5

وسىدان كەيىن، شىڭجاڭ ۇكىمەتى مەن جەرگىلىكتى از ساندى ۇلتتار حالقىنىڭ ورتاسىندا ايگىلى «11 ءبىتىم» شارتى جۇرگىزىلدى. ارادا بىرنەشە اي وتكەندە 14-قازان كۇنى، شۇڭ شىڭ قالاسىنان سامولەتپەن، شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ جاڭا باسشىسى جاڭ جى جۇڭ ءوز قاسىنا بىرنەشە ادام ەرتىپ ۇرىمجىگە كەلدى. «11 بىتىمدەگى» تالاس-تارتىس ءتۇيىنى ولكەلىك وكىمەت قۇرۋ مەن، شىڭجاڭ ارمياسىن وزگەرتىپ قۇرۋ بولعاندىقتان، گەنەرال جاڭ جى جۇڭ ءوز جانىنا بەلگىلى مايتالمان گومينداڭشىل اقسۇيەكتەر: لياڭ-حان-ساۋ، پىڭ شي ەن، ۋاڭ زىڭ شەندەردى بىرگە الا جەتتى. بۇلار، شۇڭ شىڭ قالاسىنداعى گومينداڭنىڭ ورتالىق وكىمەتىن بيلەگەن جاڭ قاي شىنىڭ جىبەرگەن سايىپقىراندارى ەدى. ۇزاققا سوزىلعان كەڭەستىڭ تالاس-تارتىسى بارىسىندا از ۇلت وكىلدەرىنىڭ تالابىنان بەلى قايىسقان جاڭ جى جۇڭ تالاي رەت شۇڭ شىڭ قالاسىنا بارىپ، جاڭ قاي شىدان جول-جورىق الىپ كەلدى. ءۇش ۋالاياتشىلار دا ىلەگە ەكى دۇركىن سامولەتپەن بارىپ، قۇلجا قالاسىندا كەڭەس قۇرىپ قايتتى. جەتپىس كۇنگە سوزىلعان تالاس-تارتىس اقىرىندا «11 ءبىتىم» تەكستىسى ارەڭ بەكىتىلگەن. ولكەلىك وكىمەت قۇرۋدىڭ العاشقى شارتتارى ماقۇلدانعان.

«11 ءبىتىم»

5

وسىدان كەيىن، شىڭجاڭ ۇكىمەتى مەن جەرگىلىكتى از ساندى ۇلتتار حالقىنىڭ ورتاسىندا ايگىلى «11 ءبىتىم» شارتى جۇرگىزىلدى. ارادا بىرنەشە اي وتكەندە 14-قازان كۇنى، شۇڭ شىڭ قالاسىنان سامولەتپەن، شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ جاڭا باسشىسى جاڭ جى جۇڭ ءوز قاسىنا بىرنەشە ادام ەرتىپ ۇرىمجىگە كەلدى. «11 بىتىمدەگى» تالاس-تارتىس ءتۇيىنى ولكەلىك وكىمەت قۇرۋ مەن، شىڭجاڭ ارمياسىن وزگەرتىپ قۇرۋ بولعاندىقتان، گەنەرال جاڭ جى جۇڭ ءوز جانىنا بەلگىلى مايتالمان گومينداڭشىل اقسۇيەكتەر: لياڭ-حان-ساۋ، پىڭ شي ەن، ۋاڭ زىڭ شەندەردى بىرگە الا جەتتى. بۇلار، شۇڭ شىڭ قالاسىنداعى گومينداڭنىڭ ورتالىق وكىمەتىن بيلەگەن جاڭ قاي شىنىڭ جىبەرگەن سايىپقىراندارى ەدى. ۇزاققا سوزىلعان كەڭەستىڭ تالاس-تارتىسى بارىسىندا از ۇلت وكىلدەرىنىڭ تالابىنان بەلى قايىسقان جاڭ جى جۇڭ تالاي رەت شۇڭ شىڭ قالاسىنا بارىپ، جاڭ قاي شىدان جول-جورىق الىپ كەلدى. ءۇش ۋالاياتشىلار دا ىلەگە ەكى دۇركىن سامولەتپەن بارىپ، قۇلجا قالاسىندا كەڭەس قۇرىپ قايتتى. جەتپىس كۇنگە سوزىلعان تالاس-تارتىس اقىرىندا «11 ءبىتىم» تەكستىسى ارەڭ بەكىتىلگەن. ولكەلىك وكىمەت قۇرۋدىڭ العاشقى شارتتارى ماقۇلدانعان.

