تەز كىرىسۋ كەرەك!
***
26.11.1944
تالعات مۇساباەۆ، گۋاڭلۋ جانە ليۋبيڭيلەر توعىزتاراۋ اۋدانىنا بارعاندا، توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ اكىمى ءشيجۇن، توعىزتاراۋ اۋدانىنا قاشىپ بارعان تەكەس اۋدانىنىڭ اكىمى ساۋياڭسۋلار وسى ەكى اۋداننىڭ اسكەرلەرى مەن ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىمەن قالاشىقتى تاستاپ، شىعىسقا قاشتى.
***
27.11.1944
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى شەشىم شىعارىپ، مۇعۇلكۇرە اۋداندىق ۇكىمەتتى قۇرىپ، ونى باسقارۋعا سايدوللا ماقسۇمدى تاعايىندادى.
***
1944-جىل، قاراشا ايىنىڭ اياق شەنى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، ۆلاديمير كوزلوۆ جانە ۆلاديمير ستەفانوۆيچ باستاعان كەڭەس وداعىنىڭ ەكى اقىلشىلار ۇيىرمەسى قۇلجاعا كەلدى.
***
1944-جىل، قاراشا ايىنىڭ اياق شەنى.
گاۋي مەن سۇمىل اۋدانىنىڭ اكىمى دۇڭجيانشيۋ سۇمىل اۋدانىنداعى گومينداڭ اسكەرلەرى مەن ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىمەن بىرگە اۋدان قالاشىعىن تاستاپ، ىلە وزەنىنەن ءوتىپ، ءسۇيدىڭ اۋدانىنىڭ كۇرە جامبىلىنا قاشىپ باردى.
***
1944-جىل، قاراشا ايىنىڭ اياق شەنى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى شەشىم شىعارىپ، كۇنەس اۋداندىق ۇكىمەتتى قۇرىپ، ونى باسقارۋعا جايىربەكتى تاعايىندادى.
***
1944-جىل، قاراشا ايىنىڭ اياق شەنى.
جۋشاۋلياڭ جۇرت كوڭىلىن ورنىقتىرۋ، قاۋىپتى جاعدايدان قۇتىلۋ، ءۇرىمجىنى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن 29-قۇرمانىڭ اسكەري كۇشىن باتىسقا ءبىر-اق كوشىرۋ جونىندە بۇيرىق بەردى. ناقتىلى ورنالاستىۋى مىناداي:
1). جاڭا 2-كورپۋستىڭ شتابىن ۇرىمجىدەن باتىسقا - شيحۋعا كوشىرۋ، 29-قۇرامانىڭ شتابىن قۇمىلدان باتىسقا - ۇرىمجىگە جوتكەۋ، 42-كورپۋستىڭ شتابىن جيۋشۋاننان باتىسقا - قۇمىلعا اپارۋ.
2). ۋيدى قورعاپ تۇرعان ۋاقىتتىق 56-ديۆيزيانىڭ پولكىن شىڭجاڭعا اكەلىپ، ۇرىمجىگە كومەكتى كۇشەيتۋ.
***
29.11.1944
ليۋيشياڭ اسكەري ءبولىمدى باستاپ، جىڭ اۋدانىنا كەلدى. كەڭسايدان ىلە وزەنى اڭعارىنا جورىق جاساپ، قۇلجاعا كىرۋ جونىندە اسكەري ىستەر سوعىس جوسپارىن جاسادى. ىلە ءۋاليى زوشۋپيڭ ونىمەن بىرگە كەلىپ، ىلە ايماقتىق ءۋالي مەكەمەسىن جىڭ اۋدانىندا قۇرىپ، «كوڭىل اۋلاۋ» قىزمەتىن ىستەدى.
***
1944-جىل، قاراشا ايىنىڭ سوڭى.
قۇلجا ايرودرومىن قورشاپ تۇرعان پارتيزاندار قوسىنى ايرودرومنىڭ سىمسىز راديو ستانسيانساسىن باسىپ الىپ، ايرودرومدى ميناموتپەن اتقىلادى. وسىدان باستاپ گومينداڭ ايروپلانى ۇشىپ-قونا الماي قالدى دا، اۋە تاسىمالىن اۋەدەن كەرەك-جاراق تاستاۋعا وزگەرتتى. الايدا پارتيزاندار قورشاۋدى بارعان سايىن تارايتىپ، اسپاندى وقپەن تورلاپ وتىرعاندىقتان، بيىكتەن تاستالعان زاتتىڭ وننان سەگىز-توعىز بولەگى پارتيزاندار بازاسىنا ءتۇسىپ وتىردى.
