ءدىن ادامزات ومىرىندەگى، سونداي-اق قوعامدىق قاتىناستارداعى اتقارار  ماڭىزدى قىزمەتى بار، كۇردەلى قۇبىلىس. ءدىن ادام بولمىسىنان تامىر تارتقان، ونىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن قالىپتايتىن ءبىلىم جۇيەسى. قوعامنىڭ مادەني، رۋحاني ءومىرىنىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋى، ونداعى قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ قوردالانۋى دىنمەن جانە ءدىننىڭ ادامنىڭ رۋحاني سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرۋىمەن تىعىز بايلانىستى. ءدىننىڭ ادامنىڭ جان ىزدەنىسىنە باعىت-باعدار بەرەتىن  ءبىلىم جۇيەسى رەتىندەگى قىرىن قاراستىرساق ونىڭ يمان شارتتارىمەن انىقتالاتىن اقيدالىق نەگىزدەرىنە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ادامنىڭ رۋحاني ىزدەنىستەرىنىڭ قاتارىندا تانىمدىق، سۇيىسپەنشىلىك، تازالىققا، ىزگىلىككە ۇمتىلۋ، سياقتى اسىل قاسيەتتەرىن اتاساق، وسى ىزدەنىستەردىڭ بارلىعىنىڭ ءتۇپ ماقساتى ءدىني ءبىلىم ارقىلى انىقتالاتىن – ەكى دۇنيەلىك باقىت نەمەسە اقىرەتتەگى باقيلىق باقىتقا جەتۋ ماقساتىندا توعىساتىنىن اڭعارامىز. «الەمدەگى دىندەردىڭ ءتۇپ ماقسۇتى، ءۇش نارسەدەن بۇلجىماي قۇشاقتاسار، قۇداي بار، ۇجدان دۇرىس، قيامەت شىن ەش ءدىننىڭ ماقسۇتى جوق مۇنان اسار» [ 1,70] دەيدى ش. قۇدايبەردىۇلى وسى ورايدا. بۇل ءدىننىڭ نەگىزگى قىزمەتى، باستى تاعايىندىلىعى دەسەك، ادامداردىڭ دىننەن كۇتەتىن قوعامدىق ساناعا ىقپال ەتۋشى، ادامارالىق قارىم-قاتىناستاردى رەتتەۋشى، الەۋمەتتىك ءھام ساياسي قاتىناستاردى تۇزەتۋشى، قوعامدى ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا باعدارلاۋشى، ۇلتتى تۇتاستىرۋشى، ت.س.س. كوپتەگەن قىزمەتتەرى دە بار.

ءدىن ادامزات ومىرىندەگى، سونداي-اق قوعامدىق قاتىناستارداعى اتقارار  ماڭىزدى قىزمەتى بار، كۇردەلى قۇبىلىس. ءدىن ادام بولمىسىنان تامىر تارتقان، ونىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن قالىپتايتىن ءبىلىم جۇيەسى. قوعامنىڭ مادەني، رۋحاني ءومىرىنىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋى، ونداعى قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ قوردالانۋى دىنمەن جانە ءدىننىڭ ادامنىڭ رۋحاني سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرۋىمەن تىعىز بايلانىستى. ءدىننىڭ ادامنىڭ جان ىزدەنىسىنە باعىت-باعدار بەرەتىن  ءبىلىم جۇيەسى رەتىندەگى قىرىن قاراستىرساق ونىڭ يمان شارتتارىمەن انىقتالاتىن اقيدالىق نەگىزدەرىنە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ادامنىڭ رۋحاني ىزدەنىستەرىنىڭ قاتارىندا تانىمدىق، سۇيىسپەنشىلىك، تازالىققا، ىزگىلىككە ۇمتىلۋ، سياقتى اسىل قاسيەتتەرىن اتاساق، وسى ىزدەنىستەردىڭ بارلىعىنىڭ ءتۇپ ماقساتى ءدىني ءبىلىم ارقىلى انىقتالاتىن – ەكى دۇنيەلىك باقىت نەمەسە اقىرەتتەگى باقيلىق باقىتقا جەتۋ ماقساتىندا توعىساتىنىن اڭعارامىز. «الەمدەگى دىندەردىڭ ءتۇپ ماقسۇتى، ءۇش نارسەدەن بۇلجىماي قۇشاقتاسار، قۇداي بار، ۇجدان دۇرىس، قيامەت شىن ەش ءدىننىڭ ماقسۇتى جوق مۇنان اسار» [ 1,70] دەيدى ش. قۇدايبەردىۇلى وسى ورايدا. بۇل ءدىننىڭ نەگىزگى قىزمەتى، باستى تاعايىندىلىعى دەسەك، ادامداردىڭ دىننەن كۇتەتىن قوعامدىق ساناعا ىقپال ەتۋشى، ادامارالىق قارىم-قاتىناستاردى رەتتەۋشى، الەۋمەتتىك ءھام ساياسي قاتىناستاردى تۇزەتۋشى، قوعامدى ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا باعدارلاۋشى، ۇلتتى تۇتاستىرۋشى، ت.س.س. كوپتەگەن قىزمەتتەرى دە بار. الايدا، دىننەن وسىنداي تاعايىندىلىق كۇتۋ ءۇشىن ونىڭ بۇگىنگى قوعامدىق شىندىقتاعى ناقتىلى ورنى مەن مۇمكىندىكتەرى سوعان لايىقتى ما، تىپتەن ءدىننىڭ نەگىزگى تاعايىندىلىعىنان اۋىتقۋ، وعان ارتىق تالاپتار قويۋ ءدىننىڭ ساياسيلانۋىنا نەگىز بولماي ما؟ دەگەن زاڭدى ساۋالدار تۋىندايدى.