«11 ءبىتىم»

1. شىڭجاڭ حالقىنا وزدەرىنە سەنىمدى ادامداردان جەرگىلىكتى سايلاۋ-سايلانۋ قۇقىعىن بەرۋ. بۇل ءۇشىن وقيعا ىسكە اسقاننان باستاپ 3 اي ىشىندە ارقايسى اۋداننىڭ حالقى وزدەرىنە كەڭەس مۇشەلەرىن سايلاپ، اۋداندىق كەڭەس قۇرادى. سول ارقىلى اۋداندىق وكىمەت باسشىسى - اكىمدى سايلايدى. ورىنباسارى ەكەۋىن. ولكەلىك وكىمەتتىڭ بەكىتۋىنە ۇسىنادى. ال ايماقتىق ۇكىمەت - «ءۋالي مەكەمەسىنىڭ» قىزمەتكەرلەرىن سول ايماق باسشىسى - ءۋالي ءوزى تاعايىندايدى. جانە ولكەلىك كەڭەس مۇشەلەرى سايلانىپ، ول حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى ءۇشىن جاڭا رەسپۋبليكالىق وكىمەتكە ۇسىنىس جاساپ، ونى باقىلاپ، ءارى سول جۇمىسقا كومەكتەسەدى.

2. ۇكىمەت ءدىني كەمسىتۋشىلىكتەردى قالدىرادى. حالىققا دىنگە سەنۋگە تولىق ەركىندىك بەرەدى.

3. مەملەكەتتىك جۇمىس تىلىندە قىتايشا مەن ۇيعىرشا جازۋ تەڭ قولدانىلادى. وكىمەتكە ۇسىنعان ءتۇرلى بايلانىس-حاتتاردا ءوز ۇلتىنىڭ جازۋىن عانا قولدانۋعا رۇحسات قىلىنادى.

4. باستاۋىش، ورتا مەكتەپتەردە ءوز ۇلتىنىڭ تىلىندە ساباق وتىلەدى. ورتا مەكتەپكە قىتاي جازۋى، ءتىلى تيىسىنشە كىرەدى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا مۇقتاجىنا قاراي تەڭ وقىتىلادى.

5. وكىمەت ۇلتتىق مادەنيەت پەن ونەركاسىپتى ەركىن دامىتۋدى بەلگىلەيدى.

6. جيىن وتكىزۋ، ونداعى ءسوز ەركىندىگىن بەلگىلەيدى.

7. الىم-سالىقتى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنا قاراپ بەلگىلەيدى.

8. ساۋداگەرلەرگە ىشكى-سىرتقى ساۋدا ەركىندىگىن بەرەدى. تەك شەت ەلگە ساۋدا جاساۋشىلار ۇكىمەت پەن شەت ەل ورتاسىنداعى شارتنامالارعا باعىنادى.

9. شىڭجاڭ ولكەلىك وكىمەتىنىڭ قۇرامىن ورتالىق وكىمەت تولىقتايدى. 25 مۇشەنىڭ ونىن ورتالىق وكىمەت دايىندايدى. قالعانىن جەرگىلىكتى ايماقتار ۇسىنىپ، ورتالىق وكىمەت بەكىتەدى. ا) ورتالىق بەكىتەتىن 10 مۇشە: 1. باسقارما. (شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى) 2. باس حاتشى. 3. ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ باستىعى. 4. قازىنا ءمينيسترىنىڭ باستىعى. 5. تۇرمىستىق ىستەر قاجەتىن وتەۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى. 6. وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى نازاراتى. 7. قۇرىلىس ءمينيسترى نازاراتىنىڭ باستىعى. 8. مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى، سياقتىلار. 9. ۇلتتىق ارميا قۇرۋعا رۇقسات ەتىلەدى. ونى تەك از ۇلت اسكەرلەرىمەن تولىقتىرۋ شارت. 10. وقيعا ءجۇز بەرگەننەن تارتىپ ەكى جاقتاعى تۇرمەگە جانە تۇتقىنعا الىنعان ادام ون كۇن ىشىندە بوساتىلىپ، ولاردى بۇدان بىلاي بۇرىنعى «جازاسىمەن» كەمسىتىپ-قورلاماۋعا كەپىلدىك بەرىلەدى.

