2

اكبار-سەيىت، فاتيحتەر مىنا فۋجە اكەلگەن توتەنشە جات حاباردى ەستىگەندە قاتتى قوبالجىدى. ەندى امالسىز بۇرىنعى وزدەرى جاساپ، ويلاسىپ وتىرعان جوسپارلارىن بۇزىپ، شۇعىلىنان وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇلار تاپ سول كۇننىڭ وزىندە اكىمدى شەرۋمەن ىرگەلەس، تاۋ جايلاعان تايماس رۋىنىڭ ادامى - اۋسىناقىنعا تىزگىن ۇشىمەن جونەلتتى...

بۇل كەزدە كۇرەدەگى «مىن-حا شو تاڭعا» (ماڭعۇل-قازاق مەكتەپ ينتەرناتى) بۇكىل كۇرە ۋەزىنە قاراستى ۇيعىر، قىرعىز، قازاق، ماڭعۇلدىڭ كوپتەگەن ەرەسەك بالالارىن ەل-ەلدەن توپتاپ جيناپ اكەپ جاتتى. قابىلدانعان كوبىنەسە 15 جاستاعى بالالار. ماقسات - بۇلاردى وسى بيىل وتە تىعىز تۇجىرىممەن ءبىر قىس «تاربيەلەۋ» بولاتىن. بۇعان كەرىمبەك اۋىلىنان دا بالا الىنسا كەرەك ەدى. ولاي بولمادى... جۇرت مۇنى كەرىمبەكتى شەت قاعىپ، بالالارىن «وقۋدان» شەكتەگەندىككە جورىدى. ال كەرىمبەك جايلى ناقتى شەشىمدى كۇرە وسى كەزدە انىقتاپ، دايىنداپ تا قويعان-دى... ەندىگى باتىل قيمىلدارى بويىنشا كەرىمبەك پەن قارىمساقتى ءبىر-بىرىنەن بولمەي، ەكەۋىن قولعا بىرگە ءتۇسىرۋ كەرەكتىگى جوسپارلانعان.

1944 جىلعى ءبىرىنشى قىركۇيەك كۇنىنەن باستاپ، ەكەۋىن تاپقان جەردە ۇستايتىن ۇكىم شىعارىپ، ۇيەزدىك ۇكىمەت اتىنان ما شيانگون ءمور باسقان بۇيرىق ەدى. قۇلجاعا امان ىلىنگەن كەرىمبەكتى ءبىر قاتەردەن ءوتتى دەگەنى بولماسا، بۇلاردىڭ وكشە-ىزىنەن تۇسكەن جاۋ قولىنان جولدا مىلتىق اتىلىپ، وعان دارىماق وققا قارىمساق ءوز دەنەسىن توسقان...

2

اكبار-سەيىت، فاتيحتەر مىنا فۋجە اكەلگەن توتەنشە جات حاباردى ەستىگەندە قاتتى قوبالجىدى. ەندى امالسىز بۇرىنعى وزدەرى جاساپ، ويلاسىپ وتىرعان جوسپارلارىن بۇزىپ، شۇعىلىنان وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇلار تاپ سول كۇننىڭ وزىندە اكىمدى شەرۋمەن ىرگەلەس، تاۋ جايلاعان تايماس رۋىنىڭ ادامى - اۋسىناقىنعا تىزگىن ۇشىمەن جونەلتتى...

بۇل كەزدە كۇرەدەگى «مىن-حا شو تاڭعا» (ماڭعۇل-قازاق مەكتەپ ينتەرناتى) بۇكىل كۇرە ۋەزىنە قاراستى ۇيعىر، قىرعىز، قازاق، ماڭعۇلدىڭ كوپتەگەن ەرەسەك بالالارىن ەل-ەلدەن توپتاپ جيناپ اكەپ جاتتى. قابىلدانعان كوبىنەسە 15 جاستاعى بالالار. ماقسات - بۇلاردى وسى بيىل وتە تىعىز تۇجىرىممەن ءبىر قىس «تاربيەلەۋ» بولاتىن. بۇعان كەرىمبەك اۋىلىنان دا بالا الىنسا كەرەك ەدى. ولاي بولمادى... جۇرت مۇنى كەرىمبەكتى شەت قاعىپ، بالالارىن «وقۋدان» شەكتەگەندىككە جورىدى. ال كەرىمبەك جايلى ناقتى شەشىمدى كۇرە وسى كەزدە انىقتاپ، دايىنداپ تا قويعان-دى... ەندىگى باتىل قيمىلدارى بويىنشا كەرىمبەك پەن قارىمساقتى ءبىر-بىرىنەن بولمەي، ەكەۋىن قولعا بىرگە ءتۇسىرۋ كەرەكتىگى جوسپارلانعان.

1944 جىلعى ءبىرىنشى قىركۇيەك كۇنىنەن باستاپ، ەكەۋىن تاپقان جەردە ۇستايتىن ۇكىم شىعارىپ، ۇيەزدىك ۇكىمەت اتىنان ما شيانگون ءمور باسقان بۇيرىق ەدى. قۇلجاعا امان ىلىنگەن كەرىمبەكتى ءبىر قاتەردەن ءوتتى دەگەنى بولماسا، بۇلاردىڭ وكشە-ىزىنەن تۇسكەن جاۋ قولىنان جولدا مىلتىق اتىلىپ، وعان دارىماق وققا قارىمساق ءوز دەنەسىن توسقان...

سول ءبىرىنشى قىركۇيەك كۇنى كەشكى مەزگىلدە ۇيەزدەن شىعىپ كەلە جاتقان بەس شەرىك پەن ءۇش پوليتسەيدىڭ قۇپيا قورجىنىندا قولعا سالاتىن ەكى بىلەزىك كىسەن - «كوزىر» بار بولاتىن.

مازىنى ورلەپ، قوپاقتاپ شاپقان سۋىت ءجۇرىستى توپتىڭ قورجىنى ىشىنەن سول كىسەن باياۋ سىلدىرلاپ، كەشكى اپاق-ساپاق مەزگىلدە تاۋ قويناۋىنا تامان ءۇن بەرىپ كەلە جاتقان. كەرىمبەكتى ۇستايتىندارىنا بۇگىن بۇنىڭ ءبارى دە كۇمانسىز سەنگەن. بۇل  توپ شەرۋدى ءۇش كۇن بويى اقتارعىلاپ، ءتىنتىپ ىزدەپ جۇرگەندە، ەكىنشى جاقتا كەرىمبەككە جول توسىپ جاتقان ماموزى كەزدەسكەن. كوپ ادام بوپ كوزگە تۇسكىلەرى كەلمەگەن قارىمساق پەن كەرىمبەك قۇلجاعا كۇرە ماڭىنداعى كەرۋەن جولمەن جۇرمەي، ءسۇيدىننىڭ جەلكەسىن كەرىمقۇل - كەبەنەكتى باسىپ، سارىبۇلاقتاعى مۇحاباي اۋىلىنىڭ ۇستىمەن وتكەن. بىراق كەرىمبەكتىڭ بۇل ساقتىق ساپارىن ماموزى «كورىپكەلدەي» بىلگەن. ءسۇيدىننىڭ اتى ايگىلى «قارا-دوڭىندە اينالاعا ءدۇربى سالىپ، جول كەسىپ جاتقان قاراقشى ءۇشىنشى كۇنى بولعاندا كۇدەرىن ءۇزىپ وتىر ەدى. ءدۇربىنىڭ ارعى شەڭبەرىنەن قىلت ەتكەن ەكى اتتىنى شالىپ قالدى. ەكى ارا كەمىندە 20 شاقىرىم جەر بولسا دا سول ەكەۋىنىڭ ءبىرى كەرىمبەك ەكەنىنەن كۇماندانباعان. ايعىر جالدى، اقسارى اتتىڭ توپ قۇيرىعى شۇبالاڭداپ، ماموزى كوزىنە وتتاي باسىلدى. جانىنداعى اتقوسشىسى حويىلدىر-سىبەگە:

- بول، ءمىن! - دەدى دە، ءوزى سارت ەتىپ اتقا قونا، «ارىپپاي قاراعا» قامشى ۇردى. قاھارعا مىنگەن قاندىشەلەك جىمداعى جولبارىستاي قۇر-الماتىنىڭ اڭعار-وزەگىمەن كەس-كەستەپ تارتتى. كۇن باتار مەزگىل ەدى. كەرىمبەك پەن قارىمساق ءبىر اعاشتىڭ ساياسىندا ات شالدىرىپ، وزدەرى جان تورسىقتاعى جولعا العان قىمىزدان سۋسىنداپ وتىرعان. ءبىر ساتتە قارىمساق جان-داۋىسى شىعا:

- ويباي، كەكە!...- دەپ، وزگە سوزگە اۋىزى كەلمەي، اعا جولداسىن ءوز بويىمەن باس سالا، قورعاي بەردى.

بۇل ساتتە مىلتىق ءۇنى دە شاڭق ەتكەن. اياعىن از جازىپ وتىرماق ءۇشىن شىنتاقتاڭقىراعان كەرىمبەكتى تومەنگى بالتىر ەتتەن جارادار ەتۋ ءۇشىن اتىلعان وق ەكەنى ءبىلىندى... كەرىمبەكتىڭ جىلىنشىك تۇسىنان كەپ، قارىمساقتى قولتىق استىنان جىرىپ ءوتتى. سول كەزدە قارىمساق:

- اتقا ۇمتىلىڭىز، كەكە! - دەي بەرىپ، قاتتى ساسىپ ەسى شىققان ۇلكەندى ورنىنان تۇرعىزىپ دەمەپ جىبەردى. شىلبىرى قولدا وتىرعان اتتىڭ ۇزەڭگىسىنە ەكەۋىنىڭ دە اياعى ءىلىندى. بۇلار قوسارلانا تارتىپ جونەلە بەرە قارىمساق:

- ساسپاڭىز! ساسپاڭىز! - دەدى اپپاق قۋداي بولعان كەرىمبەككە دەم بەرە: - قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن اياق جاعىڭىزدان كوزدەدى، زالىم!

- ءوزىڭ... ءوزىڭ قالايسىڭ؟ ءبىر جەرىڭە وق دارىعانداي بوپ قالدىڭ عوي؟!

- جوق، كەكە، كىسى ولەتىن دەرت ەمەس سياقتى!..

- ءتۇسىڭ جامان عوي، قاي جەرىڭ؟ قانسىراپ جۇرمە! - كەرىمبەك قايسار سەرىگىنىڭ بەيعامسىتۋىنا سەنبەي قارىمساقتىڭ قۋاڭ تۇسىنە شوشىنا قاراپ قادالعان. سول جاق ەمشەك تۇسىن وڭ قولىمەن باسىپ العان جولداسىنىڭ ساۋساقتارى اراسىنان قان كورىنىپ كەلەدى ەكەن.

ماموزى بۇل ەكەۋىنىڭ سوڭىنان جانە تۇسكەن-ءدى. سول كەزدە قارىمساق قوينىنان شىعارىپ العان وقتاۋلى التى-اتاردى ارت جاعىنا كەزەنە، كەرىمبەكپەن قاتارلاسا شاۋىپ كەلە جاتىپ حويىلدىر سىبەنى ات ۇستىنەن سەرەڭ ەتكىزە قۇلاتىپ اتىپ كەتتى. قۇلايعىر شەرىكتەن تۇسىرگەن مىلتىق تۇڭعىش رەت «اقجولتاي» بولدى. دۇشپانى اتتان وماقاسا ۇشقاندا قارىمساقتىڭ ايىزى قانعانى سونشا، ءوز دەنەسىندەگى جارانى از ۋاقىت ۇمىتىپ، ساق-ساق كۇلىپ جىبەردى. مانادان بەرگى ابىگەرلىك تە ساسپاس ەردىڭ ەسىن شىعارا الماعان ەكەن.

