جۇماش كەنەباي. ماحاتما گاندي (جالعاسى)
ايتپاقشى، مەكتەپتەگى جازۋى ناشار بالا دا - وسى موحانداس بولعان ەدى. ول كەيىن بۇل جونىندە ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە قاتتى وكىنىپ جازادى. "بالالاردىڭ جازۋى ادەمى بولۋى ءۇشىن ولاردى ەڭ الدىمەن سۋرەت سالۋعا ۇيرەتۋ كەرەك، سودان كەيىن بارىپ كوركەم جازۋعا بەيىمدەسە دۇرىس بولار ەدى" دەپ جازادى ول كەيىن ءوز ەستەلىگىندە.
تاعى دا سول ەستەلىكتە نازار اۋدارۋعا تۇرارلىقتاي مىناداي جولدار بار: "بارلىق ءۇندى ورتا مەكتەپتەرىندە انا تىلىنەن باسقا: حيندي، سانسكريت، پارسى، اراب جانە اعىلشىن تىلدەرىن وقىتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. بۇل ۇزاق تىزىمنەن قورقۋعا بولمايدى. شىن مانىندە حيندي، گۋدجاراتي جانە سانسكريت تىلدەرىن پارسى جانە اراب تىلدەرى سياقتى ءبىر ءتىل رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى.
موحانداس - بارلىق بالالار سياقتى دوسقا باي بولادى. سونىڭ ءبىرى موحانداستىڭ ونى جاقسى جولعا تۇسىرگىسى كەلگەن بارلىق ارەكەتىن جوققا شىعارىپ، كەرىسىنشە ونىڭ ءوزىن جامان جولعا باستايدى. جاس كەلىنشەگى كاستۋرباي ول دوسىن ءبىر كورگەننەن-اق سۋقانى سۇيمەي، ونشا ۇناتپايدى، بىراق، ەركەكتىك جالعان نامىسقا بەرىلگەن موحانداس ايەلىنىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا دا قىستىرمايدى. ول جونىندە م. گانديدىڭ ءوزى بىلاي جازادى:
ايتپاقشى، مەكتەپتەگى جازۋى ناشار بالا دا - وسى موحانداس بولعان ەدى. ول كەيىن بۇل جونىندە ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە قاتتى وكىنىپ جازادى. "بالالاردىڭ جازۋى ادەمى بولۋى ءۇشىن ولاردى ەڭ الدىمەن سۋرەت سالۋعا ۇيرەتۋ كەرەك، سودان كەيىن بارىپ كوركەم جازۋعا بەيىمدەسە دۇرىس بولار ەدى" دەپ جازادى ول كەيىن ءوز ەستەلىگىندە.
تاعى دا سول ەستەلىكتە نازار اۋدارۋعا تۇرارلىقتاي مىناداي جولدار بار: "بارلىق ءۇندى ورتا مەكتەپتەرىندە انا تىلىنەن باسقا: حيندي، سانسكريت، پارسى، اراب جانە اعىلشىن تىلدەرىن وقىتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. بۇل ۇزاق تىزىمنەن قورقۋعا بولمايدى. شىن مانىندە حيندي، گۋدجاراتي جانە سانسكريت تىلدەرىن پارسى جانە اراب تىلدەرى سياقتى ءبىر ءتىل رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى.
موحانداس - بارلىق بالالار سياقتى دوسقا باي بولادى. سونىڭ ءبىرى موحانداستىڭ ونى جاقسى جولعا تۇسىرگىسى كەلگەن بارلىق ارەكەتىن جوققا شىعارىپ، كەرىسىنشە ونىڭ ءوزىن جامان جولعا باستايدى. جاس كەلىنشەگى كاستۋرباي ول دوسىن ءبىر كورگەننەن-اق سۋقانى سۇيمەي، ونشا ۇناتپايدى، بىراق، ەركەكتىك جالعان نامىسقا بەرىلگەن موحانداس ايەلىنىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا دا قىستىرمايدى. ول جونىندە م. گانديدىڭ ءوزى بىلاي جازادى:
"ەكىنشى دوستىعىمدى ءومىرىمنىڭ كۇيىگى دەپ ەسەپتەيمىن. ول ۇزاققا سوزىلدى. مەن ونى تۇزەۋدى ماقسات ەتىپ دوستاسىپ ەدىم... قاتەلەسكەنىمدى كەيىننەن ءتۇسىندىم. تۇزەتۋشى تۇزەتەم دەگەن ادامىمەن ەشقاشان تىم جاقىن قارىم-قاتىناستا بولماۋى كەرەك. شىنايى دوستىق دەگەنىمىز - بۇل دۇنيەدە سيرەك كەزدەسەتىن جان جاقىندىعى. تەك مىنەزدەرى بىردەي ادامداردىڭ اراسىنداعى دوستىق قانا ۇزاعىنان ءارى باياندى بولا الادى. دوستار ءبىر-بىرىنە ىقپال ەتەدى. سوندىقتان دوستىق تۇزەۋگە جول بەرە قويمايدى. جالپى اسا كوپ جاقىندىقتان اۋلاق بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن: ادام بالاسى جاقسىلىقتان گورى جاماندىقتى اناعۇرلىم تەزىرەك قابىلدايدى. ال قۇداي دەگەن ادام جاپا-جالعىز قالۋ كەرەك نەمەسە ءبارىن دە دوس ەتۋى كەرەك. بالكىم مەن قاتەلەسىپ تە تۇرعان شىعارمىن، بىراق باز بىرەۋلەرمەن جاقىنىراق دوستاسايىنشى دەگەن ءبىر ەڭبەگىم زايا كەتتى".