زايىرلى مەملەكەتتىڭ زاڭدارىنا ساي ادامنىڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعى قورعالاتىندىقتان، سونداي-اق، كوپ كونفەسسيونالدى جانە كوپەتنوستى ەلىمىزدىڭ جاعدايىندا قانداي دا ءبىر ءدىني سەنىمنىڭ كوزقاراستارىن تاڭۋعا تىيىم سالىناتىندىقتان «ءدىن مەملەكەتتەن  بولەك» دەگەن ۇستانىم بار. بۇل ءدىننىڭ قوعام ومىرىندەگى ورنىن جوققا شىعارۋ ەمەس، ءدىننىڭ مەملەكەت ساياساتىنا قول سۇقپاي، بەيتاراپتىق ساقتايتىندىعىن بىلدىرەدى جانە ءدىننىڭ ساياسيلانۋى ارقىلى بەلگىلى ءبىر مۇددەلى توپتاردىڭ يدەولوگيالىق قۇرالىنا اينالۋىنان ساقتانۋداعى باستى قاعيدا بولىپ سانالادى.

ايتسە دە، «ءدىن ادامدى ءبىر باۋىر قىلماق ەدى، ونى ءبولىپ دۇشپاندىق قارۋ جاسار» [1.] جاعىدايىنا دەيىن اكەلەتىن نە؟ ونىڭ ءبىر سەبەبى، جالپى بۇقارا قاۋىمنىڭ اراسىندا ءدىندى جان ىزدەنىسىن قاناعاتتاندىرۋعا نەمەسە يمان بايلىعىن قورعاپ، ساقتاۋعا، رۋحاني جەتىلۋگە قاجەتتى دەپ ءبىلىپ ىزدەۋشىلەرى كوپ ەمەس. ويتكەنى، رۋحاني تاربيە بەرۋدىڭ ءداستۇرلى مەكتەبى كەيىنگى اتەيزم داۋىرىندە ءوز ساباقتاستىعىن ۇزۋگە نەمەسە باسقاداي فورما الۋعا ءماجبۇر بولدى.  ارينە، رۋحاني ساباقتاستىق مۇلدەم جويىلعان جوق. كەڭەستىك كەزەڭدەگى قازاق ادەبيەتى الەمدىك جازبا كلاسسيكالىق ادەبيەتتىڭ بۇكىل قالىپتارى مەن ءادىس-تاسىلدەرىن قولدانا تۇرا حالىقتىڭ كوكەيىنە جول تاۋىپ، جان دۇنيەسىنەن ورىن الۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ رۋحاني ساناسىنا قوزعاۋ سالار ء داستۇرلى وبرازدارعا، ماندىلىكتەر مەن قۇندىلىقتارعا جۇگىندى. بۇل قۇندىلىقتار مەن ماندىلىكتەر كەڭەستىك داۋىرگە دەيىنگى ءدىني مازمۇنمەن تىعىز استاسىپ جاتار ەدى. بىراق، اتەيستىك يدەولوگيانىڭ قاساڭدىعىمەن ءدىني مازمۇننان بارىنشا تيىلعان، الايدا، كوركەمدىك شەشىمدەر ءادىس-تاسىلدەر ارقىلى استارلى تۇردە رۋحاني-ءدىني قۇندىلىقتارعا  جۇگىنىپ وتىراتىن كوركەم شىعارماشىلىق ادامداردىڭ رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىن اتقارىپ تۇردى. ماسەلەن، كەڭەستىك داۋىردەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ تەمىرقازىق تۇلعاسى بولعان اباي شىعارماشىلىعىنىڭ ءدىني مازمۇنىن اشىق ايتپاعانمەن، ونىڭ يسلام ءدىنىنىڭ يماندىلىق نەگىزىن وزەك ەتكەن شىعارمالارى جالپى كوركەم شىعارماشىلىققا بولسىن جانە حالىق جادىندا جاڭعىرىپ تۇراتىن ءدىني يمان نەگىزدەرىنە دە ناقتىلى باعىت-باعدار نۇسقادى.