ماموزى سۋسىنداپ وتىرعان كەرىمبەكتەرگە ۇرىمتال جەردەن شىعا كەلىپ، ات ۇستىنەن مىلتىق كەزەي بەرگەندە قيعاشتاۋ وتىرعان قارىمساقتىڭ كوزى سول ءساتىن شالىپ قالعان. سونىمەن بۇل ساپاردان ومىردەگى جانقيار جولداسى قارىمساق بولعاندىقتان كەرىمبەك امان قۇتىلعان.

ماموزى ەندى ءورت سوندىرگەندەي تۇنەرىپ كۇرەگە مالىمدەپ، ءبىر توپ شەرىكتى ەكى-ءۇش پوليتسەيمەن قوسا ءوزى باستاپ ءجۇرىپ، كەرىمبەكتى قۇلجاداعى ونىڭ تانىس-تانىسىنان اداقتاپ ىزدەدى. بىراق كەرىمبەك بۇل كەزدە قۇلجادا ەمەس، اكبار-سەيىتتىڭ قاسىندا... ما شيانگون كەرىمبەك «ەش جەردە جوق» دەگەن حاباردى ەستىگەن سوڭ، ونى ءالى دە شۇعىل ىزدەتتىرە وتىرىپ، اقىرىندا قۇلجاداعى ايماقتىق شتاب ارقىلى ەندى اشىق تۇردە «قاشقىن» اتاندىرىپ، جەر-جەردىڭ نازارىنا جاريا وتكىزەتىن. كىمدە-كىم «قاشقىن» كەرىمبەكتىڭ قايدا بوي تاسالاعان سىبىسىن سەزسە، وكىمەتكە باۋلاپ قولعا تۇسىرۋگە اتسالىسپاسا باسىمەن جاۋاپ بەرەدى. ال كومەك قىپ، سەبىن تيگىزسە، سول ءۇشىن ەلەۋلى سىيلىق بار دەلىندى. ونىسى ءوز زامانىندا بەس اتتىڭ قۇنىنا تۇرعان التىن ساقا بولاتىن. كادىمگى ارقار-قۇلجانىڭ وڭقاي اسىعىنىڭ قالىبىنا التىننان قۇيىلعان بۇل مۇرا ەجەلگى جوڭعار قالماقتارىنان قىتاي قولىنا تۇسىرىلگەن التىن ساقا. كەرىمبەكتى قازاق وڭايلىقپەن ۇستاپ بەرمەيدى دەگەنى مە، ادام قىزىعارلىق بايگە تىككەن.

بۇل كەزدە ىلە ايماعى بويىنشا ۇيعىر، قازاق، قىرعىزدان ەڭ الدىمەن قاماۋعا الىنۋعا ءتيىستى بولعان جەتپىس ادامنىڭ ەكەۋى كەرىمبەك پەن قارىمساق ەدى.

بيىل مازى مەكتەبى اشىلمادى... ماقسۇت ول جۇمىستى ءبىر جاقتا قالدىرىپ، «تاس تۇلەك» ۇيىمىنىڭ قاجەتىنە الىنعان، فاتيح قاسىندا ماقسۇتتاي جاس، ساۋاتتى حاتشىنىڭ بولۋى ءدال قازىر كەزەك كۇتتىرمەس ءىستىڭ ءوزى. «اۆگۋست جارلىعىنىڭ» حابارى بۇكىل ايماق بويىنشا اكبار-سەيىتتىڭ ءتيىستى ادامدارىنا ءبىلىنۋى كەرەك. كۇرەدەگى ءلۇرىپ-لاماعا، بۇراتالاداعى ءلايدىن-امبالعا، ەرەنقابىرعاداعى جامبى-لاماعا، ورگى قىزايداعى رابات بالاسى ءابىلحايىر تورەگە، ءدىن نازاراتىنداعى ءالىحان تورەگە، قۇلجاداعى «ۇيعىر ۇيىشماسىنىڭ» سەكرەتارى ابدىكەرىم ابباسۇعلىنا قىسقاسى، اتاي بەرسە، وسى سياقتى تاعى-تاعى سانسىز جەرگە تىزگىن ۇشىمەن حات جونەلتىپ، حابارلاسىپ وتىرۋ ماقسۇتتىڭ مىندەتى. ءبىر عانا سول حابار ەمەس، «تاس تۇلەك» شتابىندا بولىپ جاتقان مەزگىل سايىن، كۇن سايىنعى ەرتە-كەش جاڭالىقتار بولسا سونىڭ بارلىعىن اينالاداعى قاجەتتى نۇكتەلەرگە حاتپەن جەتكىزۋ كەرەك. اكباردىڭ ءوز اينالا ماڭىندا دا «تاس تۇلەك» ۇيىمىنان كۇندىز-ءتۇنى حاباردار بولىپ وتىرۋعا ءتيىس ادامى از ەمەس... مىنە، وسىنىڭ ءبارى تەك ماقسۇت بورىشى. بۇل  ورايدا ماقسۇتتىڭ وزىنە ەڭ قولايلى ادام بولىپ ۇيعىر جىگىتى ساۋىت ابدىراحمانۇعلى مەن قازاق بايبازار قوسىلعان. بۇلار ماقسۇتتىڭ  «ءبىلىم جۇرتى» مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەندە قۇرعان «تاۋ تۇلەگى» ۇيىمىنىڭ ءۇش باسشىسى بولعانى ءمالىم. شەرۋ سياقتى سان جەردەگى، سان رۋلاردىڭ اكبار-سەيىتكە كەرەكتى ادامدارى بار. سونىڭ بارىنە حاتتى قارداي بوراتىپ وتىرۋعا «تاۋ تۇلەگى» ۇيىمىنىڭ بۇل  ءۇش ادامى ۇلگەرە الماي، تەز ارالىقتا قالعان مۇشەلەرىن شاقىرتقان. مىنە وسىنداي شاقتا كۇرە ۇكىمەتى ءبىر مەكتەپتى بۇتىندەي جاۋىپ تاستاپ، ءوزى جوعالعان ماقسۇتتى دا قابىنىپ ىزدەپ بۇيرىق جازىپ شىعاردى. كەرىمبەك تارىزدەندىرىپ ونى دا «بۇلىكشى قاشقىن» رەتىندە جاريالادى. قىركۇيەك ايى بىتكەنشە، بۇلاردىڭ قايدا ەكەنىن ۇكىمەت نازارى بىلمەدى. بۇل مەزگىلدە اكبار ىلە ايماعى بويىنشا قازاقتا قانشا مىلتىق بار، سونىڭ سانىن تولىق الا-الماي جانالقىمعا كەلىپ تۇرعان. سول سياقتى. ىسقاقبەك قىرعىزداردىڭ، فۋجە قالماق-ماڭعۇلداردىڭ جانە ابدىكەرىم ابباس ۇيعىرلاردىڭ دايىنداعان قۇرال-سايماندارىن انىقتاۋدا. اكبار بىلگەن الدىڭعى مالىمەت بويىنشا، مىلتىق سانى ويداعى زور كۇدىكتى ازداپ سەيىلتىپ، ۇمىتكە اينالدىرارلىقتاي بولسا دا، وق-ءدارى جاعى كوڭىلدەگى مەجەدەن تومەن جاتتى! بۇل  ورايدا، ويدا جوقتا، قۇلجاداعى باس سوت قوجانازاردىڭ پايداسى ءتيدى. اتى سوت مەكەمەسى بولعانىمەن ءوز قاراۋىندا ون شاقتى اسكەر ۇستايتىن-دى. وزىندىك قۇرال-سايمان ساقتاۋعا ارنالعان قويماسى بار. سول قويمادا بەس جاشىك وق، جارىم تسەنتنەر «قارا ءدارى، جاسىل جارما ءدارى» دەيتىن ءار ءتۇرلى ءدارى تۇر ەكەن... قاراسىن «ساسىق قارا» دەپ تە ايتاتىن. وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن، ماقسۇت مۇرىنشاقتىڭ كىشكەنە نەمەرەسىن ايماقتىق سوتتىڭ شەشىمى ارقىلى قايتارىپ العاندا، قول ۇشىن بەرگەن وسى قوجانازار ەدى. انادا گۇلنازىم ماسەلەسى جونىندە ءوزىنىڭ كەرىمبەكپەن بۇرىننان تانىستىعى بولسا دا قوجانازاردىڭ پايداسى تيمەگەن. سەبەبى بۇل ورىندى از ۇلتقا باستا ءبىر ارناپ قويعان اتى بولماسا، گۋبەرنەلىك شتاب الدىندا قازىرگى كەزدە بەدەل جاعىنان جۇرداي دەسە بولاتىن. سوتسىز دا پوليتسيا مەن اسكەري ورىن ىستەيتىنىن ىستەپ، شەشەرىن شەشە بەرەدى. قوجانازار مۇحابايمەن دوس ەدى. «اۆگۋست جارلىعىن» ەستىگەن مۇحاباي وزدەرىنە شىن قاۋىپ ەندى تونگەنىن ايتىپ، ءتۇن ىشىندە بۇعان كەلگەندە قوجانازاردا ۇرەي قالماعان. سەبەبى «2603 جارلىق تەك قىر قازاعىنىڭ ادامدارىن عانا ۇستاۋعا شىعارىلماعان. مەيلى، از ۇلتتىڭ كىمى بولسىن، وسىلارداي ىلىككە الار ادام تاپسا ءبارىنىڭ دە ءتۇپ تامىرىنا بالتا شابۋعا، وتاپ قىرقۋعا ارنالعان. سونىمەن قوجانازار ەسكىلى-جاڭالى بەساتار مىلتىقتىڭ ون بەسىن، بارلىق وق-دارىسىمەن ءبىر تۇندە شىعارىپ بەرۋگە ۋاعدا بايلاعان.

3

اكبار وسىعان ەرەكشە قۋانىپ وتىرعان كۇنى بۇلارعا شىن سۇيىنەرلىك تاعى ءبىر حوش-حابار ءىلىندى. ات جەتپەس الىستان، جاندى مۇرىننىڭ ۇشىنا كەلتىرە كۇتتىرىپ جەتكەن بۇل حابار تارباعاتاي مەن التاي ايماعىنان ەدى! قىركۇيەكتىڭ باسىندا كەتكەن اۋسىناقىن مەن اكىم كەشىگىپ، قازاننىڭ جارىمىنا دەيىن كەلە الماۋى بۇنداعىلاردىڭ شىبىندارىن شىرقىراتىپ وتىرعان. تەگىندە، اۋسىناقىن بايتىك تاۋىنداعى وسپاننىڭ ءدال وزىمەن كەزدەسە الماۋشى ەدى. ويتكەنى بايتىكتىڭ اينالاسىن گومينداڭ اسكەرى قىسى-جازى تاپجىلماي قورشاپ جاتاتىندىقتان، وسپانعا قاراي ءتىل وتكىزبەيتىن. سوندىقتان التاي ايماعىنىڭ ورتالىعى سارى-سۇمبە قالاسىندا دالەلحانمەن تىلدەسىپ قايتىپ تۇراتىن. ىسقاقبەك، فۋجە، مۇحابايلار سياقتى دالەلحان دا ۇرىمجىدە اسكەري مەكتەپتى بىتىرگەن جىگىت.

