جولتاي المەشۇلى. «ەل مەن ەلەس» (باسى)
(مىنەزدەر مينياتيۋراسى)
1. بيلىك باسىندا
بيلىك باسىنا كەلدى. بيىككە كوتەرىلدى. ۇلكەن لاۋازىم. انەبىر جىلدارى «شىركىن، بيىك لاۋازىمعا قولىم جەتەر مە ەكەن، جەتپەس پە ەكەن، ءاي قيىن-اۋ سول ءوزى...» دەپ ويلايتىن. ەندى سوعان قولى جەتكەندە «ويپىرماي، ەندى قالاي بولار ەكەن، دۇرىس الىپ جۇرە الام با» دەپ شىنىمەن ۋايىم قىلا باستادى.
وعان سەبەپ كوپ.
بۇل كۇندە ەكىنىڭ ءبىرى بۇنى سىناعىش. سىن ساداعىن كەزەپ تۇرعاندار - سانسىز كوپ. شاماسى كەلەتىنى دە، شاماسى جەتپەيتىنى دە ءبىر تۇيرەپ وتكىسى كەلەدى. ايتەۋىر ءسوز ايتا الاتىننىڭ ءبارى بۇنىڭ اتى اتالعان جەردە تىنىشتىق تاپپاي، تىپىرشىپ الا جونەلەدى.
انادا وسى قالاداعى بەدەلدى گازەتتە ءبىر «مىقتى»: «وي، ونى باياعىدان بىلەمىز، ءوزى جاسىنان شەنقۇمار، ويلاعانى بيلىك باسىنا بارۋ، قىزمەتپەن اۋىرعان جىگىت» دەپ جازىپتى. سولاي ما؟ بۇل راسىمەن قىزمەت، لاۋازىم اۋرۋىمەن اۋىردى ما؟ ءوز ويىنشا - جوق. ءتىپتى وسىنداي بيىككە شىنىمەن-اق كوتەرىلەرمىن-اۋ دەپ ۇمىتتەنسە كانى! ال، ەندى جۇمىس ىستەپ، سول جۇمىسىن باسقالار دا باعالاسا ەكەن دەسە، سونى ارمانداسا، ونىڭ نەسى ءمىن؟ ونى دا ارتىق مىنەز دەي مە! تۇسىنسە بۇيىرماسىن.
(مىنەزدەر مينياتيۋراسى)
1. بيلىك باسىندا
بيلىك باسىنا كەلدى. بيىككە كوتەرىلدى. ۇلكەن لاۋازىم. انەبىر جىلدارى «شىركىن، بيىك لاۋازىمعا قولىم جەتەر مە ەكەن، جەتپەس پە ەكەن، ءاي قيىن-اۋ سول ءوزى...» دەپ ويلايتىن. ەندى سوعان قولى جەتكەندە «ويپىرماي، ەندى قالاي بولار ەكەن، دۇرىس الىپ جۇرە الام با» دەپ شىنىمەن ۋايىم قىلا باستادى.
وعان سەبەپ كوپ.
بۇل كۇندە ەكىنىڭ ءبىرى بۇنى سىناعىش. سىن ساداعىن كەزەپ تۇرعاندار - سانسىز كوپ. شاماسى كەلەتىنى دە، شاماسى جەتپەيتىنى دە ءبىر تۇيرەپ وتكىسى كەلەدى. ايتەۋىر ءسوز ايتا الاتىننىڭ ءبارى بۇنىڭ اتى اتالعان جەردە تىنىشتىق تاپپاي، تىپىرشىپ الا جونەلەدى.
انادا وسى قالاداعى بەدەلدى گازەتتە ءبىر «مىقتى»: «وي، ونى باياعىدان بىلەمىز، ءوزى جاسىنان شەنقۇمار، ويلاعانى بيلىك باسىنا بارۋ، قىزمەتپەن اۋىرعان جىگىت» دەپ جازىپتى. سولاي ما؟ بۇل راسىمەن قىزمەت، لاۋازىم اۋرۋىمەن اۋىردى ما؟ ءوز ويىنشا - جوق. ءتىپتى وسىنداي بيىككە شىنىمەن-اق كوتەرىلەرمىن-اۋ دەپ ۇمىتتەنسە كانى! ال، ەندى جۇمىس ىستەپ، سول جۇمىسىن باسقالار دا باعالاسا ەكەن دەسە، سونى ارمانداسا، ونىڭ نەسى ءمىن؟ ونى دا ارتىق مىنەز دەي مە! تۇسىنسە بۇيىرماسىن.