ال، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ءدىني سەنىم بوستاندىعى جاريالانعان كەزەڭدە قوعامنىڭ بۇكىل دەرتىنىڭ داۋاسى دىندە دەپ بىلگەن ۇمىتتەر اقتالماي، كەيىنگى كەزدەرى كەرىسىنشە ادامداردىڭ دىنگە ۇرەيمەن قاراۋى، ءدىندارلاردان سەنىمسىزدىكپەن، كۇدىكپەن توسىرقاۋى بوي كورسەتۋدە. ونىڭ ءبىر سەبەبى – جالپى قاۋىمنىڭ پىكىرى دە قوعامدىق سانادا باسىمدىققا يە بولىپ وتىرعان پىكىرگە ويىساتىندىقتان ادامدار دىنگە تالاپ ارتۋدى بىلەدى، بىراق، وزدەرى ءدىن تالاپتارىنا  لايىقتى ارەكەت جاساۋعا قۇلىقتى بولمايدى. بۇل ادامنىڭ جان ىزدەنىسى مەن ىزگىلىككە ۇمتىلىسىن جوققا شىعارۋىمىز ەمەس. ادامنىڭ قوعامدى ىزگىلەندىرۋگە ۇمتىلىسى ونىڭ جان ىزدەنىسى، الايدا، قوعامدى تۇزەتۋ – جالاڭ ۇرانمەن، ءتىپتى ول ءدىني ۇران بولسا دا جۇزەگە اسپايدى. تىپتەن دىنگە تىيىم سالىنعان اتەيستىك قوعامنىڭ وزىندە ادامدار جان ىزدەنىسىنىڭ ازىعىن كوركەم شىعارماشىلىق ارقىلى جانە سالت-داستۇرلەرىن بەلگىلى دارەجەدە ساقتاۋ ارقىلى دىننەن تاۋىپ وتىرعانى بەلگىلى. دەمەك، ادامنىڭ رۋحاني ىزدەنىسى الدىڭعى ورىنعا شىعىپ، ءدىندى قولدانىپ قوعامدى جوندەيمىن دەگەن رايىنان قايتىپ، ءدىن ارقىلى ءوزىمدى جوندەيمىن دەگەن نيەتكە كەلگەن جاعدايدا عانا – جەكە تۇلعالاردىڭ رۋحاني تازارۋعا، رۋحاني دامۋعا تالپىنىسى ارتۋى ارقىلى  قوعامنىڭ ىزگىلەنۋى جۇزەگە اسادى.