الگى دوسى ونى ءدىنشىل ۇندىستەرگە جات ارەكەت - ەت جەۋگە، تەمەكى تارتۋعا، ازداپ شاراپ ىشۋگە ۇيرەتپەك بولادى. ءتىپتى ۇرلىق جاساۋعا دەيىن بارادى ء("بىرشاما كەيىنىرەكتە قىزمەتشىنىڭ ۇساق تيىندارىنان گورى اۋىرلاۋ ۇرلىق جاسادىم.. ول دوسىنىڭ ازعىرۋىمەن لاقتىڭ ەتىن جەپ، كەيىن جازىقسىز لاق بايعۇستىڭ ماڭىراعان جالىنىشتى داۋىسى ءتۇنى بويى قۇلاعىنان كەتپەي، قاتتى ازاپ شەگەدى. سودان بىلاي ول ءۇزىلدى-كەسىلدى ەت جەۋدەن، ەتتەن جاسالعان تاعامنان تاتىپ الۋدان باس تارتادى.
تاعى بىردە سول دوسى موحانداستى باسقا ايەلگە اپارىپ، زيناقورلىق جاساۋعا يتەرمەلەيدى. تىر جالاڭاش شەشىنىپ، مۇنى كۇتىپ جاتقان جاس سۇلۋدىڭ قاسىنان قاشىپ شىعىپ، الگى اقشاسى تولەنگەن ايەلدىڭ "سەن ەركەك ەمەسسىڭ!.." دەگەن تابالاۋىنا ۇشىراپ، جەر بولىپ، قايتىپ مۇنداي ارەكەتكە بارماستاي كۇي كەشەتىنى دە ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە.
الدىن الا وقيعادان وزىپ باياندايىن، موحانداس گاندي ولە-ولگەنشە ايەلىنە ادال بولىپ وتەدى. كەلىنشەگى كاستۋرباي دا دىنىنە بەرىك، ناعىز ەركەگى ءۇشىن جان بەرەتىن ءتوزىمدى ايەل بولادى.
موحانداس انگليادا وقۋدا جۇرگەن كەزىندە دە، لوندوندىق بيكەشتەردىڭ قانشا اينالدىرعاندارىنا دا كونبەي، ءتان ءلاززاتىنان جانىن اراشالاپ، نەبىر ەرلىك كورسەتكەنى بەلگىلى. اسىلى، موحانداس جاس كەزىنەن وتىرىك ايتۋ، بىرەۋدى الداۋ دەگەندى بىلمەي وسەدى. ول - تەك شىندىقتى، قانداي قيىندىق بولسا دا ءتوزىمدى، كەشىرىمدى بولۋدى عانا جاقتايدى. ونىڭ مۇنداي ارەكەتتەرگە بارۋىنا ەڭ الدىمەن تۋمىسىنان بەرگى بويىنداعى ۇياڭدىعى، قورقاقتىعى سەبەپ بولعانىن ول ءوزى دە جازعان ەستەلىگىندە اشىق مويىندايدى.
قورقاقتىق دەمەكشى، جاس كەلىنشەگىنە ۇيلەنگەن كەزدەرى، قاراڭعى تۇسە سىرتقا جالعىز شىعۋدان قورقاتىنىنىن قانشا جاسىرىپ قالعىسى كەلگەنىمەن، ونىسى ءبىلىنىپ قالىپ، تاعى دا ىڭعايسىز جاعدايعا قالعانى ەسىندە.
ءوزى "مەنىڭ ءومىربايانىم" دەگەن ەستەلىگىندە جازعانداي، قاتتى ناپسىقۇمار بولعانى بەلگىلى. ارينە ول كەزدە قىلشىلداعان بوزبالا بولاتىن. بىردە اكەسى قاتتى اۋىرىپ ءولىم اۋزىندا جاتقاندا، الگى ناپسىقۇمارلىق سەزىمى ويانىپ كەتىپ، ۇياتتىڭ ءبارىن جيىپ قويىپ، جاس كەلىنشەگى كاستۋربايدىڭ ءتاتتى ۇيقىدا جاتقانىنا قاراماي، ونى جۇلمالاپ وياتىپ، تولىق ءلاززات الىپ، ءال ۇستىندە جاتقان اكەسىنە كەلسە، مارقۇم و دۇنيەگە اتتانىپ كەتىپتى. وزىنەن ۇلكەن اعاسى اكەسىنىڭ سوڭعى اماناتىن ەستىپ، بۇل مىنا قىلىعىنا قاتتى پۇشايمان بولىپ، بارماعىن تىستەگەن ءساتى دە ادامعا ءتان كەيبىر وسالدىق مىنەزدەرىمىزدىڭ ءبىر بەلگىسىندەي ەدى.
سول ءبىر وقيعا جايلى م.گاندي اتالمىش كىتابىندا بىلايشا اعىنان اقتارىلادى:
"ساعات كەشكى ون جارىم نەمەسە ون ءبىر شاماسى ەدى.اكەمنىڭ اياعىن ۋقالاپ وتىرعانمىن. اعاي مەنى اۋىستىرايىن دەدى. مەن قۋانىپ، جاتار بولمەگە كەتتىم. ايەلىم قاتتى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن، بايعۇس. بىراق مەن باردا ۇيقتاي الۋشى ما ەدى؟ وياتىپ الدىم. الايدا ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن قىزمەتشى ەسىك قاقتى.
- نە بولدى؟ ايت.
- اكەي جوق ەندى بىزگە...
قاتتى ۇيالدىم، ءوزىمدى ءبىر باقىتسىز سورلى سەزىندىم. ەگەر حايۋاندىق قۇمارلىق كوزىمدى تۇماندانتپاعاندا...