ال، ءانابىر جولى ءبىر قىڭىرلاۋ جىگىت باسپاسوزگە «شاماسى بەلگىلى عوي، قاتىرىپ جاتقانى قايسى، وسى كۇنگە دەيىن كوزگە تۇسكەن بار جۇمىسى - الگى جۋرناليستەرمەن جاقىندىعى، سولارمەن ءتاۋىر بولسام، مەنى ماداقتايدى، تۇيمەدەي ءىسىمدى تۇيەدەي ەتىپ كورسەتەدى دەگەن قۋلىق وي عوي ونىسى» دەپ قۇيقىلجىتتى. سونى كورە قالىپتى. باسقا ىستەگەندەرىن كوزگە ءىلىپ جاتقان جوق. وعان نە دەر...
تاعى ءبىر مىقتى... «ول لاۋازىم يەسى بولعالى بەرى مۇلدە وزگەرىپ، بولەك ادام بولىپ كەتتى، سويلەگەن سوزدەرى دە باسقاشا» دەپ جازدى. سوندا-ا... نە ىستە دەيدى بۇلار؟ بيلىك باسىنا جەتكەن سوڭ ۇندەمە، دىمىڭ ىشىڭدە بولسىن دەي مە! ءبىر ەلى اۋىزعا ەكى ەلى قاقپاق قوي دەي مە؟ ونداي بيلىكتە وتىرىپ نە كەرەك؟ ءويتىپ ەل باسقارىپ نە كەرەك؟
باياعىدا... جاستاۋ كەزىندە بۇنىڭ تىلەۋلەستەرى وتە كوپ بولىپ ەدى. «تالابىڭ زور، بولاشاعىڭ نۇرلى، الدىڭ اشىق، بارار جەرىڭ بيىك، تۇعىرىڭ شىڭدا...» دەۋشى ەدى. قازىر شە؟
قازىر... «ءوزى وركوكىرەك، ءسوزى سۇيكىمسىز، لاۋازىمعا ماس بولعان، ەل سوزىنە قۇلاق اسپايتىن، مىنەزى وزگەرگەن...» بولىپ بارادى.
وسىنى ايتىپ-جازىپ جاتقان حالىق پا؟ ەل-جۇرت پا؟
ءاي، قايدام-م!.. ءوز بايقاۋىنشا، ات توبەلىندەي از عانا توپ. شاعىن توبىردىڭ شاتاعى... قايتسەك سۇرىندىرەمىز دەپ جانتالاسۋى. «ءوستىپ اتاعى شىعىپ كەتە بەرە مە؟ ول نەگە بىزدەن وزۋى كەرەك؟ اسىپ بارا جاتقان قانداي ءىسى بار؟..»
وڭاشادا ويلاپ قاراسا، بۇل جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي جاعۋ قيىننىڭ قيىنى ەكەن. سونى سەزەدى. سوندايدا ويلايدى: «تىرشىلىك دەگەن تەك تايتالاستان، الىس - جۇلىستان تۇراتىن بولعانى ما؟»
تاعى دا ءبىر ويى ايتادى: «جوق، تايتالاستى تۋدىراتىن ەشكىم دە ەمەس، ادامداردىڭ ءوزى عوي.»
تاعى دا ويلايدى: «بالكىم، تايتالاس - تاعدىر بولماسا، كىسى ءوزىن - ءوزى قولعا الىپ، شيرىعىپ - شيراتىلىپ جۇرە المايتىن بولار. كىسىنى ءاردايىم قامشىلايتىن، نامىستاندىراتىن، تاقىمداپ وتىراتىن قوزعاۋشى كۇش - ول سىرتىڭنان ايتىلاتىن كۇبىر ءسوز...»
ەھ-ە!.. جەتسەڭ دە جامانسىڭ، جەتە الماساڭ دا جامانسىڭ.
ءومىر دەگەنىڭ وسى ما ەدى، بەۋ جالعان - ن!...
* * *
مۇندايدا قازاق ايتقان: «بار بولسا - كورە المايدى، جوق بولسا - بەرە المايدى».