ال، ءدىني سەنىمگە ەركىندىك بەرىلگەن كەزەڭدە ادامداردىڭ دىنگە بەتبۇرىسى ولاردىڭ ءوزارا كەلىسىمىنە ەمەس – ءدىني توزىمسىزدىگىنە، تاريحي ءتۇپ-تامىرىن تانىپ، ۇلتتىق تۇتاستانۋعا ەمەس – تاريحتان، سالت-داستۇردەن جەرىنۋگە، ۇلتسىزدانۋعا اكەلۋىمەن، ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ كوركەمدەنىپ، ءوزارا قۇرمەت پەن ىزگىلىككە ۇمتىلۋىنا ەمەس، كەرىسىنشە، قۇرمەتسىزدىككە، مەنمەندىككە، ءوزارا جاتتانۋعا سوقتىرۋىمەن كورىنىس بەرۋدە. دەمەك، ءدىننىڭ جالاڭ ناسيحاتتالۋى، ءدىندى قوعامعا سىرتتاي تاڭۋ وڭ ناتيجە بەرمەيدى. دىنشىلدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءدىن ارقىلى قوعامدى جانە ادامداردى تاربيەلەيمىز دەپ ءجۇر، ال، سانى كوبەيگەن وسى اعىمداردىڭ ارقايسىسى ءوز كوزقاراسىن سوڭعى اقيقات رەتىندە ۇسىنۋدا. دەمەك، وزىنەن باسقالاردى جوققا شىعاراتىندىقتان بۇل اعىمدار ءبىر-بىرىمەن كەلىسىمگە كەلە المايدى. بۇل جاعدايدا قوعامنىڭ رۋحاني بىرلىگى جايلى ايتۋ قيىن. ءدىن ناسيحاتشىسى بولسىن، ءاربىر قاراپايىم قوعام مۇشەسى بولسىن ءدىن ارقىلى قوعامدى تۇزەتەمىن دەپ ەمەس، ءدىن ارقىلى ءوز جان دۇنيەمدى تازارتامىن دەگەن نيەتكە بەت بۇرسا ءدىننىڭ نەگىزگى تاعايىندىلىعى قالپىنا كەلىپ، ءدىننىڭ قوعامداعى قىزمەتى دە پارمەندى بولار ەدى.

«بارما ماعان ءبىر سىن؟» -  دەپ،

«ۇستاعانىم قاي ءدىن؟» - دەپ،

ويلامايدى: «كىممىن؟» -دەپ،

جۇرەگىنىڭ توتى بار [1,233]. دەگەن شاكارىم قاجىنىڭ سوزىندەگىدەي اركىم وزىنە سۇراق قويسا اربىرەۋىمىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىمىز ارتا تۇسەر ەدى.

بۇرىندا ءدىني ءىلىمنىڭ رۋحاني تانىمدىق، ءدىني يماندىلىق، ادامگەرشىلىك، تاربيەلىك، عيبراتتىق ناسيحاتتىق ماقساتتا ناسيحاتتالۋىنا ساي، ءدىن  ادامنىڭ ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىن تانىپ، رۋحاني مۇقتاجدىعىن وتەۋگە قىزمەت ەتىپ كەلگەن بولسا، كەيىنگى عاسىرلاردا ءدىن ناسيحاتى سول ۇردىسىنەن ايىرىلىپ، يدەولوگيالىق قۇرالعا اينالعانى بەلگىلى. بۇگىندە ءدىن ادامنىڭ يماندىلىعىنا  نەگىز بولار ءىلىم جۇيەسى رەتىندە ەمەس، سودىرلىق پەن توزىمسىزدىكتىڭ باستاۋى رەتىندە تانىتىلىپ،  شابۋىلعا ۇشىراۋى بايقالادى. بۇل تەك بۇرىنعى كەڭەستىك كەزەڭ مەن كەڭىستىككە عانا ءتان ەمەس، بۇگىندە دە جالپى الەمدىك قۇبىلىسقا اينالىپ وتىر. ادام مەن قۇندىلىق اراسىنداعى قاتىناستىڭ بۇزىلۋى، تاريح پەن ءداستۇردىڭ ءۇزىلۋى، ءدىننىڭ  تۇتاستىرۋشى فۋنكتسياسى بۇرمالانىپ، كەرىسىنشە ءارالۋان يدەولوگيالىق ماقساتتى كوزدەۋشىلەردىڭ مۇددەسىنە پايدالانىلۋى بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعى.

ءسىز بوياۋلى ءدىن تۇتاسىز،

ماقتانىڭ مەن پايدا ءۇشىن.

سۋسىنىم دەپ ۋ جۇتاسىز،

كەتپەگەيسىز ءبىر قۇلاپ.