...بۇل ارادا ايتىپ وتىرعان ماسقارالىعىم سول - ءتىپتى اسا قۇنتتى كۇتىمدى قاجەت ەتەتىن اكەمنىڭ ولەر ساعاتىندا دا مەنى ناپسىقۇمارلىعى بيلەدى. بۇل ارسىزدىعىمدى ەشقاشان ۇمىتا المايمىن جانە اقتالا دا المايمىن".
مەنىڭ ۇلى ادامنىڭ بويىنداعى بۇل قاسيەتتەردى ءتىزىپ جازىپ وتىرعانىم، ماحاتما گانديدىڭ دە ءبارىمىز سياقتى پەندە بولعانىن، ونىڭ دا جاس كەزىندە ءبارىمىز سياقتى نەبىر ورەسكەل ارەكەتتەرگە بايقاۋسىزدا ۇرىنىپ قالىپ وتىرعاندىعى، بىراق ەشقاشان دا وتىرىك ايتىپ، جالعان سويلەپ كورمەگەندىگى جاسى ۇلعايىپ، الەم مويىنداعىن ۇلى تۇلعاعا اينالعان تۇسىنىڭ وزىندە دە، كىتاپ جازعاندا دا ەشتەڭەنى ەشكىمنەن بۇعىپ قالماي اشىق جازعانىنان وقىپ-ءبىلىپ، سونى اۋىز-ەكى اڭگىمە رەتىندە بايانداپ وتىرعانىم بۇل.
ماحاتما گانديدىڭ تۇتاس عۇمىرى - اڭىزعا تولى. ەڭ باستىسى ونىڭ بالالىق، جاستىق شاعىنىڭ كوپشىلىگىمىزدىڭ ومىرىمىزگە ۇقساستىعىندا بولسا، ازامات بولىپ قالىپتاسىپ، حالقىنا قىزمەت ەتكەن جىلدارى ادام توزگىسىز نەبىر توزىمدىلىكتەرگە بارىپ، ادام قولى بارا بەرمەيتىن جەكە باستىق باز كەشۋلەرى، باسقالارعا ۇلگى بولۋى ءۇشىن ىستەگەن ادامگەرشىلىككە تولى قيلى-قيلى ارەكەتتەرى ەشقايسىسىمىزدى دا بەي-جاي قالدىرماسى داۋسىز.
موحانداستىڭ جاس كەزىندەگى قاي ءبىر ارەكەتىن الىپ قاراساڭ دا، سانالى تۇردە ادەيى ىستەگەن جاعىمسىز قىلىقتارىن كەزدەستىرە المايسىڭ. ءتىپتى بالالىقپەن، بوزبالالىقپەن ىستەپ قويعان قىلىقتارىنىڭ وزىنەن ادالدىقتى، شىنشىلدىقتى، اقيقاتتى بايقاۋ قيىن ەمەس. ونىڭ بويىنداعى ادام بالاسىنا دەگەن شەكسىز مەيىرىمدىلىك، توزىمدىلىك، ىجداعاتتىلىق، ۇمتىلۋشىلىق ونىڭ ءاربىر قىلىعىنان، ارەكەتىنەن تاپ-تازا شىندىق بولىپ، ايناداعىداي انىق كورىنىپ تۇرادى.
"ادامگەرشىلىك بۇكىل ارەكەتتىڭ نەگىزى، ال اقيقات - ادامگەرشىلىكتىڭ ءمانى دەگەن سەنىم عانا ساناما تەرەڭ تامىر بويلاتقان ەدى. اقيقات مەنىڭ بىردەن-ءبىر ماقساتىم بولدى. وسى ويمەن كۇننەن-كۇنگە شيرىعا بەردىم، اقيقاتتى ءتۇسىنۋىم دە بارعان سايىن كەڭەيە ءتۇستى".
مىنە وسىلايشا اعىنان اقتارىلعان م.گاندي ەشكىمنەن ەشقاشان ەشتەڭە بۇگىپ كورگەن ەمەس. حالقىنا، جاراتۋشىعا ادال قىزمەت ەتۋدىڭ ءبىر ءتۇرى - براحماچاريا انتىن قابىلداۋ دەپ ۇققان ول الەمدە ەشبىر ەركەك بارا بەرمەيتىن باتىل قادامعا بارادى. براحماچاريا انتى - ايەلگە دەگەن توسەك ءلاززاتىنان، ءتان قۇمارلىعىنان باس تارتۋ دەگەن ءسوز. جانە اناۋ-مىناۋ ەمەس ەركەكتىك قابىلەتتىڭ ابدەن كەمەلىنە كەلىپ تولىسقان شاعىندا ءناپسى جاعىنان ءوزىن-ءوزى قۇربان ەتۋ ءاي ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ارەكەت. ال م.گاندي نەبارى 37 جاسىندا وسىنداي كوزسىز ەرلىككە بارادى.
"انت بەرۋدىڭ ءمانىن بۇدان بۇرىنعىعا قاراعاندا كوبىرەك سەزىنە باستادىم. انتتىڭ ناعىز بوستاندىققا بارار جولدى جاپپايتىنى بىلاي تۇرسىن، قايتا سوعان جول اشاتىنىن ۇقتىم.
...وزىمە ءوزىم سۇراق قويدىم: مۇنداي جاعدايدا ايەلىمە مەن قالاي قاراۋىم كەرەك؟ وعان دەگەن ادالدىعىمنىڭ ءمانى ءناپسى قاناعاتىن تەك سودان عانا تاۋىپ جۇرگەنىم بە؟ ازىرگە ىندىننىڭ قۇلى بولعاندىعىمنان مەنىڭ ادالدىعىم تۇككە دە تۇرمايدى. ايەلىمە ءادىل قاراۋعا ءتيىسپىن: ول ەشقاشان دا ءازازىل بولىپ كورگەن ەمەس. سوندىقتان ەگەر قالاسام، براحماچاريا انتىن الۋ مەن ءۇشىن ەشقانداي قيىندىق كەلتىرمەيتىن.