اۋسىناقىندى وسىدان ءبىر جىل بۇرىنعى العاشقى ساپارىندا دالەلحانعا ىسقاقبەك حات جازىپ بەرىپ تانىستىرعان. باسىندا اسكەري مەكتەپتى وتە ۇزدىك ءبىتىرىپ، ۇرىمجىدە باس شتابتىڭ وزىندە قالعان دالەلحان كەيىن از ۇلت زيالىلارىن تومەندەتۋ ساياساتىمەن ءوز ايماعىنا جىبەرىلىپ، التاي گۋبەرنەلىك ۇكىمەتىنە الىنعان. قاجەتتى دەگەن ءبىر ورىنعا اسكەري قىزمەتكە تاعايىنداعان... دالەلحاننىڭ بۇل جىلعى قورىتىندى ءسوزى «قىمباتتى اكبار! مەن دايىنمىن. ءىس باستاعان ساتتەرىڭنەن قالدىرماي، تىزگىن ۇشىمەن حابار ۇشىرتىڭدار. كەلەتىن اۋسىناقىننىڭ ءوزى بولسىن...» دەگەن.

مولداجاننىڭ ۇيىندە، ءتۇن مەزگىلىندە وزدەرىنە قاراۋىل قويعان عاني باتىر، فاتيح، سەيىت، كەرىمبەك، قارىمساقتار اكباردىڭ قولىن قىسا قۇتتىقتاسىپ، قازاق ايماقتارى سوعىستى بۇگىن-اق باستايتىنداي جەلپىنىسىپ قالدى. وسى ساتتە سۇيەگىندەگى باتىرلىعى قىسىپ وتىرعان عاني، ءۇرىمجى تۇرمەسىنەن قاشىپ كەلە جاتقان ساپارىندا جولدا «تالدى» دەگەن قىستاقتا تۇندە باسىنا قاۋىپ توندىرگەن ءبىر باي قىتايدى ءولتىرىپ، ءۇيىن توناعاندا العان الاقانداي كۇرەڭ تورعىنعا ءتۇيۋلى گاۋھارىن كوينىنان شىعارىپ:

- اكبار! ءما، تۇت! - دەپ، زورلىعى مەن بۇيرىعى ارالاس ۇسىنىپ: - قالىش اپامعا بەرەسىڭ. سەنى قۇتتىقتاعانىم! سول كىسى ۇستاسىن، - دەپ العىزدى. ەجەلگى قىتاي بيلەۋشىلەرىنىڭ ساندىعى تۇبىنەن شىقپايتىن توبىقتاي گاۋھار الا-كولەڭكە ۇيدە ساۋلە تاستاپ تۇردى.

اۋسىناقىن شاۋەشەككە دە سوققان. بۇرىن جول بىلمەيتىن اكىم جولدا تارباعاتاي ايماعىنا قاراي جەكە ءوزى ايىرىلىپ كەتە الماي، ەكەۋى بىرگە الدىمەن سول شاۋەشەككە جەتكەن. ونداعى جولىققان ادامى «تاس تۇلەكپەن» تىلدەس جىگىت اتالىق بالاسى جاعدا:

- ءبىزدىڭ تارباعاتاي شەت ايماق بولعاندىقتان بۇرىنعى توڭكەرىستەردە قولعا كوپ قارۋ-جاراق تۇسىرە الماعان ەل. جانە بۇل جەردىڭ قازاعى ىلە ايماعىنداي قالاعا ءۇيىر حالىق ەمەس، ساپتاما ەتىك، كەڭ قولتىق تاۋ-تاۋدىڭ اراسىنا ءسىڭىپ جاتقان ەل. بىراق قول قۋسىرىپ وتىرعانىمىز جوق... نيەتتەرىڭدى باستاعان ساعاتتا حابار جەتكىزىڭدەر! - دەگەن. اتالىقوۆ جاعدا تارباعاتاي ايماعىنىڭ ورتالىعى شاۋەشەك قالاسىنداعى حالىق قامىن ەرتە ويلاعان، ەلى ءۇشىن بولاشاق اڭساعان كۇرەسكەر قازاق جاسى بولاتىن.

ءوستىپ، ارادا جانە ءبىر اي شاماسى وتكەن كەزدە تاعى ءبىر ەرەكشە وقيعا تۋدى. جازدا ءلۇرىپ-لاما ۇيىندە بولعان جيىن جايىنان سىبىس شىعىپ، ۇكىمەت الدەقالاي قۇلاقتانىپ قالىپتى! سول ءۇشىن پوليتسيا ورنى ءلۇرىپ-لامانى ءبىر تۇندە ۇيىنەن ۇستاپ كەتكەن!.. بۇل ماسەلەنى ۇكىمەتكە ءبىلدىرۋشى سول كۇنى، جيىننىڭ ىشىندە، توپ ورتاسىندا وتىرعان ادامنىڭ ءبىرى بوپتى!.. سوندا ءار كىمنىڭ بەتىنە ءبىر قاراپ، ۇدىرەك كوزبەن اڭتارىلىپ تاڭىرقاعان بىرەۋ بولعان. ول فاتيحتان ءماجىلىس ءمانىن جاعا ۇستاعانداي تاڭعالا سۇراعان قاناتبەك دەگەن اقالاقشى ەكەن. سونىڭ اۋزىنان شىعىپتى دەسكەن. بىراق راس-وتىرىگىن ەشكىم بىلمەيدى. بۇل حابار ۇكىمەت ورنىنا وسى قاراشا ايىنىڭ باسىندا ءبىر-اق كۇندە دۇڭك ەتە ءتۇستى... «التى قاراقشى» دەگەن اتپەن بۇكىل ىلە ايماعىن ەلەڭ ەتكىزدى..

بۇل ءىستىڭ ىلە گۇبەرنەسىن عاجاپتاندىرعانى سونشالىق ليۋ بين ي ول تۋراسىندا ماسەلەگە ءوز جەكە باسىمەن قورىتىندىعا كەلە الماي، ۇرىمجىگە دەرەۋ تىعىز، توتەنشە حابار سالدى. ماشينامەن ەكى-ءۇش كۇندىك جولعا كۇن-ءتۇن ءجۇرىپ شىڭجاڭنىڭ باس شتابىنان قۇلجاعا وتە ءبىر ايلاكەر گەنەرال جەتتى... ەندى جاڭاعىداي  «ەڭ ءتاۋىر» ەل اعاسى دەگەندەردى گۋبەرنەلىك شتابتىڭ قابىلداعان «شەشىمى» بويىنشا الگى گەنەرالدىڭ الدىنا سالىپ «التى قاراقشىعا» بارۋدى ويلادى. ءسويتىپ اسا قۇپيا «تاس تۇلەك» ۇيىمىن قۇرۋشى «التى قاراقشىعا» «ۇگىت-ناسيحات» جۇرگىزۋ ءۇشىن قاسىنا جەتپىس-سەكسەن اسكەر مەن بىرگە ءبىر توپ ەل باسىلارىن الىپ شايقاتىلعان توبىمەن لاستايداعى ەسبوسىن قىستاۋىنا كەلىپ تۇسە بەردى. ىشىندە قازاقتان كەيبىر اقالاقشىلار جانە ۇيعىر قوجاسى اكىمبەك-قوجا بالاسى اكىرامحان سياقتى ءبىر توپ ەل جۋاندارى بار كوپ اسكەر ەكى مايا شوپكە اتتارىنىڭ اۋىزدىعىن الىپ، وزىنە-ءوزى سەنگەن مىعىم تۇردە ءتۇستى. شارۋا باققان قازاقتىڭ جاز بويعى ماڭداي تەرىن سىپىرىپ جيعان ۇيمە ءشوبىن قىسقى مالعا سارى مايداي ساقتاپ وتىر-اۋ دەگەن جوق، وكتەم.

«التى قاراقشى» دەپ اتالعاندار سول لاستايداعى ەسەنگەلدى رۋىنان شىققان ەسبوسىن باتىردىڭ ۇرپاقتارى، بەلگىلى: اكبار-سەيىت. ناۋان دەيتىن ءۇش قازاق جىگىت پەي تاتاردان فاتيح، ۇيعىردان عاني باتىر دەگەن ادام. جانە بۇلارعا زور جاعداي تۋعىزىپ، ءوز ءۇيىنىڭ ىشىنەن جەر كەپە قازدىرىپ جاسىرىن شتاب ۇستاۋشى - (جالعىز ءۇي البان) مولداجان. شىڭجاڭداعى تاريحقا ءمالىم شارۋالار قوزعالىسىنىڭ وشاعى بولعان ىلە ايماعىنىڭ ايگىلى التى كوتەرىلىسشىسى، مىنە، وسىلار بولاتىن. (كەيىن ىلە، التاي، تارباعاتاي سياقتى قازاق ايماقتارى تۇتاس كوتەرىلگەندىكتەن وزىندىك تاريحىندا «ءۇش ايماق» سوعىسى اتانعان).

وسىنداي جەر ءۇيدى تۇراق ەتكەن «تاس تۇلەك» شتابىندا قۇپيا ون ادام بولعاندا، جاڭاعى التاۋدان باسقا: فاتيح ءىنىسى - حاميت،  ۇيعىر ديقانى قاري جانە فاتيحپەن دوس تاتار جىگىتى - رافيح، قازاقتان ماناپحان، سۋانبەك دەيتىن شارۋالار ەدى. بۇل كەزدە «تاس تۇلەكتىڭ» قۇرامىنا «ماڭعۇل ۇيىشماسى»، «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسى» مەن بىرگە «ۇيعىر ۇيىشماسى» دا تىلدەس بولىپ، ەندى از ساندى ۇلتتاردىڭ باسى تەز ارادا تۇگەلدەنىپ، بىرىگىپ قالىپ ەدى. ويتكەنى «اۆگۋست جارلىعى» از ۇلتتاردان ادام ۇستاۋ ارناسىن كۇننەن-كۇنگە كەڭەيتە باستاعاندا، ايماق بويىنشا از ۇلتتار ءۇشىن ۇلكەن ورىندار بولعان سول ءۇش «ۇيىشمانىڭ» استىرتىن ۇرانعا شاقىرعان حابارلارى دا ەل ىشىنە تەز جەتىپ، قاناۋداعى حالىقتى ءبىر-اق ساتتە دۇرلىكتىرىپ اكەتتى. از ساندى ۇلتقا ايرىقشا ءبىر ءدۇمپۋلى تولقىن جەتتى. «اۆگۋست جارلىعىنىڭ» سىرى اشىلدى. ونىڭ ۇستىنە اكبار ماڭىنداعى پارتيزاندار جانە ءبىر قىزىق ءىس اتقارعان. «ەل اعاسى» اتالاتىن، حالىققا اتتارى ءمالىم، بىراق جاندارى اياۋلى بي-بولىستاردىڭ ءبىر توبىن مۇسا-كوككوز دەگەن بوزاشى ۇيعىردىڭ ۇيىندە تۇندە سىرتىنان حابارلانىپ كەلىپ بىردەن قاماپ الىپ، ءساتتى ءىس تىندىرعان. وسپان-ءشۇي، سادۋاقاس-شاڭ زۋڭ، نۇربولات-مامپاڭ، پۇڭسۇڭ-امبال، ساۋىت-شاڭيا، شىڭ-سىڭ-سىبە سياقتى توعىز ادامدى ۇرەيلەرىن ۇشىرا، قورقىتا قاماپ الىپ، سولاردىڭ مورلەرىن زورلىقپەن باسقىزىپ وتىرىپ، قالىڭ ەلگە وتە تىعىز تۇردە كوپ حابارشىلار شاپتىرىپ، قاعاز تاراتىپ جىبەرەدى. قارداي بوراعان سانسىز، قىزىل ءمورلى قاعازدار ءجۇز سان ەرەۋىلدى، اتتىلار جۇرىسىمەن: «حالايىق! ءبىز گومينداڭ بيلەپ توستەۋشىلەرىنە قارسى سوعىس اشامىز! جاڭ قاي شىنىڭ شىڭجانداعى وتارشىل وكىمەتىن وسى قىستىڭ ىشىندە قۇلاتىپ وزىمىزگە ەجەلگى  «شىعىس تۇركىستان» مەملەكەتىن قايتادان ىرگەلەندىرىپ كۇرامىز!» دەلىنىپ، قالىڭ ەلدىڭ قوينى-كونشىن ارالاپ كەتتى. «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسىنىڭ» باستىعى  سوعىس تاكتيكاسىنىڭ جاتتىقتىرۋشىسى - ىسقاقبەك قۇلجاداعى ءوز جۇمىسىن مۇحابايعا قالدىرىپ، لاستايداعى پارتيزاندارعا قاۋىرت مەرزىمدەگى اسكەري سوعىس ءتاسىلىنىڭ امال-ايلاسىن، شۇعىل شولىپ ۇيرەتىپ جاتتى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ىسقاقبەكتى ۇرىمجىدەگى اسكەري مەكتەپ وقۋ بىتىرۋىنە بايلانىستى ءبىر ماقتاپ جىبەرگەن بولسا، بۇندا گۇبەرنەلىك شتابتىڭ ءوزى دە ونى از ۇلت ىشىندەگى اسكەري قابىلەتى جوعارى وفيتسەر دەپ سىرتىنان كۇندە باقىلاپ، كورىپ وتىرعان-دى. اعا لەيتەنانت دارەجەسىمەن كەلگەن وفيتسەر جىگىتتى قازىر اسكەري ساپتىڭ وزىندە بولماسا دا، ءار جىلعى اسكەرلىك سىناقتاردا كورسەتكەن ەڭبەگىن سەنىممەن مويىنداپ، شتاب بۇنى وسى جىلدار ىشىندە-اق كاپيتاندىققا جوعارىلاتقان بولاتىن.