***
1944-جىل، قاراشا ايى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ ىشكى ىستەر مەڭگەرمەسى قۇرىلدى. باستىعى ابدىكەرىم ابباسوۆ بولدى.
***
1944-جىل، قاراشا ايى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى شەشىم شىعارىپ، قورعاس اۋداندىق ۇكىمەتتى قۇرىپ، ونى باسقارۋعا مامەت اجىنى تاعايىندادى.
***
01-15.12.1944
1-جەلتوقسان كۇنى ليۋيشياڭ «كەڭسايدان ىلە وزەنى اڭعارىنا جورىق جاساپ، قۇلجاعا كىرۋ» سوعىس جوسپارىن اتقارۋعا كىرىستى. ءسانتايدان جىبەرگەن اسكەري بولىمدەر جاڭا ارتايعا شابۋىل جاساعاندا جەڭىلىسكە ۇشىرادى.
3-جەلتوقسان كۇنى ليۋيشياڭ زاپاس 7-ديۆيزيا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى حۋشىڭياڭدى، جاڭا 45-ديۆيزيا 3-پولكىنىڭ كومانديرى حۋىنسىنى سىمينتۋزعا بارىپ، الدىڭعى شەپ قولباسشىلىق ورنىن قۇرۋعا جىبەردى.
4-جەلتوقسان كۇنى ليۋيشياڭ سىمينتۋزعا ءوزى بارىپ، سوعىستى باقىلادى.
6- جەلتوقسان كۇنى جاڭا ارتايعا تاعى شابۋىل جاسادى. ەكى جاق ءتورت كۇن سۇراپىل سوعىس جۇرگىزدى. پارتيزاندار قوسىنى قايسارلىقپەن توسقاۋىلداپ سوققى بەردى.
9-جەلتوقسان كۇنى جاۋجۇرەكتەر اترەتىن ۇيىمداستىرىپ، ەكى ايروپلاننىڭ قورعاۋىندا جاڭا ارتايدى ەكپىندەتە سوققىلاسا دا، ءونىمى بولمادى. الاي-دۇلەي قارلى بوران سوعىپ، تەمپەراتۋرا وتىز گرادۋسقا تومەندەگەندىكتەن، ونىڭ ۇستىنە اسكەري ءبولىم اۋىر شىعىندالعاندىقتان، امالسىز شەگىنىپ، سىمينتۋزعا قايتىپ كەلدى.
15-جەلتوقسان كۇنى زاپاس 7-ديۆيزياالدىڭعى شەپ قولباسشىلىق ورنى داحيانزىعا شەگىندى. سونىمەن، «كەڭسايدان ىلە وزەنى اڭعارىنا جورىق جاساپ، قۇلجاعا كىرۋ جونىندەگى جاسالعان» جارىم ايلىق اسكەري ىستەر سوعىس جوسپارى جەڭىلىسپەن تىندى.
***
03-25.12.1944
3-جەلتوقسان كۇنى موگننوۆ پارتيزاندار ۇلكەن اترەتى، ءمانسۇر لوميونوۆ پارتيزاندار ۇلكەن اترەتى ءسۇيدىڭ قالاشىعىنا شابۋىل جاسادى. ونداعى گومينداڭ اسكەري بولىمدەرى قاتتى قارسىلاسقاندىقتان، ۇرىس ۇزاققا سوزىلدى.
25-جەلتوقسان كۇنى ۇسىنىس بويىنشا كەلگەن كەڭەس وداعى قۇرلىس اسكەرلەر ءبولىمىنىڭ سەلبەسۋىندە، قورعاندى قوپارعىش دارىمەن تالقانداپ، بۇكىل قالاشىقتى الدى. گومينداڭ ارمياسىنىڭ 50 روتاسىن جويدى. اۋدان اكىمى مەن ورىنباسارىن تۇتقىندادى. قالاشىقتاعى قىتاي بۇقاراسىنان كوپ ادام ءولدى جانە جارالاندى.
پاريزاندار اترەتى ءسۇيدىڭ قالاشىعىن العاننان كەيىن ەكى باعىتقا ءبولىندى. ءبىرىنشى باعىتتاعىلار ارتايعا بارىپ، قورعانىس قۋاتىن كۇشەيتتى. ەكىنشى باعىتتاعىلارى كۇرە جامبىلىن قورشاۋ شايقاسىنا قاتىناستى.