نىق شەشىمگە 1906 جىلى عانا كەلدىم. ساتياگراحا ءالى باستالماعان، ونى باستالا قويادى دەگەن ويىمدا دا جوق.
...ۇرپاق ءوربىتۋ جانە ۇنەمى بالالاردىڭ قامىن ويلاپ ءجۇرۋ قوعامعا قىزمەت ەتۋگە سىيسپايتىنىنا كوزىم جەتتى".
مىنە كورىپ وتىرسىزدار، ماحاتما گانديدىڭ قانداي ەرلىككە بارعانىن. ءوز باسىم مىنانداي كوزسىز ەرلىككە بارعان ادام بالاسىن تۇڭعىش جانە سوڭعى رەت كورىپ وتىرعاندايمىن. ۇلى تۇلعاعا تاڭ قالا وتىرىپ تابىنامىن، ادام ءتىلى ايتىپ جەتكىزە الماس بۇل قاسيەتىن قانداي ادامدىق ولشەممەن بەلگىلەۋگە بولاتىنىن ءوز باسىم بىلمەيمىن. ۇلتقا، حالىققا، ادامزاتقا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدىڭ مۇنداي ەرەكشە ءتۇرىن باعالاۋ قيىن. قاراپايىم حالىق مۇنى تۇسىنە قويماسىنا ءوز باسىم سەنەمىن.
سونىمەن ماحاتما گاندي: "1906 جىلى 37 جاسىمدا جان-جاقتى اقىلعا سالىپ، ويلانىپ انت بەردىم. بۇل ساتكە دەيىن ويلارىمدى ايەلىمە ايتقان جوق ەدىم، ونىمەن انت بەرگەنننەن كەيىن عانا اقىلداستىم. ول قارسى بولمادى. الايدا ماعان تۇبەگەيلى توقتامعا كەلۋ وتە قيىنعا سوقتى. تاباندىلىعىم جەتىسپەدى. قۇمارلىعىمدى تىيا الار ما ەكەنمىن. كۇيەۋىنىڭ ايەلىنىڭ جىنىستىق قاتىناس جاساۋدان باس تارتۋى ول كەزدە وقىس قۇبىلىس بولاتىن. دەگەنمەن قۇداي ءوزى جار بولار دەپ وسىنداي قادام جاسادىم".
براحماچاريا شارتىن ورىداۋ ءۇشىن - تاماقتانۋدى شەكتەۋ جانە ورازا ۇستاۋ كەرەك. بۇنى جاقسى بىلگەن ماحاتما گاندي: ء"بىزدىڭ قۇمارلىعىمىزدىڭ قارقىندىلىعى سونشالىق - ونى تەك ىشتەي دە، سىرتتاي دا قاتاڭ شەكتەپ قانا تىيىپ وتىرۋعا بولادى. بارشاعا ءمالىم، ەگەر مۇلدە ءنار تاتپاسا، قۇمارلىقتىڭ قۋاتى تايادى، ءسويتىپ قۇمارلىقتى تىيۋ ءۇشىن ورازا ۇستاۋ، ءسوز جوق، وتە پايدالى.
براحماچاريا شارتى - وي، ءسوز جانە ارەكەتكە بايلانىستى سەزىمدەردى باقىلاۋ... براحماچاريانىڭ مۇمكىندىكتەرى قانداي شەكسىز بولسا، باز كەشۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى سونداي شەكسىز".
مىنە قۇرمەتتى وقىرمان، ماحاتما گاندي قابىلداعان براحماچاريا انتى دەگەنىمىز وسى. بۇل جونىندە ءالى دە كوپتەگەن قىزىقتى دەرەكتەردى كەلتىرۋگە بولار ەدى، وكىنىشكە وراي ءسىز وقىپ وتىرعان جۋرنالدىڭ كولەمى ونى كوتەرمەيدى. سوندىقتان بۇل جونىندەگى اڭگىمەنى وسىمەن دوعارا تۇرىپ، ساتياگراحا دەگەنىمىز نە، ەندى سوعان توقتالايىق...
ءىىى. ساتياگراحا
بۇل ەڭ الدىمەن - م. گاندي ءوزى باس بولىپ ومىرگە اكەلگەن ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى قوزعالىستىڭ اتاۋى. جانە ۇلى تۇلعانىڭ براحماچاريا انتىنان كەيىنگى ۇلى قادامى، تاپقان تەرمينى جانە ونىڭ بۇكىل ءومىرىنىڭ ايناسى. ول جونىندە م. گاندي تاعىدا ءوزىنىڭ اتالمىش ەڭبەگىندە بىلايشا تولعايدى:
""ساتياگراحا" دەپ اتالاتىن پرينتسيپ تەرمين ويلاپ تابىلماستان بۇرىن پايدا بولعان... بۇل ءپرينتسيپتى گۋدجاراتي تىلىندە سيپاتتاۋ ءۇشىن ءبىز باستاپقىدا "باسەڭ قارسىلىق" دەگەن اعىلشىن ءسوزىن پايدالاندىق... ماگانلال گاندي "ساتاگراحا" ( ستا - شىندىق، اگراحا - كامىل) دەگەن ءسوز ويلاپ تاپتى... مەن ونى "ساتياگراحا" دەپ وزگەرتتىم".