ورتالىق وكىمەت وكىلدەرىنىڭ باسشىسى گەنەرال جاڭ جى جۇڭ.

شىعىس تۇركىستان، ءۇش ايماق ۋاكىلدەرى: احمەدجان قاسىمي، ىسقاقبەك ءمىنىنۇلى، ابدىكارىم ابباسۇعلى، دالەلحان سۇگىرباەۆ، جاعدا اتالىقۇلى. بىراق تارباعاتاي ايماعى جارتىلاي، التاي ايماعى ءالى دە تۇگەلىمەن دەرلىك گومينداڭ اسكەرىنىڭ قولىندا تۇرعاندىقتان، الداعى جاز ءۇش ايماقتى تازالاۋ كەزەڭىنە ارنالعان جوسپار ءوز كۇشىنە يە بويىندا قالدى...

1946 جىلى 1-ايدىڭ 2-كۇنى ايگىلى «11 ءبىتىمنىڭ» تولىق تەكستى ءبىتىپ، ولكەلىك وكىمەت قۇرۋدىڭ العاشقى شارتتارى ماقۇلداندى. وسىدان كەيىن تاعى بەس اي تابانداعان سۇحبات وتكىزىلىپ 1946-جىلعى 6-ايدىڭ 6-كۇنى شىڭجاڭدا رەسمي «شىعىس تۇركىستان» اتتى تاريحقا ماعلۇم، ىرگەلى رەسپۋبليكانىڭ قۇرىلعاندىعى سوڭعى ءمورى باسىلا بەكىلىتىپ جاريالاندى. جاڭا وكىمەت باسشىسى، گەنەرال جاڭ جى جۇڭ «باتىس-سولتۇستىك اسكەري مەكەمەنىڭ باستىعى دەگەن اتپەن ءدۇمىن تاققا تيگىزدى. ورىنباسارلارى از ۇلت وكىلى احمەدجان قاسىموۆ، بۇرحان شاھيدي.

ەكى جاق بىرلەسىپ وتكىزگەن ۇلتتىق ارميا سايلاۋىندا «ءۇش ايماق» توڭكەرىسىنە قاتىسۋشىلاردان ۇلكەن اسكەري لاۋازىمعا يە بولعاندار قاتارىندا ىلە ايماعىنان: ىسقاقبەك پەن ابدىكارىم ابباسۇعلى گەنەرال شەنىن بىردەن العان. ال باياعى نىلقى پوليتسياسىنىڭ باستىعى - رىڭ-داۋ-سىنىڭ ورىنباسارى، ءوزى ىلە سوعىسىنىڭ كوسەمى - اكباردىڭ جانقيار دوسى ءنۇسىپحان مەن سول نىلقى تۇرمەسىنەن بوساپ شىققان ۇزىن، سىلىڭعىر قارا جىگىت قازىحان پولكوۆنيك دارەجەسىن ەنشىلەدى. ماقسۇت پەن قارىمساق تا قۇرالاقان قالماي، داڭقى جەر جارعان وسى ءبىر جينالىس زالىنان سارى الا كيىمدى قوسارلانعان پودپولكوۆنيك بولىپ شىقتى.