***
04.12.1944
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى حابارلاندىرۋ شىعارىپ، بۇقارانىڭ قولىنداعى شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ قاعاز اقشاسى مەن فابي اقشانى ۋاقىتتىق ۇكىمەت تانيتىندىعىن جانە قورعايتىندىعىن، اقشا قۇنىنىڭ وزگەرمەيتىندىگىن; اقشانى قۇنسىزداندىرىپ، باعانى قىمباتتاتۋشىلاردىڭ بۇقارانىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسىنە زيان جەتكىزدى دەپ قارالىپ، جازالاناتىندىعىن جاريالادى.
***
1944-جىل، جەلتوقسان ايىنىڭ باسى.
ءابىلميت حاجيەۆ شاۋەشەكتەگى «ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس» ۇيىمىنىڭ ءبىرىسپىرا مۇشەلەرىن باستاپ كەڭەس وداعىنا باردى. ابىلا رامازانوۆتىڭ كومەكتەسۋىندە، تارباعاتاي ايماعىنداعى جاسىرىن قيمىلعا باسشىلىق ەتۋ ءۇشىن قاراباستا قولباسشىلىق شتاب قۇردى.
***
1944-جىل، جەلتوقسان ايىنىڭ باسى.
حىجىڭ اۋدانىنىڭ بايىنبۇلاق ساحاراسىنداعى مۇڭعۇل شياڭزىدى نىلقى اۋدانىنا كەلىپ، پاتيح مۇسيلىموۆقا جاعدايدان مالىمەت بەردى. ول قايتارىندا بىرقىدىرۋ قارۋ-جاراق، وق-ءدارى الىپ بارىپ، بايىنبۇلاق پارتيزاندار قوسىنىن قۇردى. ءسويتىپ، گومينداڭ اسكەري بولىمدەرىنىڭ قاراشارىدەن ىلەگە كومەككە كەلەتىن جولىن كەسىپ تاستادى.
***
07.12.1944
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جوعارى ءسوت مەكەمەسى قۇرىلىپ، مۇقامەتجان ماقسۇم سوت باستىعى بولدى.
***
12.12.1944
دۋدىفۋ جۋشاۋلياڭعا تەلگرامما ارقىلى، «بىرنەشە كۇننەن بەرى پارتيزاندار قوسىنى ميناموتپەن، اۋىر-جەڭىل پيليموتتارمەن ايرانباق، ايرودروم، گۇيۋاڭمياۋ بەكىنىستەرىن تولاسسىز اتقىلاۋدا. كۇنىنە مىڭنان استام مينا جارادى. بەكىنىستەر، ۇيلەر نەگىزىنەن كۇيرەدى. اسكەري بولىمدەردىڭ وق-ءدارى، ازىق-تۇلىگى تاۋسىلۋعا اينالدى. ات-كولىكتى سويىپ جەي باستادىق» - دەپ مالىمدەدى.
***
15.12.1944
دالەلحان سۇگىرباەۆ التاي پارتيزاندار قوسىنىنىڭ مۇشەلەرى مەن ءار ۇلت بۇقاراسى قاتىناسقان جينالىستا ىلە ايماعىنداعى گومينداڭ كەرتارتپا ۇستەمدىگىنە قارسى قۇرالدى كۇرەستىڭ جەڭىسكە جەتكەندىگىن حابارلادى.
***
18-20.12.1944
ەردە پاريزاندار اترەتى شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ پارتيزاندار قوسىنى باس شتابى جىبەرگەن قاينام باستاعان قۇرالدى بولىممەن بىرىگىپ، اراسان قالاشىعىن قورشاۋعا الدى. قالاشىقتاعى ۇساق ۇلت بۇقاراسىنىڭ سايكەسۋىندە، ەكى كۇن شايقاسىپ، 20-جەلتوقسان كۇنى اۋدان قالاشىعىن الدى. بۋكا امبانى اراسان اۋدانىنا ۋاقىتشا جاۋاپتى ەتىپ تاعايىندادى. بۇل جولعا سوعىستا جاۋ ارمياسىنان 70-تەي ادام جويىلدى. اراسان اۋدانىنىڭ اكىمى ۋاڭبيڭشياڭ قولعا ءتۇستى.
***
20.12.1944
ليۋزىرۇڭ كەڭەس وداعىنان ۇرىمجىگە كەلىپ، گومينداڭ ۇكىمەتى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندە تۇراتىن سىرتقى ىستەر ەرەكشە ۋاكىلى بولدى.