ماحاتما گاندي ءوزى قۇرعان ساتياگراحا قوزعالىسىنىڭ ارقاسىندا ەش قانداي قارسىلىقسىز، قانتوگىسسىز، كۇش كورسەتۋسىز، اسقان توزىمدىلىكپەن ءۇندىستان حالقىن تاۋەلسىزدىككە جەتكىزۋگە شىنداپ بەل بۋادى.
ول بۇكىل ءۇندىستاندى جاياۋ ارالاپ، بۋددا، حريستيان، مۇسىلمان ءدىن ورىندارىندا بولىپ، ەشكىمدى ۇلتىنا، دىنىنە، ادەت-عۇرپىنا الالاماي ورتاق كۇرەسكە شاقىرادى. بىراق كۇرەستىڭ باستى شارتى - ەشقانداي كۇش كورسەتپەۋ بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل قوزعالىس م.گاندي وڭتۇستىك افريكادا جۇرگەندە دۇنيەگە كەلىپ، ءۇندىستان حالقى تولىق تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن جالعاسىن تاپتى. ماڭگىلىك تاريحتا قالدى.
"مەن ويىمدا، سوزىمدە جانە ءىس-ارەكەتىمدە براحماچاريا ۇستاۋدى دا، ساتياگراحا قوزعالىسىنا بار ۋاقىتىمدى ارناۋدى دا بىردەي اڭسادىم. بۇعان مەن تەك قانا ءوزىمدى ءوزىم تازارتۋ جولىمەن جەتە الاتىن ەدىم. سوندىقتان ومىرىمە ودان ءارى دە وزگەرىستەر ەنگىزە باستادىم جانە تاماقتانۋعا بايلانىستى قاتاڭداۋ شەك قويدىم.
ورازا ۇستاۋ جانە تاماقتان تارتىنۋ ومىرىمدە اناعۇرلىم ەلەۋلى رول اتقارا باستادى.
...دەنەمدى جەتىلدىرگىم ءارى تارتىپتەگىم كەلگەن، بىراق ەندىگى باستى ماقسات تەجەلە ءبىلۋ جانە تالعامىمدى كوندىكتىرۋ بولعاندىقتان، مەن الدىمەن ءبىر تاماقتى، ودان كەيىن ەكىنشىسىن تاڭداپ ءىشىپ، بىرتە-بىرتە ونىڭ ازىقتىق قۇرامىن كەمىتە بەردىم. الايدا تاماقتانۋدى جانىم سۇيە بەرەتىن بولدى. وزىمە ۇناعان ءبىر تاماقتان باس تارتىپ، باسقاسىن ىشسەم، وندا بۇل سوڭعى تاماق مەنى جاڭادان ءارى اناعۇرلىم ارتىق تۇشىنتاتىن بولدى".
تاماق ءىشۋدى شەكسىز شەكتەگەن م.گاندي اپتانىڭ ەكى-ءۇش كۇنىن ورازا ۇستاپ، قالعان ۋاقىتىندا بىرنەشە تال تازا جەمىس-جيدەك جەپ، تازا سۋ عانا ءىشىپ، اۋىرعاندا توپىراقپەن ەمدەلىپ، ءۇي-ءىشىنىڭ بارلىق ادامدارىن وسى ادىسكە كوندىرەدى.
اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ۇيىندەگى بارلىق اسىل زاتتاردى، ءتىپتى ايەلى كاستۋربايدىڭ قانشا جىلاپ قارسىلاسقانىنا قاراماي، ۇستىندەگى اسىل زاتتاردى سىپىرىپ الىپ، بانكىگە وتكىزىپ، ونىڭ ءوسىمىن جەتىم-جەسىرلەر مەن قوزعالىس مۇددەسىنە جۇمساپ وتىرۋى دا بىلاي قاراعان ادامعا اقىلعا سىيمايتىن ارەكەت.
م.گاندي ءۇندىستان حالىق كونگرەسىنە بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن تۇستا، ءار شەتتەن كەلگەن دەلەگاتسيا مۇشەلەرىنىڭ وزدەرى تۇرىپ جاتقان جەردەگى تازالىققا ءمان بەرمەيتىنىنە نازار اۋدارادى، ءتىپتى انالار ەش ناتيجە شىعارماعاندا، ءوزى قولىنا سۋ مەن شۇبەرەك الىپ ءزار مەن ءناجىستى ەش قينالماستان تازالاي باستايتىن تۇسى بار. ول بۇل ءادىستى كالكۋتتاداعى باي ادامدار تۇراتىن ماحاللاداعى تازالىقتى تەكسەرگەندە، انالاردىڭ قانشا التىن مەن كۇمىسكە مالىنىپ وتىرسا دا ادام بالاسى توزگىسىز تازالىقتارىن كورىپ، ولاردى تازالاۋدى ءوز موينىنا الىپ، ەش جيىركەنبەستەن شەشىنىپ تاستاپ، جۇمىسقا كىرىسىپ كەتۋىنەن دە بايقايسىز.
وڭتۇستىك افريكادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىندە ماحاتما گاندي ۇيىندە جاتىپ جۇرگەن قوزعالىستىڭ بەلسەندى ءبىر مۇشەسىنىڭ كۇندە استىنا جىبەرىپ قوياتىنىنا قاراماستان اسقان توزىمدىلىك تانىتىپ، ءتىپتى ايەلى كاستۋربايعا سول بەيتانىس ەركەكتىڭ استىن تازالاتاتىنى، جارىنىڭ قارسىلىق كورسەتكەنىنەن ەشتەڭە ونبەيتىنى دە ادامدى ويعا سالادى.