ال، ەلەس ايتادى: «اياز بي دە ءالىن بىلگەن...»
2. سىناعىشتىڭ سازايى
ول سىناي بەرەتىن، سىناي بەرەتىن.
گازەتتەردى اشىپ قالسا دا - سول، تەلەديداردى باسىپ قالسا دا - سول! جينالىستارعا بارا قالسا دا سول! قايدا بولسا دا سول... جاعى تىمباستىڭ ءوزى. ءسوزى بىتپەستىڭ ءوزى. «ۇياتسىزعا داۋا جوق». ونىڭ سۇيكىمسىزدەۋ داۋسىن ەستىگەن سايىن وسى ءسوزدى ىشىنەن قايتالاپ قوياتىن دا، جۇرە بەرەتىن. ايتەۋىر ءبىر جاعى سەمەر دەپ ويلاپ... سويتسە توقتايتىن ول ما! قايتا كۇننەن-كۇنگە ۇدەتىپ بارادى.
گازەتتەردى اشىپ قالسا دا، تەلەديداردى باسىپ قالسا دا... سيمپوزيۋم، كونفەرەنتسيالاردا دا...
سودان ويلاندى. كوپ ويلاندى. «بۇعان نە داۋا بار؟..»
كوپ كۇن باس قاتىرىپ ءجۇردى.
ءبىر جولى جۇمىس كابينەتىندە جالعىزدان-جالعىز وتىرىپ، الگى سىناعىشتى تاعى دا ەسىنە العان. دەمالىس كۇنى ەدى. ەشكىم مازالامايتىن كۇن. وزىنە عانا تيەسىلى كۇن. سوندا دا جۇمىستا. ەسىنە توسىننان الگى «سىناعىش دوسى» ءتۇسىپ وتىر. سىناۋدىڭ دا سىناۋى بار. جونىمەن، رەتىمەن ءسوز ايتىلسا، وعان قارسى ءۋاج جوق. رەنىش تە بولمايدى. كەمشىلىگىڭ ايتىلسا، ونىڭ استارىندا شىن سىن جاتسا، رەنجىپ نە كەرەك. وندايلارعا رەنجىمەۋ كەرەك، قايتا كەمشىلىگىڭدى دەر كەزىندە ايتقانى ءۇشىن راحمەت ايتسا دا ارتىق ەمەس. ال، مىناۋ... «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا»! بۇل نە سوندا؟..
ويلانا - تولعانا كەلە، سول سىناعىش جىگىتتى وزىنە شاقىرۋعا بەل بايلادى. بەتپە-بەت وتىرىپ سويلەسپەك.
«سىناي بەر، بىراق تەك قانا شىندىقتى ايت. سوندا مەن رەنجىمەيمىن...» وسىنى ايتپاق بولدى.
كەلەسى كۇنى الگى «سىناعىش» دوسى كابينەتىنە سۇمەڭ ەتىپ كىرىپ كەلە جاتتى. بۇل ونى ءوز كابينەتىنە شاقىرتۋىن شاقىرتقانمەن، ارتىنان ويلاعان: «ءاي، ول كىم سونشا، مەنى شاقىرىپ الاتىنداي، مەن قايتەمىن ونى، بارمايمىن» دەپ بۇلدانار، كەلمەي قويار دەگەن. «كورگىسى كەلسە، سويلەسكىسى كەلسە ءوزى نەگە كەلمەيدى! مەن نەگە بارۋىم كەرەك؟ وسى ءسوزىمدى ايت وعان» دەگەن جايسىزداۋ جاۋاپ الامىن با دەپ كۇدىكتەنىپ ەدى. سويتسە...
ءسوزدى شاقىرعان سوڭ ءوزى باستادى. قىسقا قايىرۋعا تىرىستى. «سىناعانىڭ ايىپ ەمەس، بىراق جونىمەن ايت، ارعا تيمە» دەدى. اناۋ دا ەسە جىبەرمەدى. «قاي جەرىم دۇرىس ەمەس، ايتىڭىز كانى» دەيدى. «جوق، ايتىڭىز، قاي جەرىم قاتە؟...»
«انا جولعى جازعانىڭ ءسال-ءپال قيعاشتاۋ. ونىڭ انىعى مىناداي».
«كەشەگى ءبىر سوزىڭدە بىلاي دەدىڭ. بۇل دا نىساناعا ءدوپ ءتيىپ جاتقان جوق. شىندىعىنان شالاسى باسىمداۋ...»