تارباعاتاي ايماعىنان اتالىقۇلى جاعدا پولكوۆنيك دارەجەسىن يەلەگەن. بۇل كەزدە التاي ايماعى دا ازات ەتىلگەندىكتەن دالەلحان سۇگىرباەۆ ارميا گەنەرالى اتاعىن الدى. بىراق مىنە، وسى تۇستا قايتالانباستاي ۇلكەن وكىنىشتى ءىس ءوتتى... تاريحقا ءمالىم «ءۇش ايماق» توڭكەرىسىڭىڭ قاينار كوز، وشاعى - ىلەدەگى «تاس تۇلەك» ۇيىمىنىڭ ىرگە تاسىن قولىمەن قالاسقان ەر جۇرەك فۋجە سايلاۋعا ىرزا بولماعاندىقتان بۇكىل شىڭجاڭدى ەلەڭ ەتكىزىپ، ءوزىن-ءوزى بۋىنىپ ولۋگە قيعان!... بۇل دەگەن - ۇرپاقتان-ۇرپاققا قالارلىق، انىق ءبىر ورنى تولماس وكىنىش ەدى! باسقارۋشىلاردىڭ جەڭىس بۋىنا ماساتتانا، داندايسىپ، توياتتانۋىنان تۋعان، ىزگى نيەتتى ۇرپاق الدىندا كەشىلمەس كىناسى امال جوق، قولدان جاسالدى! ءوز ءدۇمى جۇمساق كوپشىككە تيە باستاعاندار ورتالارىندا جالقى جۇرگەن قالماق توڭكەرىسشىسىنىڭ ءسوز سويلەرى بولا الماعان! كەشە جالعىز وقتان جانى قالعاندارىن بۇگىن ۇمىتىپ، ومىرمەن اجال ورتاسىندا تىزە قوسقان قاندىكويلەك دوستارىنا قامقور بولا الماعانىن ايعىزداپ تاريح بەتىنە جازعان! باسقالارىنا لايىق بولعان «گەنەرال» اتاعىن ەسكە العاندا، شىعىس تۇركىستان حالقى الدىندا، جانە تاپجىلماس تاريح الدىندا اتاقسىز، بىراق ءورشىل، قايسار، گەنەرال فۋجە ەمەس پە!!!

ءبىر كەزدەگى اتىشۋلى جوڭعار قالماعىنىڭ ەندىگى سارقىنشاعى بولىپ، ساي-سايدا قالعان شىڭجاڭنىڭ از ۇلتتارىنىڭ ءبىرى، وسى تورعاۋىتتاردىڭ تاعدىرىن سونىڭ ادال پەرزەنتى فۋجە اسقان قامقورلىق، جاناشىرلىقپەن ويلانۋشى بولا ءجۇرىپ، ۇلت-ازاتتىعى كوتەرىلىسىن باستاۋشىنىڭ ءبىرى بولعان جوق پا ەدى؟ بايقاپ قاراسا، مىنا سايلاۋداعى قازاق، ۇيعىر، تاتارلار ەڭ دىتتەۋلى ورىننىڭ ءبارىن وزدەرى ءبولىپ الىپ، بۇعان ءوز ۇلتىنىڭ تاعدىرىنا ارا تۇسە جۇرەرلىكتەي مەرەي قالدىرماۋى بۇركىت كيەلىلىگى تۋرالى ءتامسىلدى ەسكە تۇسىرەتىن.

«بۇركىت بالاپانىن ءبىر ۇيادان قاتارىنان ءۇش جىل المايدى» دەگەن ءسوز بار. وتكەن ەكى جىل بويى بىردەي بالاپانىن الدىرعان انا-بۇركىت ءۇشىنشى جىل تاعى سورلاسا ىزا دولدىعىنىڭ كۇيىگىنەن بيىك اسپانعا شارىقتاپ اينالىپ، شىرقاي شىعىپ الىپ، ءوز باسىن ولىمگە تىگىپ بىردەن تىك تومەن قۇيىلادى دەيدى!... سول ەكپىنىمەن كەلىپ ءوز ۇياسىن سوعىپ، مەرت بولادى-مىس. تاپ سول سياقتى ءوز جولداستارىنان فۋجەنىڭ دە ەڭ شەشۋشى، اقتىق رەتكى كوڭىلى قارا جەردەي بولعان! ايتار اۋىزعا شىڭجاڭ ولكەسىندە «شىعىس تۇركىستان مەملەكەتى» قۇرىلعانىمەن، ازدار مەن السىزدەر ءۇشىن، وسى ولقىلىق مۇنان بىلاي دا باس سۇعا بەرەتىن سوزىلمالى ىندەت بولاتىنىن، ادىلەتسىزدىككە توزبەگەن قايسار فۋجەنىڭ وسى ءولىمىنىڭ ءوزى-اق ايگىلەپ تاستاعان!!!

ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى.

Abai.kz