***
26-30.12.1944
26-جەلتوقسان كۇنى ليۋيشياڭ جۋشاۋلياڭنىڭ قۇلجاعا كومەك بەرۋ جونىندەگى جاڭا جوباسى بويىنشا، سوعىستىق ورنالاستىرۋىن وزگەرتتى. قۇلجاعا كومەك بەرۋ سوعىسىندا جىڭ اۋدانىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى اشالى اسۋىن بۇزىپ ءوتىپ، ىلەگە باسىپ كىرۋدى ءتۇيىن ەتتى.
28-جەلتوقسان كۇنى ءۇش روتالىق اسكەري كۇشتى اشالى اسۋى مەن داحيانزىدان قۇسەمشەككە قاراي شابۋىل جاساۋعا جىبەردى. ولار بەس كۇنگە سوزىلعان قيان-كەسكى سوعىس ارقىلى قۇسەمشەكتى باسىپ الدى. اشالى اسۋىنىڭ سولتۇستىگىندەگى اسۋعا شەگىنگەن پارتيزاندار قوسىنىنىڭ قايسارلىقپەن توسقاۋىلداپ سوققى بەرۋىنە تاپ بولىپ، گومينداڭ اسكەري بولىمدەرىنىڭ قۇلجاعا كومەككە بارۋ قارقىنى باياۋلادى.
***
26-31.12.1944
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ پارتيزاندار قوسىنى باس شتابى ىسقاقبەك مونونوۆقا ءسۇيدىڭ قالاشىعىن الۋعا قاتىناسقان پارتيزانداردىڭ ءبىر بولىگىن باستاپ، 26-جەلتوقسان كۇنى ءبىر ايدان استام قورشاۋدا قالعان كۇرەگە توتە كىرۋدى بۇيىردى.
29-جەلتوقسان كۇنى ىسقاقبەك مونونوۆ كۇرە جامبىلىنداعى اسكەرلەرگە تىزە بۇگۋ بۇيرىعىن ءتۇسىردى. ونداعى اسكەرلەردىڭ وق-ءدارى، ازىق-تۇلىگى ازايىپ، سالىندىسى سۋعا كەتكەندىكتەن، ىلە ايماقتىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ باستىعى گاۋي، جارالى اسكەرلەردى ساۋىقتىرۋ ورتالىعىنىڭ باستىعى گويڭحۇي، گۇرە ساۋداگەرلەر قوعامىنىڭ باستىعى گاۋشينۋلار قاراۋىلشى اسكەرلەردىڭ ۋاكىلى بولىپ، جامبىلدان شىعىپ، پارتيزاندار قوسىنىمەن كەلىسسوز وتكىزدى. ەكى جاق اقىلداسىپ، مىنالاردى بەلگىلەدى:
1). ەندىگى ءارى قارۋلى قاقتىعىس جاسالمايدى.
2). قۇرال-جاراقتى تىقپاي، بۇلدىرمەي، جوعالتىپ جىبەرمەي، جيىپ الىپ، پارتيزاندار قوسىنىنا تاپسىرادى.
3). ەكى جاق ۋادەسىنە وپا قىلادى. بۇقارانىڭ ءومىرى مەن مال- مۇلكىنىڭ اماندىعىنا كەپىلدىك ەتىلەدى.
4). شىنزىلياڭ باستاعان ءمانساپتىلاردىڭ باس اماندىعى ساقتالادى. تۇتقىنعا الىنبايدى. سۇراققا تارتىلمايدى.
5). گومينداڭ كومانديرلەرى مەن اسكەرلەرىنىڭ تالابى بويىنشا ورنالاستىرۋ جاسالادى.
6). جوعارىداعى تارماقتارعا قايشىلىق جاساپ، توڭمويىندىقپەن قارسىلاسقاندار قاتاڭ جازالانادى.
كەلىسسوز ۋاكىلدەرى جامبىلعا قايتىپ بارعاننان كەيىن، اماندىقتى قورعاۋ اسكەري 4-پولكىنىڭ كومانديرى شىنزىلياڭ جانە 1-روتاداعى اسكەرلەر تىزە بۇگۋدەن باس تارتتى.
31- جەلتوقسان كۇنى پارتيزاندار قوسىنى سۇراپىل شابۋىل جاساپ، اماندىقتى قورعاۋ اتتى 4-پولكىنە توتە قاراستى بولىمدەر، 2 اتتى اسكەر روتاسى جانە ساقشىلاردان قۇرالعان جۇزدەگەن ادام جويىلدى. گاۋي مەن شىنزىلياڭ وزدەرىنە-وزدەرى قولجۇمساپ ءولدى. كۇرە جامبىلى الىندى.