"كوپ ۇزاماي مەن بىرىڭعاي جەمىس ديەتاسىمەن كۇنەلتەيىن ءارى تاماققا مۇمكىندىگىنشە ەڭ ارزان جەمىستەردى پايدالانايىن دەپ ۇيعاردىم. تاقىر كەدەي ادامدار قالاي ءومىر سۇرسە، ءبىزدىڭ دە سولاي ءومىر سۇرگىمىز كەلەدى.
جەمىس ديەتاسى اسا قولايلى بولىپ شىقتى. تاماق دايىنداۋدى قويدىق. كۇندەلىكتى داستارحان ءمازىرىمىز - شيكى كۇيىندەگى جەر جاڭعاعى، بانان، قۇرما، ليمون جانە ءزايتۇن مايى.
مەن دەگەنمەن براحماچاريا بولۋعا تىرىساتىن ادامداردى ساقتاندىرۋعا ءتيىستىمىن. ديەتا مەن براحماچاريا اراسىنداعى تىعىز بايلانىستى كورە بىلگەنىممەن، ءسوز جوق، نەگىزگى نارسە - اقىل-پاراسات. رۋحتىڭ تولايىم پاسىق پيعىلدارىن ورازامەن تازارتۋعا بولمايدى.
...دەگەنمەن رۋح پەن ءتان اراسىنداعى تىعىز بايلانىس بار جانە دەنەنىڭ جانى ىلعي ءدامدى مەن توقتىقتى اڭسايدى. ديەتاعا شەك قويۋ مەن ورازا وسىلارعا بەيىمدەلىپ كەتۋدەن قۇتىلۋ ءۇشىن قاجەت. سەزىمدەردى قاداعالاپ وتىرۋدىڭ ورنىنا، دەنەنىڭ جانى سول سەزىمدەردىڭ قۇلى بولىپ كەتەدى، سوندىقتان دا ءتان ءاردايىم دا تازا، قوزدىرمايتىن تاماق پەن مەزگىل-مەزگىل ورازا ۇستاۋدى قاجەت ەتىپ وتىرادى".
ادام ميى جەتە بەرمەيتىن قادامدارعا بارۋ - م.گاندي ءۇشىن ۇيرەنشىكتى ادەت. ادامنىڭ قۇلقىننىڭ قۇلى بولماۋى - براحماچاريا مەن ساتياگراحانىڭ باستى شارتى. بۇگىندەرى قوعامدا ورىن الىپ وتىرعان جاپپاي جەمقورلىق، اشكوزدىك، ەشقانداي تويىمنىڭ بولماۋى، "الام بەرسەم، جەي بەرسەم" دەگەن كوزقاراس اسىرەسە بيلىك تۇتقاسىندا وتىرعانداردىڭ اراسىندا كەڭىنەن بەلەڭ الۋى - ءبىز قازاقستاندىقتاردى ءبىر ساتكە دە ويلانتۋى ءتيىس. ماحاتما گانديدىڭ ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان باتىل قادامدارى - انە، سوندايلاردى ءبىر ساتكە بولسا دا ويلانتار ما ەكەن دەگەن ويدان دا ءوز باسىم اۋلاق ەمەسپىن. بۇل - قازىرگى جاعدايداعى مەن ءۇشىن الىستاعى سۋىق جۇلدىزداي ءبىر ارمان عانا.
ءۇندىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن جانە وسى ماقساتتا جاۋلارىنىڭ قولىنان قازا تاپقان ماحاتما گانديدىڭ ءومىر جولى - تاۋەلسىزدىگىن العانىنا كوپ بولا قويماعان قازاقستان سياقتى جاس مەملەكەتتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعاندارعا ۇلگى بولسا - نۇر ۇستىنە نۇر دەر ەدىم.
سان ميلليونداعان حالقى بار ءۇندىستاندى ەشقانداي قان توگىسسىز، كۇش كورسەتپەۋسىز ازاتتىققا الىپ بارعان ماحاتما گانديدىڭ ساتياگراحا قوزعالىسىنىڭ تىندىرعان ءىسى ۇشان-تەڭىز.
ماحاتما گانديدىڭ باسشىلىعىمەن ساتياگراحا قوزعالىسىنىڭ مۇشەلەرى - اعىلشىندار تاراپىنان كورسەتىلىپ جاتقان بارلىق ادىلەتسىزدىككە ءۇن-ءتۇنسىز، كۇش-كورسەتۋسىز قارسىلىق كورسەتۋ، ۇرىپ جاتسا دا، ءولتىرىپ جاتسا دا، اباقتىلارعا قاماپ جاتسا دا - ءتىس جارماۋ، وتىرىپ الۋ سياقتى ادىستەردى كەڭىنەن قولدانادى.
ۇندىستانعا سىرتتان باسقىنشىلىر تاراپىنان اكەلىنگەن بارلىق تاۋارلاردى تۇتىنباۋ، كەرەكسىز ەتۋ، تەك قانا ءۇندىنىڭ تاۋارلارىن تۇتىنۋ، ءۇندى تىلىندە سويلەۋ، ت.ب. ماحاتما گانديدىڭ ساتياگراحا قوزعالىسى قويعان تالاپتار اعىلشىن وتارلاۋشىلارىن تىعىرىققا تىرەگەنى انىق. ول وتارلاۋشىلاردىڭ سىرتتان اكەلگەن تاۋارلارى - مۇنداعىلارعا مۇلدەم كەرەكسىز بولىپ، انگلياداعى ءىرى الپاۋىتتاردىڭ ءوزى شاشەتەك شىعىنعا باتىپ، ءوز ۇكىمەتىنە ەرىكسىز نارازىلىقتار كورسەتە باستايدى. بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى ۇزاققا سوزىلعان تەكەتىرەس - اعىلشىن وتارلاۋشىلارىن وتار ەلدەرىن تاستاپ، ەرىكسىز باسساۋعالاۋلارىنا سەبەپ بولادى. مىنە قانتوگىسسىز، كۇش كورسەتۋسىز بوستاندىققا جەتۋ دەپ وسىنى ايتسا كەرەك. بۇل - ءسوزسىز ماحاتما گاندي باستاعان ساتياگراحا قوزعالىسىنىڭ باستى جەڭىسى.