4

ولكەدەن شىققان گەنەرال «التى قاراقشىعا» جۇزدەسۋدى دامە قىلىپ لاستايعا جەتكەندە، جايما-شۋاق كۇز كۇنى ەڭكەيىپ قالعان مەزگىل ەدى. ءۇستى-باسى ساپ-سارالا، بيىك مارتەبەلى اسكەري اقسۇيەك تورە گۋبەرنيالىق شتابتان جالى كۇزەلگەن ءبىر اسەم قارا جورعا اتقا ءمىنىپ، قاسىنا ەرتكەن ەل ادامدارىمەن بىرگە «ەشنارسە بىلمەگەن» كىسىدەي جىپ-جىلماعاي عانا، استىنداعى جورعاسىن جىلان جۇرىسپەن، ءجاي سۋسىتىپ كەلىپ تۇسكەن. جانە ءوزى باستاپ اتتاردىڭ اۋىزدىعىن تەگىس الدىرىپ، «بەيقام» ادامداي جىلميىپ جەتكەن. مولداجان ۇيىندەگى شتابتى بىلە مە، جوق پا، بەلگىسىز سوعان تاياق تاستام عانا كەلىپ ورنادى! قاۋىپ دەگەن وسى ەدى... «جاقسىلىق» ءۇشىن جۇرگەندىگىن «دالەلدەۋ» جولىندا ءبىر قاراپايىم، مومىن قارياعا ءوز ءمورىن باسىپ حات جازدىرىپ بەرىپ، اكبارعا جۇمساتقان. «بارلىعى كەلىپ جولىقسىن! ۇكىمەتكە قوياتىن تالاپتارىن ايتسىن. قۇلاق اسىپ تىڭداۋعا، پىكىرلەرىمەن ساناسۋعا كەلدىك. ەگەر وزدەرىڭ كەلسەڭدەر بارلىق كىنالارىڭدى كەشىرەمىز!..» - دەگەن قازاقشا حاتقا الاقانداي عىپ تاربايتىپ قالتا ءمورىن باسىپ بەرگەن. سوعان قوسا ۇرىمجىدەگى قازاقشا باسپادان شىعارىلعان «تالاپ-تىلەكتەرىڭدى «ورىندايمىز» دەگەن نەگىزدەگى قاتىناس قاعازعا باس شتاب ءمورى باسىلعان. 1757-جىلدان وسى ۋاقىتقا شەيىن ەكى عاسىر ىشىندە شىڭجاڭدا ۇكىمەت پەن از ۇلت اراسىنداعى تاريح بويىندا ۇلكەندى-كىشىلى كوپتەگەن ەرەۋىل، قاقتىعىستار بولعانىن جاقسى بىلەتىن گەنەرال «قويداي قوڭىر» بولىپ كەلگەن-ءدى. بۇل ۋاقىتتا ءبىر جاقسىسى، اكبارلار وزدەرى ءۇشىن وسىنداي جات تۇستەگى اسكەر شىعىپ كەلە جاتقانىنان الدىن الا حابارلانىپ، باتىس بەتتەگى اۋىلعا مىنبەلەپ، تاقاۋ تۇرعان بيىك سار قاباقتىڭ جەلكەسىندە بوي تاسالاپ قالعان... ءۇش-ءتورت ادام قىراتتا بوي باعىپ، باعانادان باستارىن قىلتىڭداتىپ قاراۋىلدا تۇرعان. گەنەرال قىستاۋ الدىنداعى پىشەندىكتىڭ ورنىنا، كەڭ جازىققا جايىلىپ قونعان كۇزگى جايباراقات اۋىلدا ءوزىنىڭ بار نوكەر، ساربازىمەن القا-قوتان ۇيىرىلە وتىرىپ، الدە نە جايدان بىرازعا شەيىن شەشىلە سويلەپ، ماسليحات باستاعان. ءتۇسى «جايدارى»... ءوزى سىمباتتى، دەنەلى ادام ەكەن. اسكەرلەردەن شەتكە الا وزدەرىنشە ءبىر شوعىر بولا جايعاسقان قازاقتىڭ قوشەمەتشىل بي-بولىستارى سوڭىندا ءبىر ەسكادرون اسكەرى بار، ساپ-سارىالا ايبىندى گەنەرالدىڭ سونشا سالتاناتتى بولا تۇرا، مىناداي «جۇمساق» تۇسىنە «مەنى تانىپ السا ەكەن» دەگەندەي، جارامساقتانعان قۇرمەتپەن قاراسادى. ولار ءتىپتى ارا-تۇرا ماڭىنداعى تىلماشقا ەستىرتە كۇبىرلەسىپ:

- شىركىننىڭ كەلبەتى-اي! ديدارىنان اق جارىلىپ، كۇن تۋىپ تۇرعان جوق پا! نەعىسا دا، تەگىن ەمەس، وسى ۇلتتىڭ شىڭىنان شىققان قاسقا-جايساڭنىڭ ءوزى عوي!

- كەلىمىنە قاراي، تەرىسىنىڭ كەڭ، سابازى-اي، بوزىمنىڭ! - دەسىپ، سۇيىنگەن ماقتاۋلار ايتىسىپ قويادى... مۇنى ايتۋشىنىڭ سوڭعىسى ەركىنبەك، العاشقىسى قاناتبەك ەدى. كوپ اسكەر دە وزدەرىنىڭ مىناداي قولباسشىسىنا سۇيەنىپ، انىق نانىپ، سەنگەن تۇستە. قاستارىندا پاتشاداي بوپ تولقىسىپ، التىن يىق گەنەرال وتىرعاندا وزدەرىن الا قويار جاۋ جوقتاي كورىنەتىن بولسا كەرەك... موينىنداعى نايزالى مىلتىقتارى اۋزى تۇگەلىمەن ورگە قاراي ساۋدىراپ، ءسات كۇتكەندەي، قىبىرسىز تىنىپ قالىپتى. ءتۇر-ءتۇسى ناعىز شونجارعا لايىق جارالعان; ماڭدايى سۇيەمدەي، جاق سۇيەگى سورايعان ۇستەم ادام ارباعىش كوزى جەرگىلىكتى ىرىكتى توپتىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرە قاراپ، قازاق مانساپكەرلەرىنە ءبىر جىلى، «باۋىرمال» راي تانىتادى. اراسىندا ولاردىڭ جاڭاعىداي  قوشامەت سوزدەرىن جەردە قالدىرماي، تىلماشقا اۋدارتىپ، باس يزەپ، كۇلە تىڭداي، انىق مارقاسقا ادامنىڭ مىنەزىن تانىتتى... قاناتبەك، اكىرامحان ءتارىزدى اتقامىنەرلەردى بويىنا ۇيرەتە، ەركىنسىتىپ تىلدەسەدى. انالار سوعان-اق ارمانى قالماعان ادامداي ەلىگۋدە. وزدەرىنىڭ داڭق-قۇمارلىعى بويىنشا گەنەرالدىڭ قاسىنا ەرىپ كەلگەنىن ونسىز دا ماقتان كورىپ وتىرعان مانساپقور، بيشىكەشتەر ەندى وسىنداي دارەجەلى ۇلىقتىڭ نازارىنا ىلىنە ءتۇسۋدى دە كوزدەپ، مولداعا ءتاۋىر كورىنگەن شاكىرت بالاداي قامدانىسادى.

بىراق وسى كەزدە اناۋ ۇيلەردە دىبىستارىن سىرتقا شىعارا الماي، باستارىنا شىنايى قاسىرەت كۇندەرى تۋىپ كەلە جاتقانداي بولىپ جىلاعان ايەل اتاۋلى كوپ... «ەر ءولىپ، ەرتىس بۇزىلسا» باقايىنان كەلمەيتىن، مالى تۇگەل بايلار قاعاناعى قارىق بولعانمەن، قاتىن-بالا، كەمپىر-شال ىشكەن اسى بويىنا تاراماس كۇنگە جەتكەن. باس يەسى ەسبوسىن بۇل اۋىل جۇرەك شايلى، قورقاق بولعانى راس. «سوعىس بولادى» دەگەلى قانداي كۇن تۋارىن ويلاپ، ەل اتاۋلى جاپىراقتاي تىتىرەپ، قورقۋدا بولاتىن.

گەنەرال ءوزىنىڭ ءبىر سوزىندە:

- سىزدەردىڭ جەرلەرىڭىز «لە-حۋعا»* جەر جەتپەيدى... ادامدارى دا كوبىنەسە ءوڭدى، اق مانار بولادى! مىنە شەتىڭىزدەن ادەمىسىزدەر!.. تاريح تىلىمەن ايتقاندا، وسىدان ءجۇز جىلداي بۇرىن 1871-1881-جىلدارى ورىس پاتشالىعىنىڭ كولپاكوۆسكي دەگەن گەنەرالى «لە-حۋ» جەرىنىڭ اسەمدىگىنە قىزىعىپ، ءوزىنىڭ بار اسكەرىمەن كەلىپ ون جىلداي تۇرعان...- دەگەندە، قوشامەتشى قازاق بايلارى ءبىر-بىرىنە اڭتارىلا كۇبىرلەسىپ «ونى قايدان بىلەدى» دەگەندەي، باس شايقاسا، گەنەرالعا شىن تاڭىرقاپ قاراسقان. وسى تۇستا جاس بايباتشا اكىرامحان قوجا:

* لە-حۋ - ىلە ايماعىن قىتايشا اتاعانى.