سۇمىل اۋدانىنىڭ اكىمى دۇڭجيانشيۋ قاتارلىلار سۇمىل اۋدانىنا قاشىپ بارا جاتقان جولىندا شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى جىبەرگەن پارتيزاندار قوسىنى جاعىنان تۇگەلدەي تۇتقىنعا ءتۇستى.
***
28-30.12.1944
ليۋيشياڭ حۋشىڭياڭدى بۇراتالاعا بارىپ، بۇراتالا، اراسان جاقتارداعى سوعىسقا ءبىرتۇتاس قولباسشىلىق ەتۋگە جىبەردى. حۋشىڭياڭ 30- جەلتوقسان كۇنى بۇراتالاعا بارعان سوڭ، سول اراداعى اسكەري كۇشتى دەرەۋ بۇراتالا قالاشىعىنىڭ ماڭىزدى جەرلەرىن قورعاۋعا ورنالاستىردى. سونىمەن بىرگە، ليۋيشياڭنان بىرەۋى بۇراتالانى قورعايتىن، بىرەۋى اراسان اۋدانىنا شابۋىل جاسايتىن ەكى باتوليون اسكەري كۇش جىبەرۋدى تالاپ قىلدى.
***
31.12.1944
تاڭعى ساعات سەگىزدە جۋشاۋلياڭ ۇرىمجىدەن ايرپلانمەن قۇلجاعا اۋە كەڭىستىگىنە كەلىپ، جياڭجيەشى اتىنان دۋدىفۋدى جانە بارلىق كومانديرلەر مەن اسكەرلەردى جىگەرلەندىردى. ءجۇز بۋماداي وق-ءدارى، ازىق-تۇلىك تاستاپ بەردى.
دۋدىفۋ ولسەك تە مىندەتتى ورىندايمىز دەدى.
پارتيزاندار قوسىنى ايرپلاندى زەڭبىرەكپەن اتىپ زاقىمداعاندىقتان، جۋشاۋلياڭ ماسقارا بولىپ، ۇرىمجىگە قايتىپ كەتتى.
***
31.12.1944
ۋجۇڭشين تارباعاتاي ايماعىنىڭ ءۋاليى بولىپ باراتىن پىڭرۇڭدى شاقىرىپ الىپ، وعان ءوز قولىمەن جازىلعان ءتورت پارشا حات بەردى. ولاردى تارباعاتاي ايماعىن قورعاپ تۇرعان گومينداڭ اسكەري بولىمدەرىنىڭ جاۋاپتىلارىنا بەرۋدى تاپسىردى. حاتتا ولاردان اسكەي ساقتىقتى كۇشەيتىپ، تارباعاتاي ايماعىن قورعاۋدى تالاپ ەتكەن.
***
1944-جىل، جەلتوقسان ايى.
ءاليحان تورە تالاي رەتكى بۇقارالىق جينالىستا ءسوز سويلەپ، «شىڭجاڭ قىتاي تەريتورياسىنىڭ ايىرىلماس ءبىر بولەگى» دەيتىن كوزقاراستى ساندىراق دەپ، «ءبىزدىڭ وتانىمىز شىعىس تۇركىستان» دەگەندى دارىپتەدى.
***
1944-جىل، جەلتوقسان ايى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ ۇگىت ءبولىمى قۇرىلىپ، باستىعى ابدىكەرىم ابباسوۆ بولدى.
***
1944-جىل، جەلتوقسان ايى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى ۇيعىر، وزبەك، قىتاي ۇلتتارىنىڭ «ۇلتتىق مادەنيەتتى ىلگەرلەتۋ» قوعامدارىن جانە ولاردىڭ مال-مۇلكىن وتكىزىپ الۋدى ۇيعاردى. اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەلەرى اۋدان دارەجەلى «ۇلتتىق مادەنيەتتى ىلگەرلەتۋ» قوعامدارىن جانە ولاردىڭ مال-مۇلكىن وتكىزىپ السىن دەپ بۇيرىق ءتۇسىردى.
***
1944-جىل، جەلتوقسان ايى.
ەڭ جوعارى ءدىنني سوت قۇلجادا قۇرىلدى. زارىپقالي اجى سوت باستىعى بولدى. ءار اۋداندا ءدىنني سوت ارت-ارتىنان قۇرىلدى.