تازا اقىلمەن تاپپاعان ءدىن،

شىن ءدىن ەمەس – جىندىلىق،

قارمالاعان ءبىر سوقىرسىڭ،

ولگەن وي مەن كوز، قۇلاق [1, 269]، -  دەگەن جىر جولدارى زامانا دەرتىن ءدوپ باسقان

ال، ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ الشاقتىعىن جەڭىپ، ءوزىنىڭ ۇزىلمەس رۋحاني ساباقتاستىعىن پاش ەتىپ وتىرعان، ءوز باستاۋىن ياساۋي ىلىمىنەن باستاۋ الاتىن  قازاق توپىراعىنداعى  سوپىلىق ءداستۇردىڭ ەلدەستىرۋشى، تۇتاستىرۋشى قىزمەتىن حالقىمىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ قاي كەزەڭىنەن بولسىن انىق كورەمىز.

سوپىلىق ءىلىمنىڭ قالىپتاسۋىنداعى نەگىزگى قاينار باستاۋلار قۇران كارىم مەن پايعامبار حاديستەرى بولىپ تابىلادى. سوپىلىق جولدىڭ كورنەكتى وكىلى قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءىلىمى مەن مادەنيەتى جالپى تۇركى دۇنيەسىندە ونىڭ ىشىندە قازاق فيلوسوفياسى تاريحىندا ماڭىزدى ءرول اتقارىپ، فيلوسوفيالىق  ۇعىمدار مەن ماندىلىكتەردىڭ جانە ەتيكالىق قاعيدالار مەن ۇستانىمداردىڭ قالىپتاسۋىندا زور ماڭىزعا يە بولدى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جويعان جوق. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءحال ءىلىمى، حيكمەت ءداستۇرى — ادامنىڭ ار-وجدان ءۇنى، جەكە تۇلعانىنىڭ ءوز   ىشىنە ءۇڭىلىپ، ءوز بويىنىڭ ءمىنىن تۇزەتەتىن ار ءىلىمىن قالىپتاستىرۋىمەن، وسى ۇستانىم ارقىلى قوعامنىڭ ساۋىعۋىن قامتاماسىز ەتە بىلۋىمەن ەرەكشەلەندى. ءدىني ءىلىمنىڭ رۋحاني ءمانى — ادام جانىنىڭ مۇقتاجدىعىن ىزدەۋىنە، ياعني رۋحاني كەمەلدىككە ۇمتىلۋىنا جولباسشىلىق جاساۋ. كەمەلدەنۋدىڭ العىشارتى — تازالىققا جەتۋ بولسا، ول ءۇشىن كەمشىلىكتى وزگەدەن ەمەس، ءوز بويىڭنان تابۋ، وزگەگە سۇيىسپەنشىلىكپەن، كەشىرىممەن قاراۋ،  قوعامدى ياكي، ادامدى تۇزەتەمىن دەۋمەن ءوز ءمىنىڭدى ۇمىت قالدىرماي، وزىڭە سىن كوزبەن قاراپ، جان دەرتىڭە ءدارۋ ىزدەۋ. وسىنداي ادامدى جاۋاپكەرشىلىككە جۇگىندىرەتىن بەرىك ۇستانىم عانا ءدىننىڭ يدەولوگيالىق قۇرالعا اينالۋىنا، مۇددەلى توپتاردىڭ كوپتى توبىرلىق كۇش رەتىندە پايدالانۋىنا توسقاۋىل بولادى. سەبەبى، ءوز بويىنداعى ءمىندى كورمەي، وزگەنىڭ قاتەلىك كەمشىلىگىن كورۋگە، ونى ءدىني ولشەمدەرمەن بەزبەندەۋگە بەيىم ادام تۇبىندە ءدىندى بەلگىلى ءبىر ساياسي-يدەيالوگيالىق مۇددەلەرگە پايدالاناتىن جات پيعىلدى توپتاردىڭ جەتەگىندە كەتۋى ىقتيمال. قوعامدا بار دەرتتەن ءوزى دە ادا ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ونى ءوز بويىنان تاۋىپ، ودان ارىلۋعا ۇمتىلعان ادام، ناتيجەسىندە قوعامنىڭ ساۋىعۋىنا دا يگى ىقپال ەتەرى انىق. ءدىننىڭ يدەولوگيالىق قۇرالعا اينالۋى قوعامداعى جىكتەلۋگە، ىمىراسىزدىققا سوقتىرسا، كەرىسىنشە ءدىننىڭ رۋحاني مانىنە ۇمتىلۋ تىنىشتىق پەن بىرلىككە اكەلەدى. سوندىقتان، رۋحاني، مادەني مۇرالاردى تاريحي سالىستىرمالى تۇرعىدان زەرتتەۋ ارقىلى، قازاق قوعامىنىڭ تاريحي-وركەنيەتتىك دامۋىنداعى رۋحاني ءداستۇردىڭ ساباقتاستىعىن جانە قوعامداعى تۇتاستىرۋشىلىق ورنىن باعامداۋدىڭ ماڭىزى زور. وسى ساباقتاستىعى ۇزىلمەي كەلە جاتقان رۋحاني ءداستۇردىڭ ەرەكشە بەرىكتىگى مەن جاسامپازدىعىن قازاقتىڭ ەرتە ورتاعاسىردان باستاپ، جيىرماسىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازاق عۇلامالارىنىڭ مۇرالارىنان، تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردەن انىق كورەمىز. ول داستۇرمەن قاراما-قايشىلىققا كەلۋشىلەر مەن حالىقتىڭ ءدىن-يمانىنا كۇماندانۋشىلاردى بەرتىندە تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى ەنگەن ءدىني اعىمداردان كەزدەستىرە باستادىق.  