- تاقسىر! ءسىزدىڭ ءوز جەرىڭىزدىڭ تابيعاتى دا جەرۇيىعى شىعار، ءا؟ نەگە دەسەڭىز، ماسەلەن، تابيعاتى كوركەم التاي جەرىنىڭ تۇلكى تەرىلەرىن وسىندا اكەلسە ءبىر اتتىڭ قۇنىنا بەرمەيدى. ءبىزدىڭ ۇيدە بىرەۋى تۇر، جەڭگەمىزگە الا بارۋىڭىزعا تاتيدى. كورسەڭىز قولىڭىز باتىپ، كوزىڭىز قيىپ، بۇزعىڭىز كەلمەيدى... سوعان قاراعاندا، جان-جانۋار، ادام بارلىعى ءوز تۋعان جەرىنىڭ قۇنارىنا قاراي تۋاتىنى داۋسىز. ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانىڭىزداي، ءبىز ءسىزدى دە سونداي اسەم تابيعات تۇلەگى بولار دەپ شامالاعالى وتىرمىز. وڭاي مەكەننەن وزىڭىزدەي كورىكتى، تۇلعالى ادام شىعا ما؟ - دەپ، گەنەرالعا كوپە-كورىنەۋ ءوزىن تىققىشتاپ، قوينىنا كىرىپ بارا جاتتى. قاناتبەك اقالاقشى تىلماشقا اڭداتا:

- قوي، ءتىلىڭ ءتيىپ كەتەر! - دەي بەرگەن.

بىراق... مىنە، تاپ وسى ۋاقىتتا كۇز شۋاعىنا ماۋجىراپ، جىم-جىرت بوپ تۇرعان ولكەنى تىتىرەنتىپ، سار قاباقتان ىرا-تومەن وق جاۋىپ قالدى... اۋىل ۇستىندە اسپان جارىلىپ جەرگە تۇسكەندەي، كورگەن ءتۇس ءتارىزدى كۇي تۋدى. وتىرعان اسكەردىڭ كوبى ورنىنان دا تۇرا الماي: «ءاي-يو!» «ءاي-يو!» دەپ باقىرىپ جۋساپ ءتۇستى. ءىشىنارا ورنىنان اتىپ-اتىپ تۇرەگەلگەندەر بولسا اتقا قاراي جان ۇشىرا قاشقانمەن ۇزاي الماي، ولار دا قۇلاپ جاتىر. قازاق كىسىلەرى مەن اسكەردىڭ ەكى ورتاسىنداعى اشىقتا، تىلماشىمەن وڭاشالاۋ وتىرعان گەنەرالدى ءتىرى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن تەك اكباردان وزگە ەشكىم اتپاۋعا كەلىسىم بولعان-دى. مىلتىق ۇنىمەن قابات قيراعان اسكەردىڭ كەيبىرى جان داۋىسىمەن باقىرىپ جىبەرگەن ساتتە گەنەرال وڭ قولى جامباسىنداعى تاپانشاعا قالاي بارىپ قالعانىن ءوزى دە انداماي. ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلگەن. وسى سەكۋندتا ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى باق-داۋرەنى قايتىپ كەلمەستەي قاپى قالعانىن عانا ويلاي العان-دى. جەلكە تۇستاعى قاباقتان تىك قۇيىلعان، بالقىپ ۇشقان قورعاسىن شەرىكتەردى جاڭاعىداي باۋداي تۇسىرگەن كەزدە گەنەرال جان ۇشىرعانداي ءبىر سويقان شاپشاڭ قيمىلمەن ماياداعى اتىنا قاراي ۇمتىلعان. ونى اياعىنان اتۋ كەرەك ەدى. ءجۇز قادامداي جەرگە بارا الماستان دەنەسى قاتتى ءبىر سولق ەتىپ قالىپ، قولىنداعى تاپانشاسى جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. مايادان ارى قاراي جوسىپ ۇرىككەن كوپ اتتارعا ىلىگە العان جوق. العاشىندا كەلىسىم بويىنشا ساننان كوزدەپ ءوزى اتقان اكباردىڭ ءبىرىنشى وعى قالىڭ ەتىن تۇيرەپ ءوتىپ، جان-دالباسامەن جىعىلماي قاشىپ ەدى. ەكىنشى وق تاعى دا وڭ جاق جىلىنشىگىن ءۇزىپ، تەربەلىپ تۇرىپ جانتايا قۇلاپ كەتكەن. سەكسەن اسكەردىڭ ورىندارىنان ۇزاعانى جوق. اپساتتە تىپ-تيپىل بوپ جۋساپ ءتۇستى. التى اتارلار ساۋدىراپ قورامساق-قورامساق سىقاسقان وق قورىمەن قالدى. بەلگە تاعىپ بايلانعان، جاۋىرىنعا قيعاشىنان اسىلعان ۇيا-ۇيا وق پەن قوساق-قوساق گراناتالار قان ساسىعان شەرىكتەر دەنەسىنەن شەشىلىپ الىنىپ جاتتى. بۇگىن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» اتالعان قۇربان ايتتىڭ ءۇشىنشى كۇنى بولعاندىقتان، ەل القاسى جيىن بولاتىن. سارى قاباقتىڭ ۇستىندە ەكى جۇزدەي پارتيزان قاپىسىز سايلانىپ توسقان ەدى.

جىعىلعان گەنەرالعا قاراي قاباق باسىنان تومەن جارىسا شاۋىپ، قۇيىلىپ جەتكەن جۇرتتىڭ ىشىندە شەرۋدەن كەرىمبەك، قارىمساق، تايلاقباي، ماقسۇتتار بار. گەنەرال از ساتتە ەس جيىپ، باسىن كوتەرىپ الدى. وق تيگەن جاعىن استىنا باسا، قوس قولىمەن جەر تايانىپ كوسىلە وتىرعان بويىندا وڭ جاق بالاعىنىڭ اۋزىنان قان ساۋلاپ الدىنا كەلگەن قازاقتارعا ءبىر نارسە جايلى قاتتى داۋىستاپ سويلەي باستادى. ىسقاقبەكتىڭ اۋدارۋى بويىنشا وسىنىڭ ىشىندە «اكبار-سەيىت» دەيتىندەردىڭ قايسىسى ەكەنىن سۇراپ كورىپ الىپ:

«مەن سەندەردىڭ باسىڭدى ءوز قولىممەن الامىن دەپ كەلىپ ەدىم!.. امال جوق، پەشەنە وعان جازبادى!» دەپ، جۇدىرىعىمەن ءوز ماڭدايىن اياماي ءبىر-ەكى ۇردى: - بىراق، ءبارىبىر ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءيتتىڭ تابان ىزىندەي جەرگە سىياتىن از قازاق، سەندەردىڭ بۇل ارەكەتتەرىڭنەن ەشنارسە شىقپايدى! - دەپ اعايىندى ەكى جىگىتكە جارالى جاۋىز وت شاشا قاراعان. اكبار ونىڭ ءوز پيستولەتىمەن ءوزىن اتقالى العا تامان اتتاعانىندا گەنەرال جەر تايانا قالشىلداپ، ەنتىگىپ وتىرىپ، قارسىلاسىپ، باقىرىپ سويلەگەن سوزىنەن تانعان جوق. ايانار ەمەس، جارالى قاسقىرداي. وسى كەزدە الدەقايدان ساپ ەتىپ، كەلىپ قالعان عاني مىناداي جاۋىزدى اكبارعا اتقىزباستان ۇستىنە قونا ءتۇستى. سول بەتتە كۇرەكتەي قولىمەن كەڭىردەگىنەن سىعىپ، بۋىندىرىپ ءولتىرىپ جىبەردى.

5

وسى كۇننىڭ تۇنىندە، تاڭ اتا-اق، شەرۋ رۋىنان جۇزدەي سايلى جىگىتپەن جانە سولاردى باستاعان ءجۇز شامالى ۇلكەندەرى قۇيىلىپ لاستايعا جەتتى. بۇعان دەيىنگى ارالىقتا عاني باس بولعان ءبىر توپ ءتۇننىڭ جارىمىندا جاقىن ماڭداعى يۆان دەگەن ورىستىڭ ديىرمەنىندە قاراسۋ ۇيەزدىك اسكەرىنىڭ ۇنىن تارتىپ جاتقان 20-30 شەرىكتىڭ بىردە-ءبىرىن تىرپ ەتكىزبەي جويىپ، مىلتىقتارىن تاعى العان. جانە اكباردىڭ اكەسى ەسبوسىندى ۇستاتقان، ءوزى باي، قىتاي ۇكىمەتىنە قول بالاداي جاققان جامسا دەگەن شال قالماقتىڭ جەتى ءجۇز جىلقىسى شابىلىپ الىنعان. كەرىمبەك ەلەۋسىزدەۋ ءبىر ادامدى كۇرەگە، ابدىرەيىمگە، وسىنداعى بولىپ جاتقان توسىن جاعدايدان توتەنشە حابارمەن جونەلتكەن-ءدى.

اكبار، فاتيح، عاني باتىرلار وسى ءتۇنى نىلقى شابۋىلىن باستاماق! ۇيەزدىك ۇكىمەت نىلقىنىڭ وزىندە ەمەس، وسى لاستاي ماڭىنداعى قاراسۋ دەگەن جەردە. نىلقىداعى تەك پوليتسيا مەكەمەسى. اكباردىڭ ءوز اينالاسىندا قازىر ءۇش جۇزدەي عانا قۇرالدى پارتيزان بار ەدى. سوعان ەندى شەرۋدەن قوسىلعان بەس ءجۇز قولدىڭ ءجۇز ەلۋدەيى-اق مىلتىقتى بولىپ كەلگەن.

كەشەگى گەنەرال جايىنان جان-جاق ءالى حابار الا قويماعان-دى. قۇلجاداعى گۇبەرنەلىك وكىمەت ولاردى قازاق اۋلىنىڭ بىرىنە نەمەسە وسى ماڭداعى ۇيەزدىك ورىن قاراسۋعا قونىپ، بىرەر كۇن ناسيحات جۇرگىزىپ قايتۋىن تابىستاعان. گەنەرالمەن بىرگە بارعان الگى «اقىلگوي» ەل باسىلاردى دا ەشقايدا شىعارماي وزدەرىن ءبىر ۇيگە جەكە ءيىرىپ، قاماپ وتىرعان.

اكبارلار ءلۇرىپ-لاما ۇيىندەگى بولعان جيىندى ۇكىمەتكە ءبىلدىرۋشى قاناتبەك اقالاقشى ەكەنىن ءدال وسى كەزگە دەيىن بىلە الماعان. نىلقىعا باسىپ كىرۋدىڭ تۇنگى جورىق جوسپارى بويىنشا لاستايدان قاس قارايا شىققان جاساق قىرىق-وتىز شاقىرىم جەردەگى مەجەلى ورىنعا قالىڭ ءتۇندى جامىلىپ اسىقپاي جەتتى. ءتۇن ايسىز، جۇلدىزدى ەدى.