***
1944-جىل، جەلتوقسان ايى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى كەڭەس وداعىنىڭ ءار سالاداعى ماماندارىنان ءبىر توبىن مەڭگەرمەلەردە اقىلشى بولۋعا ۇسىنىس ەتتى.
ولاردان مۇقسىن ۋاقىتتىق ۇكىمەتتىڭ، گرومينكين قازىنا مەڭگەرمەسىنىڭ، ءالي ىشكى ىستەر مەڭگەرمەسىنىڭ، سۇلەيمەن روزيەۆ جوعارى سوتتىڭ، ابىلاەۆ (كەيىن عالىم قۇدايبەردى، مارساەۆتەر بولدى) وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنىڭ، جاپار داموللا ءدىن ىستەر مەڭگەرمەسىنىڭ، ومار ەگىن-ورمان-مال-سۋ شارۋاشىلىعى مەڭگەرمەسىنىڭ اقىلشىسى بولدى.
(1945-جىل)
***
01.01.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى دەنساۋلىق ساقتاۋ مەڭگەرمەسى قۇرىلدى. قاسىمجان قامبارباي ونىڭ باستىعى بولدى.
***
01.01.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى ەرەكشە اسكەري سوتى كۇرەگە شابۋىل جاساپ كىرگەننەن كەيىن، بەيكۇنا قىتاي بۇقاراسىنان ءبىرتالايىن ولتىرگەن لافۋساڭدى ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتتى.
***
02-05.01.1945
2-قاڭتار كۇنى گومينداڭنىڭ شونجارلارى شاۋليزى مەن سۇنكى ۋجۇڭشين، جۋشاۋلياڭدارعا بىرلەسىپ تەلەگرامما جولداپ، قىتاي-كەڭەس مادەنيەت قوعامىنىڭ شىڭجاڭ بولىمشەسىن الدىمەن قالپىنا كەلتىرۋدى شىڭجاڭداعى جەرلىك بيلەۋشىلەردىڭ كەڭەس وداعىمەن جاراسۋىنىڭ شاراسى ەتۋدى ۇسىنىس ەتتى.
5-قاڭتار كۇنى بۇل قوعامنىڭ ۇرىمجىدە ءىس-قيمىلى قالپىنا كەلتىرىلدى.
***
05.01.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ 4-رەتكى جورالار ءماجىلىسى مىناداي ۇكىمەت قاۋلىسىن ماقۇلدادى:
1). شىعىس تۇركىستان تەريتورياسىنان قىتايدىڭ دارا بيلىك ۇستەمدىگىن ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋ.
2). شىعىس تۇركىستان تەريتورياسىنداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ تەرەزەسى تەڭ بولۋ نەگىزىندە شىنايى ەركىندىككە، دەربەستىككە يە مەملەكت قۇرۋ.
3). شىعىس تۇركىستاننىڭ ەكونوميكاسىن جان-جاقتى دامىتۋ ءۇشىن، الدىمەن ونەركاسىپتى; ەگىن، مال شارۋاشىلىعىن جانە جەكەلىك ساۋدانى دامىتۋ. سول ارقىلى حالىقتىڭ تۇرمىستىق ورەسىن جوعارلاتۋ.
4). شىعىس تۇركىستانداعى حالىقتىڭ باسىم كوبى يسلام دىنىنە سەنەتىندىكتەن، وسى ءدىندى ەرەكشە دارىپتەۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە، باسقا دىنگە دە ەركىندىك بەرۋ جانە ونى قورعاۋ.
5). مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ ىستەرىن دامىتۋ.
6). دۇنيە جۇزىندەگى دەموكراتيالى ەلدەرمەن، وتە-موتە شىعىس تۇركىستانعا كورشى كەڭەس وداعىمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ. ساياسي، ەكونوميكالىق جاقتان قىتاي ۇكىمەتىمەن بايلانىستى دا ىلگەرلەتۋ.
7). شىعىس تۇركىستاننىڭ بەيبىتشىلىگىن قورعاۋ ءۇشىن، ءار ۇلت حالقىنىڭ قۇدىرەتتى اسكەري قوسىنىن ۇيىمداستىرۋ.
8). بانك، پوچتا، تەلەفون، تەلەگرامما، ورمان جانە بارلىق جەر استى بايلىقتى مەملەكەت يەلىگىنە الۋ.
9). مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى اراسىندا وزىمشىلدىك، تورەشىلدىك، ۇلتشىلدىق جانە جەمقورلىق سىندى ناشار ستيلدەردى جويۋ.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