سىناعىش دوسى ەندى جاتىپ كەلىپ داۋلاسار، بەت جىرتىسا ايتىسار دەپ ەدى، بىراق ويتپەدى. «ەندى... سىناساق ونىڭ دا استارىندا ءبىر شىندىق بار، جەل تۇرماسا ءشوپ باسى قيمىلداي ما» دەپ، كۇمىلجىپ قالدى. اتىلىپ، باسىمەن الىسىپ تۇرعان جوق. الگىندەگىدەي ەمەس، بۇنىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ، دەگەنىنە كونە باستاعانداي. بۇنىڭ دا كۇتكەنى سول ەدى. ەندى ءارى قاراي قاتتى سوزگە بارمادى. «ءوز جاعدايىڭ قالاي، ءۇي ءىشى، وتباسى دەگەندەي، پاتەر جاعى دۇرىس پا؟» دەپ جىلى ءسوز باستاي بەرىپ ەدى، اناۋ «ويباي، قايبىر جاعداي بار دەيسىڭ، پاتەردەن قينالىپ ءجۇرمىن» دەپ زار قاقتى.
بۇل كومەكشىسىن شاقىردى. «مىنا ازامات كوپ قينالىپ ءجۇر، پاتەر جاعىن شەشۋگە كومەك كورسەتەيىك، ەرتەڭ ەسىمە سال» دەدى. سول-اق ەكەن انا «سىناعىش» مۇلدە وزگەردى. ەندى بۇنى كوزىنشە ماقتاي باستادى. «ءسىزدى كوپ كىسىلەر وتىرىك تۇسىنبەي ءجۇر، مىقتىلىعىڭىزدى بىلسە دە، ادەيى قيسايىپ، كەرى تارتا سويلەيدى» دەپ سامپىلداپ سويلەپ، توقتاماي قويدى.
ونىڭ سىرى دەپ-دەمدە اشىلدى. ارعى جاعى بەلگىلى بولىپ قالدى.
جىلى قوشتاسىپ، شىعارىپ سالدى.
مىنە، سودان بەرى بۇنىڭ قۇلاعى تىنىش.
گازەتتەردى اشىپ قالسا دا، تەلەديداردى باسىپ قالسا دا ول جوق. جينالىستاردا دا كورىنبەيدى...
* * *
مۇندايدا قازاق ايتقان: «تاسپەن ۇرعاندى اسپەن ۇر».
ال، ەلەس ايتادى: «ومىردە ءبارى دە بولا بەرەدى.»
3. وتىرىك شىندىق
«جازۋشى - زاماننىڭ كوزى مەن قۇلاعى...»
قىزمەتكە ارالاسقالى بەرى قالامگەر اعايىندار جايلى قايسى ءبىر وتىرىستا بولماسىن، ەستىگەنى دە، كوڭىلگە تۇيگەنى دە - وسى! سوسىن دا اقىن-جازۋشى دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىنى، ولار كەلسە كوپ كۇتتىرمەي، دەرەۋ قابىلدايتىنى، سوزىنە قۇلاق اساتىنى راس. ءسوزى سالماقتى، ايتارى الىمدى، بىلدىرەرى بىلىكتى قانشاما ۇلت جازۋشىسى بار.
ال، ەندى مىنا ءبىر كىسىنى ەش تۇسىنبەي - اق قويعانى. ىلعي دا «سىزگە كىرىپ شىعايىن، ەل تاعدىرىنا قاتىستى ايتارىم بار ەدى» دەيدى دە تۇرادى قيىلىپ. ءوزى اناۋ ايتقان بەلگىلى دە ەمەس. اتى - جازۋشى. كومەكشىسى الدەنەشە رەت قاعازعا اتىن جازىپ اكەلدى. «پالەنشە دەگەن جازۋشى سىزگە كىرگىسى كەلەدى».
ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس... اقىرى قابىلداۋدى ءجون كوردى. ايتارىن ايتسىن دەدى. تىڭداپ كورمەك بولدى.