لاستايدان شىققان بويدا كۇنشىعىستى توسكە الىپ كەلىپ، ىلە دارياسىنىڭ باسقى ءبىر تارماعى بولعان قاس وزەنىنىڭ بويىنا جاقىنداپ توقتاعان قوسىننىڭ الدىندا ۇزىن اقتاڭگەر اتقا مىنگەن اكبار، تورىقاسقا اتتى عاني بار ەدى. فاتيح مۋسليموۆ، سەيىت ماحمۋتۇلى، فاتيح ءىنىسى حاميت سياقتىلارمەن شەرۋدەن كەلگەن باسشى ادامدار دا وسى الدىڭعى توپتا بولاتىن. وزەننەن نىلقىعا قاراي وتەتىن قاس كوپىرى بار. ال سول كوپىردە شەرىكتەردىڭ كۇزەت جايى «بوتاي» تۇر. سوندىقتان پارتيزان لەگى كوپىرمەن وتپەي وتكەلمەن كەشىپ وتەيىك دەستى. ويتكەنى شابۋىلدى الدىمەن كوپىردەن باستاۋ، ارعى جاقتاعى پوليتسيا ۇياسىن ۇركىتىپ تۇرعىزۋ بولادى. تومەندەۋ بارىپ وتكەلدەن ءوتىپ السا، قوسىندى ەكىگە ءبولىپ، مول بولىگىمەن اكبار، عانيلار نىلقى شابۋىلىنا كىرىسپەك. ەكىنشى از بولىك كوپىر قاراۋىلىنا تيمەك. كوپىردىڭ جالعىز جارىعى بوتاي تەرەزەسىنەن كومەسكى عانا سارعىشتانىپ انە كورىنىپ تۇر. جاپ-جاقىن جەردە تۇرىپ قىرعىن جايلى اقىلداسقان بۇل ەلدىڭ قازىرگى ءدال وسى تۇرىسى جۇرەكسىنتكەن قورقىعىش كۇدىگىمەن قوسا عاجاپتاندىرعان قىزىعى دا مول كەز ءتارىزدى بولاتىن. ەڭىسكە قۇلاپ اققان قاس وزەنى ۇيقىلى ءوڭىردى تۇنگى سارىنىمەن شۋلاتىپ، مىنە الدا جاتىر. قوسىن كەپ جاسىرىنعان ەكى جاعى بيىك قاباقتىڭ قاراڭعى اڭعارىنىڭ ىشىنەن قاراعاندا جۇلدىزدى اسپان بوزعىلتتانىپ، جارىق تارتىپ كورىنەدى. وزەك ءىشى قاپ-قارا ءتۇن. جوڭعار اسپانىنان اشىق تۇندە گاۋھارداي جارقىراعان جۇلدىز الەمى بۇگىن ءتىپتى ەرەكشە مازداپ، تاي-تالاسا ەلبىرەپ جانادى. ۇلكەن وزەن بويىنداعى توعايلى اڭعار كۇزدىڭ سالقىن تۇنىندە دەنەگە ءبىر شيرىققان جەلىك، سەرگەكتىك شاقىرىپ، سەمىز، جاراۋ اتتارمەن ىقشام كيىنگەن جورىق ساتىندەگى ادامعا ءبىر ءتۇرلى قىزۋلى، جۇمباق سىرلى دۇرمەك بەرگەندەي. تىزگىن تارتىپ، پىسقىرىنعان اتتار دىبىسىن، ەر-تۇرمان سىلدىرىن وزەن شۋى جۇتادى. ادام اتاۋلىنى ءور جىگەرلى، الدە ءبىر تىنىشسىز، اسىعىستىق قىسادى. كەلەر ءسات ءوز جۇمباعىمەن سيقىرلاپ، سەزىم كوزىن بايلاپ العان. الدىڭعى جاقتا انە ەندى جارتى-اق شاقىرىم جەردە نىلقى پوليتسياسىنىڭ كوپ جارىعى كورىنەدى. ەرتەگىلەردە ايتىلاتىن الدەبىر ديۋ-پەرىلەر مەكەنىندەي، جات سىرلى.

اتتىلار الدى-ارتى تەگىس سۋدان ءوتىپ شىعىپ، ءبىر مول ءۇيىرىم، قويناۋعا توقتادى. جيىن ءبىر اۋماققا شوقتاي ءيىرىلىپ، جورىق باسشىلارىنان اۋقىم باقتى. تىزگىندى تەجەپ ۇستاپ سۋلىق، ۇزەڭگىنى سىلدىرلاتپايدى. جاسى وتىزدىڭ ىشىندەگى اكبار بار توپتىڭ ۇلكەنى تايلاقباي مەن كەرىمبەككە بۇرىلىپ ءتىل قاتتى. كەرىمبەكتىڭ اتا-جولداستىعىن، اكەسىمەن اكەسىنىڭ دوستىعىن ەسكە الىپ تۇرعان سىڭايى بار. توماعا كوز، قياق مۇرت جىگىت بالا بۇركىت قاباقتاس. ول:

- ال، تايلەكە! كەكە! ەر قازاسى - نامىسى بولسىن! ءولىسىپ كورەمىز! - دەگەن. تاڭىندا ۇكىنىڭ اقشىل بالاق جۇنىندەي ۇلپىلدەگەن باراق ءجۇن قاپتاعان اقتاڭگەر يەسىنىڭ كوڭىل-كۇيىن تانىتقانداي قارعىلاپ تۇر. «جىبەرشى، جىبەر» دەگەندەي، سۋلىق تارتىپ، موينىن جۇلقا سوزىپ، الدەنەنى سەزىپ تۇرعانداي پىسقىرىنادى.

- «ەر ولەر جەرىنە كۇلىپ بارادى» دەگەن. جاننان كەشپەي جاۋ جەڭبەيسىڭ، - تايلاقباي اكباردىڭ جاڭاعى سوزىنە وراي،  ماڭىنداعىلارعا لەپ بەرىپ سويلەدى. بۇنىمەن اكبار ەكەۋىنىڭ رۋلارى سولتانگەلدى، ەسەنگەلدى بولىپ، ءتۇبى بىرگە تۋىساتىن قاتار جاتقان ەكى تايپا ەل ەدى. سول سەبەپتى اكباردىڭ اكەسى ەسبوسىنمەن تايلاقباي دا بۇرىن جاس كۇنىندە تانىس ادامدار بولاتىن. ءوزىنىڭ قىرىق جاستار شاماسىندا، شەرۋگە كوشپەي تۇرعانىندا تايلاقباي ەسبوسىن باتىردىڭ رۋىمەن قاناتتاس ەلدىڭ جىگىتى بولعان. وسىنى بىلەتىن كەرىمبەك:

- اكەلى-بالالى ەكەۋىڭىزدىڭ باسىڭدى شەبەر تاعدىر بالەن جىلدا اكەلىپ قايتا قوسقان ەكەن... وسى ۇيلەسۋلەرىڭدى تەگىن دەمەي، ماعۇرىپتاعى ماشۇرىپتەگىگە قوسىلىپ تۇر دەپ بىلەيىك. جورىق ءساتى جولداسىمەن، - دەپ كوپكە دەس بەرە ءتۇستى.

- ەندى شىڭجان ەمەس، بۇكىل گومينداڭمەن سوعىسۋعا مەن دايىن! - دەدى عاني دا داۋىسى كۇركىرەپ. قازاق اتاۋلى «قاينام باتىر» دەپ، ەرەكشە اۋىزعا الاتىن عاني وزگەشە زور، اتان تۇلعالى جان ەدى. اقسارىلاۋ، اتجاقتى ءىرى جۇزىنەن جىڭىشكە عانا، سيرەك اقشىل قاستارى اڭدالمايتىن، ايرىقشا ۇلكەن مۇرىنى شوقىلانىپ تۇرعان ءوزى كىرپىكسىز ادام. سوندا زورعا كورىنەتىن تاقىر قاسىمەن سۋىق قاباعى استىنان ۋىتتانىپ قارايتىن كىرپىكسىز جانارى جىلان كوزدىڭ انىق ءوزى بولىپ قادالاتىن. تابيعات ەرەكشە تۋعىزعان، نىساناعا بىتكەندەي كورىنىسى بار بۇل  ادامنىڭ ءۇرىمجى تۇرمەسىنەن قاشۋى دا قىزىق ءبىر قيسىنعا سيعانداي... اباقتىدا كىسەنمەن جاتقان عانيدى ەندى ەكى-ءۇش كۇندە اتىلادى ەكەن دەگەن جاسىرىن سىبىس شىعىپ قالادى. عاني كىسەننىڭ بەكىتەر جەردەگى تىلشىگىنە ءدال قىلمويىننان ۋ سارىمساقتى جانشىپ تارتىپ، تەمىرىن الدىن الا ءشىرىتىپ جۇرەدى. «اتىلادى» دەگەن سۇم حاباردى ەستىگەنىنە ەكى كۇن وتەدى. ۋايىممەن شولمەكتەي بولادى. ەڭ عاجابى ەكىنشى ءتۇنى تاڭ اتا جەر سىلكىنەدى!.. عانيدىڭ ءدال جانىنداعى قابىرعانىڭ كىرپىشتەرى جىك ءتۇسىپ بوساڭسىپ قالادى. تۇتقىن تەمىرتەكپەن شۇقىلاپ، ولگەندە ارەڭ ءبىر كىرپىشتى سۋىرىپ الادى! سودان تاڭ اتپاي ءبىر كىسىلىك تەسىك شىعارىپ، كىسەندى الگى جەرىنەن ءبىر-اق بۇراپ سىندىرادى دا، ەكىنشى باسىن وڭ جاق بالتىرىنا وراپ تاڭىپ الىپ قاشادى. ءوزى جالعىز كەتپەيدى. قاسىنداعى ءوزىنىڭ ەڭ تاتۋ، دوس قازاعى ۇسەيىندى الا شىعادى. مىنە، وسى ساتتىلىگىنە قاراپ-اق، ەل-جۇرت بۇرىننان باتىر اتاعان ايگىلى ادامنىڭ «تەگىن ەمەستىگىن» ءسوز ەتىسەتىن. وسىعان دەيىن: قازاق، قالماق بايلارىنىڭ جىلقىسىنا تيۋمەن جۇرگەن، جاسىنان جەتىم، كەزبە جىگىتتى ءوز ۇيعىرلارى كەيدە «عاني-ۇعرى» دەپ تە اتايتىن. بۇل ۋاقىتقا دەيىن «ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەگەن» ءوزى ءۇيسىز-جايسىز ادامدى، ىعا بىلمەيتىن انىق باتىرلىعىنا قىزىعىپ اكبار-سەيىت اعايىندى ەكەۋى قولتىعىنا العان. عانيدىڭ وزىنە دە وسىلارداي ءبىر مىعىم ورتا قاجەت ەدى. ءوز تاريحىندا تۇرمەدەن ءۇشىنشى رەت قاشىپ شىعىپ كەلىپ وتىرعان ول «تاس تۇلەك» ۇيىمىنداعى ءبىر شوعىر ادامعا ايبىن بەرگەن، شىنايى بەلدى مۇشە بولىپ شىعا كەلدى. كەشە ولكەدەن شىققان گەنەرال كەلە جاتقاندا اكبار-سەيىت، فاتيحتەر قاشقىن بوپ جۇرگەن عانيدى باسىندا كوزدەن تاسا قويا تۇرعان. سوڭىنان كەلىپ، گەنەرالدى سوزگە كەلمەي قىلقىندىرىپ ولتىرگەنى گومينداڭ ۇكىمەتىندە كەشپەس كەگى بار ادام ەكەنىن ايتپاي-اق بىلدىرگەن. ءتۇپ اتاسى وڭتۇستىك شىڭجاڭداعى قوتان-قاراقاشتان بولعان «عاني-ۇعرى» جاڭ قاي شى ۇكىمەتىنە ءوزىن قازاق-قالماق بايلارى ءۇش رەت ۇستاتقاندىقتان، اتقامىنەر اتاۋلىمەن قانى قاس، مايدانى بەرىك، قارا-قاسقا كەدەيدىڭ ءوزى بولاتىن. جاسى مىنە وتىزدار شاماسىنا جەتكەنشە، ۇيلەنۋ دەگەننىڭ دە نە ەكەنىن بىلمەي وتكەن، توناۋلى، تاپشى تاعدىردىڭ جۇتاڭ يەسى.