"ساتياگراحا-اشرامنىڭ نەگىزى 1915 جىلدىڭ 25 مامىرىندا سالىنعان"(بۇل دا سوندا) دەپ ماحاتما گانديدىڭ ءوزى ايتقانداي بۇل قوزعالىستىڭ تاريحى باي ەدى. قوزعالىس تۇپكى ناتيجەگە قول جەتكىزدى.
"جان-جاقتىلى جۇرگىزگەن تاجىريبەم اقيقاتتان وزگە قۇدايدىڭ جوقتىعىنا كوزىمدى جەتكىزدى. جانە ەگەر بۇل كىتاپتىڭ ءار بەتى وقىرمانعا اقيقاتتى ءتۇسىنۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى احيمسا ەكەندىگىن كورسەتە الماسا، وندا كىتاپ جازعان ەڭبەگىم زايا كەتتى دەپ ويلايمىن. جانە ءتىپتى توگىلگەن ماڭداي تەرىم ەش بولىپ شىقسا دا، وقىرمان بىلە ءجۇرسىن، بۇعان ۇلى پرينتسيپ ەمەس، تاڭداپ العان جولىم كىنالى. ويتكەنى احيمساعا، ساتياگراحاعا، براحماچانعا دەگەن تالپىنىستارىم نەشە جەردەن شىنايى بولعانىمەن، ولار ءالى دە جەتىلمەگەن، جەتكىلىكسىز. سوندىقتان كوزىم شالىپ قالعان اقيقاتتىڭ جىلت ەتكەن بولماشى ساۋلەلەرى كۇن سايىن كورىپ جۇرگەن كۇن شاپاعىنان ميلليون ەسە كۇشتى، ايتىپ جەتكىزگىسىز اقيقات شۇعىلاسىن اشاتىن ويدى بىلدىرە الار ما ەكەن. مەنىڭ كورىپ، بىلگەنىم بار بولعانى وسى ءبىر وراسان زور جۇلدىزدىڭ كومەسكى جىپىلىقتاعانى عانا. بىراق كامىل سەنىممەن ايتا الامىن، بۇل دا مەنىڭ ىزدەنىستەرىمنىڭ جەمىسى، تەك احيمسانى تولىق تانىعاندا عانا اقيقاتتى ابدەن انىق كورۋگە بولادى" دەپ ۇلى ويشىل، عۇلاما، دانىشپان، ۇلى تۇلعا، ءۇندىستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ جارىق جۇلدىزى ماحاتما گاندي "مەنىڭ ءومىرىم" اتتى كىتابىنىڭ سوڭعى تاراۋىندا ءوزى ايتقانداي اقيقاتتىڭ اق جولىن تاپقان ادام.
ءۇندىستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بيلىك باسىنا كىم كەلۋى ءسوز بولعاندا - ماحاتما گاندي بيىك لاۋازىمنان ءوزى باس تارتادى، ورنىنا ءۇندىستاننىڭ تاعى ءبىر ۇلى پەرزەنتى دجاۆحارلار نەرۋدى تاعايىنداۋدى وتىنەدى. ويتكەنى بۇل ەكى ازامات تا ءۇندىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كريستالداي تازا ادامدار ەدى. دجاۆاحارلال نەرۋ دا - ماحاتما گانديدى جانىنداي سۇيگەن، ونىڭ پرينتسيپتەرىنە ادال بەرىلگەن، ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن وعان ادال بولعان اسىل ازامات. ءۇندىستاننىڭ وسى ءبىر قوس پەرزەنتى - بارشا ءۇندى حالقى ءۇشىن اياۋلى بەينەلەر. ەكەۋىن ءبولىپ قاراۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى. بىراق ماحاتما گانديدىڭ ورنى ەرەكشە!
اعىلشىن وتارلاۋشىلارى ۇندىستانعا امالسىز بوستاندىق بەرسە دە، كاشميردى، پاكستاندى ەكىگە ءبولىپ، بۋددا مەن يسلامنىڭ ورتاسىنا وت جاعىپ كەتتى. بۇل وت بۇگىنگە دەيىن باسىلاتىن ەمەس. سول ءبىر قاۋىپتى جىلدارى ماحاتما گاندي ەكى ءدىننىڭ ورتاسىنا اراشاشى رەتىن جاتىپ الىپ، اشتىق جاريالاپ، ەكى جاق امالسىز كەلىسىمگە كەلەتىن بولعان سوڭ عانا اشتىعىن توقتاتقانى بەلگىلى. بىراق ءۇندىستاننىڭ بۋددا دىنىندەگى ءبىر جاۋىزدىڭ ءۇندىنىڭ ۇلى پەرزەنتىن قاستاندىقپەن ءولتىرۋى -ەشبىر اقتاۋعا جاتپايتىن قاستاندىق ەكەنى داۋسىز.
مىنە قادىرلى وقىرمان، ءۇندىستانننىڭ ۇلى پەرزەنتى ماحاتما گاندي جونىندەگى قىسقاشا اڭگىمەمىزدى وسىمەن اياقتايمىز.