ەرتەڭىنە كابينەتىنە «ءوز سۇراۋى بويىنشا» كىرىپ كەلگەن الگى جازۋشى ايتار شارۋاسىن بەس-ون مينۋتتا بىتىرە قويمادى. اڭگىمەنى ارىدەن باستادى. ءوزىنىڭ ءومىر جولىن، جەتىم وسكەنىن، باقىتسىز بالالىعىن، قينالىپ جەتىلگەنىن ايتتى. جازۋشى بولۋ ءۇشىن دە ابدەن ارىپ، كىتاپ شىعارۋ ءۇشىن «جارىم جاسىن» بەرگەنىن تاعى قوسىپ قويدى. سوسىن بارىپ «مىنا كىتابىمدى سىزگە ادەيى الا كەلدىم، ءوزى ءسىز سەكىلدى ەل قامىن جەگەن ازاماتتاردى ماراپاتتاۋ، سولاردىڭ ىشكى جانسارايىنا ءۇڭىلۋ، جان سەزىمىن كوركەم تىلمەن كەستەلەۋ» دەدى.
كىتاپتى قابىل الدى. كەلگەنىنە، كوڭىل تولقىتار تىلەك ايتقانىنا ريزالىق ءبىلدىردى. ءوتىنىشىن دە تىڭدادى.
جەكە ءۇي سالۋ ءۇشىن جەر كەرەك ەكەن. «شەشىم بەرەيىن» دەدى.
بالاسىنىڭ قىزمەتىن ءوسىرۋ كەرەك ەكەن. «ونى دا ويلاستىرايىن» دەدى.
«كوپتومدىق كىتاپتارىمدى شىعارۋعا قارجىلاي كومەك كورسەتپەس پە ەكەنسىز؟» دەپ سۇرادى. «جارايدى، ونى دا بىرجاقتى ەتەرمىز» دەدى.
جازۋشى سوندا عانا سابىرعا ءتۇسىپ، اپتىققان دەمىن الىپ، وسىمەن توقتادىم دەگەندەي ىڭعاي تانىتىپ ەدى، ەسىك الدىنا دەيىن شىعارىپ سالدى.
ءسوزى اسەرلى ەكەن. بيپازداپ ماقتايدى ەكەن. سەنبەسىڭە سەندىرەتىندەي.
بەرىپ كەتكەن كىتابىن سيپالاپ ۇزاق - ق وتىردى. «ءبىر قول بوساعان كەزدە وقىپ شىعۋ كەرەك» دەپ ويلاپ تا قويدى.
ءبىر كۇنى قولى قالت ەتكەندە الگى كىتاپتى پاراقتاپ كورسە، ىشىندە تۇك تە جوق. «ءسىز سەكىلدى ەل قامىن جەگەندەر» تۋرالى دەپ ەدى، ال مىناۋسى... تۇسىنىكسىز بىرنەڭە. ءتىپتى ونىڭ انا جولى ايتقانى باسقا، ال كىتاپتىڭ ىشىندەگى جازعاندارى مۇلدە بولەك. ويلادى: «بۇل جازۋشى مەنى كىتاپ وقيدى دەيسىڭ بە، وقىسا دا تۇسىنەر مە، ايتا سالايىن، ءبارىبىر ۇعىپ جاتقان جوق-ق... قاي ءسوزىم ەسىمدە قالادى دەيسىڭ... ەسەگىم كوپىردەن وتكەنشە...»
كەي جازۋشىلار شىندىقتى بۇرمالاپ، ءوز قيالىنداعى بىرنەمەلەردى شاتپاقتاپ، وتىرىك جازادى دەپ ەستيتىن. جازۋشىلار وتىرىك جازىپ قانا قويمايدى ەكەن، وتىرىك تە سويلەيدى ەكەن...
ول ءوز كابينەتىندە قوس قولىمەن باسىن قىسا ۇستاپ، ارلى - بەرلى ءجۇرىپ، كىمگە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۇزاق - ق كۇلدى. توقتاۋسىز كۇلدى. شەك - سىلەسى قاتقانشا كۇلە بەردى.
سول ساتتە ءتىلىنىڭ ۇشىندا مىناداي سوزدەر تىرەلىپ تۇرىپ قالىپ ەدى. «ءومىر دەگەنىمىز - شىندىق، ال وتىرىك شىندىقتى تۋعىزاتىن مىنا ءوزىمىز، ادامدار-ر...»
* * *
ەلەس ايتادى: «ماتا داڭقىمەن ءبوز وتپەيدى».
(جالعاسى بار)
Abai.kz