انە، سونداي عاني «شىڭجاڭ عانا ەمەس، بۇكىل گومينداڭمەن سوعىسۋعا مەن دايىنمىن» دەگەندە وزگەلەر شىنىمەن ارقالانىپ ەدى.. سەبەبى، قازىر بار ادامنىڭ جۇرەگى اۋىزىنا تىعىلعانداي بولىپ، قىل ۇستىندە تۇرعان مەزەت. اركىمنىڭ كوڭىلىنە سوعىسۋدان داع سول سوعىستى باستاۋ ويرانى  قيىنداي سەزىلەتىن، وتپەلى كەزەڭ. بەلىندەگى سالا-قۇلاش قىلىشى ات قيمىلىمەن سالاقتاپ، عاني جاڭاعىداي شوقتىقتانا ءتىل قاتقاندا:

- ءجۇر! تارت! - دەپ، اكبار قويدى ورتكە باستاعان سەركەدەي، العا وزا بەردى.

نىلقى پوليتسياسى ىشكە كىرەر قاقپا، ەسىك-تەسىكتەرىنىڭ بارلىعىن قۇم تولتىرعان قاپ-داعارلارمەن ءۇيىپ تىرەپ، اشىلماستاي عىپ، تاس بەكىتىپ العان ەكەن. قىتاي بيلەۋشىلەرىنىڭ ەجەلدەن بەرگى تاريحىندا سوعىستا قولداناتىن ءبىر امال-ءتاسىل وسى. «التى قاراقشىنىڭ» اتى جايىلعان سوڭ ساقتىق ءۇشىن وسىنى الدىن الىپ ىستەگەن. ولاي بولسا، ادامدارى دا ساۋىسقانداي ساق دەگەن ءسوز.

وزەننىڭ ات باۋىرىنان اسقان، كەڭ جايقىن وتكەلىنەن ءوتىپ، نىلقى پوليتسياسىنىڭ قورعانىنا تاقاپ كەلگەن قوسىننىڭ الدى ەندى اتتارىن تاستاپ، جاياۋلاپ، بۇعا جىلجىعان كەز - ساعات ءدال تۇنگى ءۇشتىڭ شاماسى ەدى. فاتيحتىڭ ءىنىسى - مۋسليموۆ حاميت سۇر كوزدەۋ، سارى جىگىت، جاسى ءالى وتىزعا تولماعان، ۇزىن تارامىس دەنەسى سىلەۋسىندەي ەپتى دە، شاپشاڭ بولاتىن. وسى ءبىر تاريحي جورىق باسىندا، سىن ساعاتىندا كوزگە ەڭ الدىمەن سول كورىنىپ، سەگىز گراناتتى بىرىنە-ءبىرىن بايلاستىرىپ العان بويىندا، اعاش-اعاشتىڭ اراسىمەن ەڭكەيە تەز جىلجىپ وتىرىپ، تاپ قاقپانىڭ تۇبىنە تامان كەلدى. بۇنىڭ سوڭىنان ءبىر-بىرلەپ ەرگەندەر اكباردىڭ ىنىلەرى - سەيىت، ناۋان. اكبارمەن اتى قاتار اتالاتىن سەيىت مىنەزى جەڭىل حاميتتى ەتەگىنەن باسىپ توقتاتىپ:

- قاقپانى اشپا! اشپاۋ كەرەك دەدىم عوي! - دەپ جەكىرە سىبىرلاعانشا حاميت قوساقتالعان ءبىر شوعىر گراناتتى ىشكە قاراي لاقتىرىپ ۇلگەردى. گومينداڭشىلار ۇياسىنىڭ پوليتسەيلەر جاتاحاناسىن ءدال، ورتا تۇستان تالقانداعان زور جارىلىس قارا ءتۇندى قاق ايىردى. سول سەكۋندتا ءوز وجەتتىگىنە باسقان البىرت حاميت قاقپاعا دا ۇمتىلدى. وسى كەزدە قورعاننىڭ توبەسىندەگى بوتاي-ۇيشىگىندە بولاتىن ەكى كۇزەتشى ەس تاپپاي، ساسقاندىقتارىنان مىلتىقتارىن كەزەي-كەزەي اشىققا ءوز-وزىنەن شىققان. اكبار مەن فاتيح جاقىن جەردەن ولاردى ءبىر-ءبىر اتقاننان قالدىرعان جوق. سەيىتتىڭ «قاقپانى بىردەن اشپايمىز» دەگەنىنە حاميت قۇلاق سالمادى:

- گراناتتى تاستايمىز... ىشكى جاققا زوبالاڭ ءتيىپ جاتقاندا داربازانى قيىراتامىز دا، حاۋارىشتاردىڭ* ۇياسىنا بىردەن باسىپ كىرىپ قىرعىن سالامىز! - دەپ پوليتسيا ورنىن ويىنشىقتاي ساناعان... سونىمەن قاتار بۇل ءوز تۋىلىسىنداعى كوزسىز ەرلىكتىڭ ىرقىنا كەتىپ تۇرعانىن دا العاشقى وسى قيمىلىنان ءشۇباسىز تانىتقان. حاميت ويلاعانداي ىشكى جاققا «زوبالاڭ» ءتيۋىن ءاپ-ساتتە-اق ءتيدى. جاتاقحانانىڭ توبەسى ورتاسىنا وپىرىلا قۇلاپ تۇسكەندە، ءتىرى قالعانى جان تاپپاي شوشىنعان پوليتسەيلەر ساۋلاپ دالاعا قاشىپ شىعا باستاعان. ءار قايسىسى ءوز كەرەۋەتتەرىنىڭ باس جاعىنا مىلتىقتارىن تىزبەكتەۋلى وعىمەن ءىلىپ جاتقان ساق توپ، قولىندا قۇرالى بارى-بار، جوعى-جوق قالپىندا توبەسى قۇلاعان ۇيدەن وزدەرىنىڭ اۋلاعا قالاي ساۋلاپ شىعا باستاعاندارىن دا بىلمەگەندەي. ەس جيعاندارى تاسا-تاسانى قولايتتاپ، جاۋ ايتەۋىر قاقپا جاقتان كەلەدى دەپ سولاي قاراي مىلتىقتارىن كەزەنىپ، بەكىنىس ساقتادى.

* حاۋارىش - قاشىر دەگەن ءسوز.

حاميت ءوز قاسىنداعى بىرەۋدىڭ قولىنان جۇلىپ العان قىسقا ساپتى كۇرەكپەن قاقپانىڭ شيكى كەسەكتەن قالانعان جاقتاۋىن قازعىلاي باستاعاندا، وسىنداي كۇرەك ۇستاعان وزگەلەر دە ەكى جاعىن تۇس-تۇسىنان قازۋعا كىرىسكەن. تەمىر قاقپا سالدەن كەيىن-اق، سىرتقا قاراي شالقايىپ بارىپ قۇلاپ ءتۇستى. وسى ۋاقىتتا بۇيرىق بەرىلگەن بولسا كەرەك، ىشتەن سىرتقا قاراي وق جاۋدى. حاميت ويلاعان «باسىپ كىرۋ» ماقساتى شەشىلمەدى. ءبىر جاقسىسى اڭىرايىپ قالعان قاقپانىڭ پارتيزاندار كەلگەن تۇسى قاراڭعى. بۇل ساعاتقا شەيىن ءوز باسىنان بۇنداي قاندىكەزەڭ اتىسۋدى كەشپەگەن قازاقتار تەگى مەرگەندىكتەن دە قۇرالاقان ەمەس-ءتى. «قۇرالايدى كوزگە اتقان» دەيتىن ءوز الىنشە «سۇر مەرگەندەر» ەڭ قيىن تاۋ-تاستىڭ وزىندەگى اڭشىلىق سۇرگىنىندە سىنالعان. قاقپا قۇلاپ تۇسكەن ساتتەن-اق: فاتيح، عاني، اكبار، سەيىت، حاميت، ناۋاندار باستاعان العى توپ قۇم تولتىرىپ ۇيگەن قاپتىڭ تاساسىنا تىعىلعان. وسىلار باستاپ ىشكە قاراي وق شىعارىلا بەرىسىمەن ارت جاقتا قاراڭعىنى تاسالاعان قالىڭ ەل پوليتسيا مەكەنىن نىساناعا الدى. بوس قالعان قاقپاداعى قاراڭعى جايدان وق اتقان ساربازدىڭ مولدىعىن اڭعارعاندا، مۇنداي توسىن الەكتەن اشەيىندەگى مىعىمسىپ جۇرەتىن شەتىنەن كەردەڭ-قوراز پوليتسەيلەردىڭ جاننان بۇرىن ۇرەيلەرى ۇشىپ كەتكەنى ءمالىم. پوليتسيانىڭ جاتاقحانالارىنان ءالى شىعىپ بولا الماي، قايشالىسقان پوليتسەيلەر العاشقى ساتتە اۋلاداعى ەلەكتر جارىعىمەن وققا ءوزىن-ءوزى ۇستاپ بەردى. ءبىر ۇيەزدىك وكىمەتتىڭ نە بارى ەلۋ-الپىستاي ساقشى-پوليتسەيلەرىن، قىلپ ەتىپ كورىنگەنىن قۇلاتىپ، ساناپ اتتى. بىراق، ەندى عانا باستالعان، وزىندىك تاريحىندا ايرىقشا دابىرالى وقيعانىڭ العاشقى وكىنىش ساعاتى دا سوقتى!.. ولشەۋسىز مۇرات، ءۇمىتتىڭ تۇڭعىش «قۇربانى» بولىپ جيىرما سەگىز جاسار - حاميت مۋسليموۆ جاۋ وعىنا ۇشىپ ۇلگەردى! فاتيح پەن اكباردىڭ ەكى جاقتاپ، قىسقا-قىسقا بۇيىرىپ:

- ءوزىڭدى بايقا!

- باسىڭدى كوتەرمە! - دەپ شولاق قايىرا، جەكىرىپ ەسكەرتكەندەرىنە نازار اۋداردى ما، جوق پا؟ ءبىر كەزدە كەۋدە تۇسىن قوس الاقانىمەن شاپ باسىپ، ىلە-شالا سىلق ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. فاتيح:

- حاميت! - دەپ قاتتى داۋىستاپ جىبەرىپ، بار اۋىزىنا تۇسكەن ءسوزىن ايتىپ: - نە بولدى! نە بولدى، باعىرىم! - دەپ، يىعىنان سىلكىلەي جۇلقىپ جاتتى. سەيىت حاميتپەن دوس ەدى، ءبىر جاعىنان و دا كەلدى.

- حاميت! حاميت دەيمىن! - دەي كەلىپ، كەۋدەسىن قۇشاقتاي كوتەرىپ، شەتكە قاراي سۇيرەپ، و دا دىبىس الا-المادى.

پوليتسەيلەر تەك مىلتىقپەن عانا ەمەس، قول پۋلەمەتپەن دە وق توككەن. اتىس ەكى ساعاتقا سوزىلىپ، جەرگە جارىق ءتۇسىپ كەلە جاتتى. ءتىرى قالعان پوليتسەيلەر قۋىس-قۋىستى پانالاپ، قاشىپ-بۇعىپ اتىستى. انىعىندا پوليتسيا جالدانبالارىنىڭ كورسەتكەن بۇل قيمىلى جەڭىستەن دامەلى بولۋ ەمەس، «اقىر ءولدىمنىڭ» قارسىلىعى سىقىلدانعان. وسى كەزدە پوليتسيا باستىعىنىڭ ورىنباسارى، ەل-جۇرتقا ايگىلى قىزاي جىگىتى ءنۇسىپحان قولىنا اق تۋ ۇستاپ... «وزدەرىنىڭ تىزە بۇككەندىگىن» مويىنداعان بولىپ، مايدانعا شىقتى... سونى كورە سالىسىمەن پوليتسەي اتاۋلىنىڭ جانى بارى تۇگەل قارۋ-جاراقتارىن ورتاعا لاقتىرىپ تاستاپ ءنۇسىپحاننىڭ سوڭىنان ءبىر-بىرلەپ اشىققا جينالا باستادى. قولدارىن ۇرەيلەنە كوتەرىپ، ەلبەك قاققان قيمىلدارى تاڭ اپپاق اتقاندا قاقپا سىرتىنان كوزگە انىق شالىندى. مىنە، سول مەزەت باياعىدان بەرگى ۇكىمەتتىڭ ەڭ بەكەم ورنى سانالىپ كەلگەن پوليتسيانىڭ كەڭ اۋلاسىنا قاقپا سىرتىنداعى جاساق لاپ قويدى. وسىدان كەيىنگى ارەكەتتە بىرەۋدى-بىرەۋ ءبىلىپ بولمادى.