ءىV. ءتۇيىن
ءۇندىستاننىڭ ازاتتىعى جولىندا ماحاتما گاندي جالعىز كۇرەستى دەسەك قاتەلەسكەن بولار ەدىك. م.گانديدەي رۋحى بيىك ۇلى تۇلعانى جەبەپ، جەلەپ جۇرگەن ءۇندىستان حالقىنىڭ نەبىر تاماشا پەرزەنتتەرى تاريحق اتتى وشپەس كىتاپقا ءوز ەسىمدەرىن التىن ارىپتەرمەن قالدىردى. ەسىمدەرىن اتايتىن بولساق ولار مىنالار:
ەڭ الدىمەن م.گانديدىڭ كۇرەسكەر سەرىگى، ءۇندىستاننىڭ تۇڭعىش پرەمەر-ءمينيسترى دجاۆاحارلال نەرۋ، حالىق كونگرەسىنىڭ بەلگىلى كوشباسشىلارى - بەپين چاندرا لال، ل.ل. راي، گوپال كريشنا گوكحالە، بالانگادحار تيلاك، رابيندرانات تاگور، پاتەل، رادجەندرا پراساد، سارات چاندرا بوس، س. رادجاگوپالاچاريا، اساف الي، دجاگدجيۆان رام، دجون ماتتحاي، متيلال نەرۋ، ابباس تيابدجي، م.ر. دجاياكار، ت.ب. ەسىمدەرىن زور قۇرمەتپەن اۋىزعا الۋعا بولادى ( بۇل دەرەكتەر "جزل" سەرياسى بويىنشا ا.گورەۆ، ۆ. ءزيميانيننىڭ نەرۋ، موسكۆا، "مولودويا گۆارديا", 1980 گ. جارىق كورگەن كىتابىنان الىندى).
تاۋەلسىز ءۇندىستاننىڭ بۇگىنگى حالقىنىڭ سانى ول تۇستا 300 ميلليوننىڭ و جاق، بۇ جاعىندا ەدى جانە حالقىنىڭ 90 پايىزى اۋىلدى جەردە تۇراتىن ( بۇل دا سوندا). سول سوڭعى كورسەتكىشتەگى حالىق تۇتاستاي ماحاتما گانديدىڭ سوڭىنان ەرگەن جانە ونى اۋليە تۇتقانىنىڭ وزىنەن كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى. بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ نەگىزگى تۇرعىنى قازاقتاردىڭ دا دەنى بۇگىنگە دەيىن اۋىلدى جەردە تۇراتىنى قاي-قايسىسىمىزدى ويلانتقانى ءجون سياقتى.
ء"ۇندىستان مەن پاكستان اراسىنداعى العاشقى داۋ-جانجال كەزىندە 1947 جىلدىڭ 31 ناۋرىزىندا دەليگە ۆيتسە-كورولت ماۋتبەتتەننىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن كەلگەن م.گاندي:
- ەگەر حالىق كونگرەسى ءۇندىستاننىڭ ەكىگە بولىنۋىنە داۋىس بەرەتىن بولسا، وندا ولار مەنىڭ ولىگىمنىڭ ۇستىنەن اتتاپ بارىپ قانا ونداي قادام جاساي الادى. ءتىرى كەزىمدە ءۇندىستاننىڭ ەكىگە بولىنۋىنە ءولىپ بارا جاتسام دا جول بەرمەيمىن!" - دەگەن ( 307-ب.).
ماحاتما گانديدى اسا قۇرمەتتەگەن دجاۆاحارلال نەرۋ ول تۋرالى 1926 جىلى بىلاي دەگەن:
"گاندي - كرەستياندىق كوزقاراسى بار، دۇنيە-مۇلىك، كيىم-كەشەگى دە سودان اۋماعان ۇلى كرەستيانين... گاندي كوسەم رەتىندە اسپاننان تۇسە قالعان جوق. ميلليونداعان اش-جالاڭاش قاراپايىم حالىقتىڭ اراسىنان شىقتى، سولاردىڭ مۇڭىن مۇڭدادى، جوعىن جوقتادى. ونىڭ ءوزى ايتقانداي "باستى ارمانى - بارلىق ادامداردىڭ كوز جاسىن قۇرعاتۋ" ەدى (121-بەت).
"ماحاتما گاندي 1948 جىلدىڭ 30 قاڭتارى كۇنى نەمەرەلەرى اۆا مەن مانۋدى قاسىنا الىپ، قاشانعىسىنداي تاپ-تازا اق كيىمىن ۇستىنە ءىلىپ، باق ىشىندەگى جاراتقانعا جالبارىنۋ ورنىنا اقىرىن باسىپ كەلە جاتادى. ساعات ءتىلى تۋرا 17 ساعات 17 مينۋتتى كورسەتىپ تۇر ەدى. ۇستىنە حاكي كيگەن بەيتانىس ءبىر ادام توپتان سۋىرىلىپ العا شىعىپ م.گانديگە:
- بۇگىن ءسىز كەشىگىپ قالدىڭىز.
- ءيا،- دەپ اقىرىن داۋىسىمەن اسىقپاي جاۋاپ بەرە بەرگەن كوسەمگە قاتارىنان ەكى رەت وق اتىلادى. ول وقتىڭ ءبىرى - ءدال جۇرەككە، ەكىنشىسى - ءىشىن كوكتەي وتكەن ەدى.
- قۇدايىم-اي!..-دەگەن جالعىز اۋىز سوزگە عانا كەلگەن ماحاتما گانديدىڭ شىتتاي تازا اق كيىمى قىزىل قانعا بويالىپ، ۇلى تۇلعا ماڭگىلىككە كوز جۇمادى..." (بۇل دا سوندا، 322-بەت).
Cوڭى
Abai.kz