اعا لەيتەنانت ءنۇسىپحان اكباردىڭ جان دوسى ەكەنىن قىتاي پوليتسياسى بۇگىنگە دەيىن سەزبەگەن... كۇن بۇرىنعى كەلىسىم بويىنشا، ءنۇسىپحان ادەيى الدىن-الا ءتاسىلىم بولىپ شىعۋ بەلگىسىنە «تاس تۇلەك» ۇيىمىنىڭ وزىنەن جاڭاعى اق تۋدى العان.

باعىنىپ شىققان جيىرما شاقتى پوليتسەيگە، اسىرەسە، ەندىگى قاسقىرداي تيگەن عاني بولدى. ارمانىنان ءبىر شىققىسى كەلگەن ادامداي، جالاڭاشتانىپ تاستاپ، پوليتسەيلەردى بۇرىشتان-بۇرىشقا قۋالاپ، قىلىشتادى. حازىرەت-عاليداي اقىرىپ، سولاقاي قولمەن يىقتان، باستان شاۋىپ تۇسىرەدى. اربىرەۋىن شاپقان سايىن بار داۋسىمەن كۇركىرەپ، «مىنە! مىنە!» دەپ قىلىش سەرمەسە، قالعان پوليتسەيلەر انا جاقتا باقىرىپ، باجىلداي جىلاپ، ەس-ءتۇسسىز كوزدەرىن عاني جاقتان الماي، جەر تەكپىلەنە شوشىنادى. ماعىناسىز حالدە ەكى قولدارى دا ەربەڭدەپ باقىرعان. عاني نە شارشايىن دەمەيدى. نەعۇرلىم داۋىسى قاتتىراق شىعىپ قاشقانعا قاراي بەت تۇزەپ ۇمتىلادى. سويتە ءجۇرىپ ءنۇسىپحاننىڭ جانىندا سوستيىپ تۇرىپ قالعان اكىرامحان قوجاعا:

- اكىرامحان! باياعى ۇگىت-ناسيحاتىڭدى، قانە، ەندى ايتپايسىڭ با! - دەپ ايعايلاپ جىبەردى. سونشا زور دەنەسىمەن بارىستاي ىتقىپ، كوز ىلەسپەستەي شاپشاندىقتا وڭدى-سولدى قىلىش سىلتەپ ءجۇرىپ اقىرعانداعى ايباتى الدىندا ادام شىداپ تۇرا الماستاي. قاھارى ايازداي عانيدان اشەيىندە سولقىلداعان مىرزا اكىرامحان قوجانىڭ جانى قالماي قورىققانى سونشا، نۇسىپحانعا «پانا بول» دەگەندەي جالتاق-جالتاق قاراپ، قالشىلداپ كەتكەن. لاستايدا بولعان قۇلاق ەستىگىسىز سۇمدىق وقيعانى، الگى ولگەن گەنەرالعا ەرگەن سەكسەن اسكەردەن بىرەۋ قالماي جۋساعانىن ايتقالى كەلگەن جەرىنەن ءنۇسىپحان قاناتبەك پەن وعان ەرگەن اكىرامحاندى ەشقايدا شىعارماي ءبىر بولمەگە قاماپ ۇستاپ وتىرعان. ەندى از بولماعاندا ەكى ەتەگى جەلپىلدەي شاۋىپ جەتكەن لاۋازىمشىل قاناتبەك بار سىردى وسى پوليتسيا مەكەمەسىنە ءبىلدىرىپ جىبەرگەندەي ەكەن؟

كەشە كەشكە ابدىرەيىمنەن «تاس تۇلەك» ۇيىمىنا قايتا حابار جەتىپ، باياعى ءلۇرىپ-لاما ۇيىندە جاسىرىن وتكىزىلگەن جيىندى كۇرەگە حابارلاعان وسى قاناتبەك بولىس ەكەنىن، سودان «ساق بولۋدى» قۇلاقتاندىرعان.

باعانادان ءنۇسىپحان مەن اكىرامحاندى دالدالاپ، كوزگە تۇسپەۋگە تىرىسقان قاناتبەكتى جەرگە جارىق تۇسكەندە عاني ەندى بايقادى. سو بويدا وعان ءبىر اۋىز ءسوز دە ايتپاستان، كەتىپ بارا جاتقان جەرىنەن باسىنان ءبىر-اق اتتى. بۇنى كورىپ جانى قالماعان اكىرامحان قاشىپ بارىپ بار توپتىڭ ىشىنەن اكبارعا عانا تىعىلعان سوڭ، سول قورعاپ قالدى. وسىنداي ساتتە مىلتىقتارىن تاپسىرعان پوليتسيانىڭ ءبىر وفيتسەرى قوينىنداعى جاسىرىن پيستولەتپەن عاني باتىردىڭ سىرت جاعىنان كەزەي بەردى. بىراق سول ساتتە ەكى كوزى وسى عانيدىڭ قيمىلىندا ايىزى قانا تاڭىرقاۋدا بولعان قارىمساق نايزالى مىلتىقپەن وفيتسەردى اش بۇيىردەن بويلاتا شانشىپ، ۇزىنىنان سۇلاتتى. بۇل كەزدە اباقتى ەسىگى تالقاندالا اشىلىپ، تاعى ءبىر وشارىلا دابىر سالعان قاماۋداعى مول توپ اۋلاعا قاراي اعىلا اقتارىلعان. پوليتسيا باستىعى جۋان مويىن قىتاي - رىن داۋ سىنى وسى اباقتى ىشىنەن شىققان قازىحان دەگەن ۇزىن بويلى، سىلىڭعىر قارا جىگىت جاسىرىنىپ قالعان جەرىنەن جەلكەدەن ۇستاپ، سۇيرەپ كەلە جاتىپ:

- اكباردى ءوز قولىممەن اتامىن دەپ ەدى، سول اكبارعا ەندى مۇنىڭ ءوزىن بەرەيىن! - دەپ قازىحان داڭعىراي سويلەپ، پوليتسيا باستىعىن تىرتىستىرىپ، سۇيرەلەپ اكەلە بەردى. بۇل كەزدە تاعى ءبىر تۇستا بۇرىن اكباردى جازىقسىزدان سوتتاعان سىبە سوت (سي-بو) سول اكباردىڭ اياعىنا ورالىپ، ەندىگى زارىن جەتكىزە الماي، وكىرىپ جاتقان بولاتىن. بىراق بۇگىن كوز جاس وتەتىن كۇن ەمەس ەدى. اياعىن قۇشىپ تىزەرلەپ جاتقان سوتتى مىلتىق نايزاسىمەن سۇبەلىكتەن جەرگە قاداي شانىشقان اكبار رىن داۋ سىنى جانىنداعى فاتيحقا مەڭزەپ:

- مىنا يتتەن حاميتىڭنىڭ كەگىن ال! - دەي بەرگەن. قازىحاننىڭ الۋەتتى قولىنان ەندى بوساعان تورتباق قىتايعا فاتيح قىلىشىن قىنابىنان سۋىرىپ ۇمتىلعاندا، شىبىن جانى شىرقىراعان بورسىقتاي سەمىز نەمە قۇتىلار جاعى بولماسا دا، جاندارمەن، بارباڭداپ تۇرا قاشقان. فاتيح ونى ادامداردىڭ اراسىمەن قۋالاپ، جوتالاتا قيعاش شاپقاندا، جانى اياۋلى تورە، دوڭىزداي شىڭعىرىپ قۇلادى. بۇنداي ءۇن شىعارۋشى ءبىر عانا ول ەمەس، ءار تۇستا وگىزدەي وكىرىپ جاتقان ايقاي، ءۇن. ءوستىپ كەپ جەرگە جارىق ابدەن تۇسكەن كەز بولدى. كىسى ءولىمى دە وسى ۋاقىتتا، ەندى اياقتاپ، پوليتسيا قورعانىنىڭ كەڭ اۋلاسىن قان ساسىتقان كەسكىلەۋ باسىلعان. كەشە عانا باسىنداعى تەلپەگىنىڭ سارى جەزدەرىن داڭق ساناپ، كۇن قاعارىن كوزىنە تۇسىرە كيىپ، شەتىنەن تىمىرسىقتانىپ جۇرەتىن قورالى پوليتسەيدەن تىگەرگە تۇياق قالمادى. جەتپەستەي كورىپ جۇرگەن قارعىس وسىلاي جەتىپ، بۇگىن-اق ورنىن سيپاعانداي ەتتى. وزدەرىنە شەن ساناعان، ماڭدايىندا جارقىراعان كاكار شىتىراسى بار، اشەكەي باس كيىمدەرى ەندى يت العىسىز بوپ ءار جەردە جاتتى. كەسىرلى باستار لاس دەنەدەن ءبولىنىپ دومالاپ ءتۇستى.

تۇندە كوپىر كۇزەتىنە قالدىرىلعان ءجۇز شاقتى سارباز بايلاسقان ۋاعدا بويىنشا حاميتتىڭ گراناتتارى جارىلعان مەزەتتە-اق، كوپىر قاراۋىلىنداعى جالعىز جارىققا بىردەن وق جاۋدىرىپ جىبەرگەن. كۇزەتجايدىڭ جالعىز ۇيشىگىنە تىعىلعان قاراۋىلدار قارسى وق اتۋعا ۇلگەرمەگەن. ورتالارىندا ءبىر قول پۋلەمەتى بار ون شاقتى پوليتسەي ەكەن. باس قالقالارى ەسىك، تەرەزە اتاۋلىدان شۇرىق-تەسىك بولعاندا ىشتەگى ادامدار دا جايراعان. ءسويتىپ، ول جاقتى دا ءجۇز ادام يەسىز قالدىرىپ كەلگەن. شىعىنعا ۇشىراعان تەك پوليتسەيلەر عانا بولمادى. «تاس تۇلەك» ۇيىمىنىڭ استىرتىن حابارشىسى بولىپ جۇرگەن ۇيعىر ديقانى: قالىڭ قارا مۇرتتى، قاشقار شەكپەنىنىڭ اڭقايعان ومىراۋىنان كەۋدە ءجۇنى كورىنگەن حاري دا نىلقىنىڭ الىنعانىن كوزىمەن كورە الماي كەتكەن ون ءبىر ادامنىڭ قاتارىندا وپات بولدى. سونىڭ بوداۋىنا نىلقى پوليتسياسىنىڭ وزىنەن نەشە مىڭ وعىمەن ءۇش ءجۇز مىلتىق، جيىرما جەتى قول پۋلەمەت، جۇزدەي قىلىش شىقتى. تۇنگى ۇرىس باستالماستان بۇرىن نىلقىنىڭ كۇرەدەگى ۇيەزدىك ۇكىمەتپەن حابارلاساتىن تەلەفون سىمدارى قيىلعان.

(جالعاسى بار)

Abai.kz