ادامنىڭ رۋحاني-ينتەلەكتۋالدىق دامۋىن مۇرات ەتكەن سوپىلىق ونىڭ تانىمدىق مۇمكىندىكتەرىن يسلامنىڭ اكسيولوگيالىق-قۇندىلىقتىق جۇيەسى، ياعني يمان شارتتارى اياسىندا جۇزەگە اسىرۋىمەن سيپاتالادى. وسى يمان شارتتارى يسلام عۇلاماسى نۇعمان بين ءسابيت يمام اعزام ءابۋ-حانيفانىڭ  (ح.80/699-ح.150/767) «ءال-فيكح ۋل-اكبار» [2] ەڭبەگىندە قالاي تۇجىرىمدالىپ باياندالسا، ابايدىڭ 38-ءشى قارا سوزىندە [3,189-210 ]، ش. قۇدايبەردىۇلىنىڭ «مۇسىلماندىق شارتىندا» [4,209-299]، ى. ءالتىنساريننىڭ «مۇسىلماندىق تۇتقاسىندا»، اقمىرزا يشاننىڭ «تۇركى يمانىندا» وسى قاعيداتتاردان قىلداي اۋىتقۋ بايقالمايدى. «قازاق حالقى حانافي مازحابىن ۇستانعاندىقتان، ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ كوزقاراستارى يمام اعزامنىڭ «ءال-فيكح ۋل-اكبار» كىتابىندا ايتىلعان تۇيىندەردەن ءسال دە بولسا الشاق كەتپەيدى» [2,9]

مەككە-ءمادينادان باستاۋ العان يسلام ءدىنىنىڭ ءماۋرانناھردا جاڭعىرىپ، ءتافسىر حاديس، شاريعات، تاساۋف رۋحاني ىلىمدەرىنىڭ شارىقتاي دامىعانىن، سونىمەن قاتار، فيلوسوفيا، ماتەماتيكا، الگەبرا، گەومەتريا، گەوگرافيا، استرونوميا، مەديتسينا سياقتى عىلىم سالالارى دا دامىعانىن ايتا كەلىپ تاريحشى عالىم د. قىدىرالى بىلاي دەيدى: «ءبىر تاڭقالارلىق جايت، تۇتاس داۋىرلەرگە سىيمايتىن وسى وراسان زور تابىستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قاراحان مەملەكەتى تۇسىندا جۇزەگە استى. بىزدىڭشە، مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، قاراحان مەملەكەتىندە تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق ورنادى. ەكىنشىدەن، ەلدىڭ بارشا تۇرعىندارى ءبىر عانا مازحابتى – يمام اعزام جولىن ۇستاندى. ۇشىنشىدەن، مەملەكەت باستى نىسان رەتىندە ءبىلىم جولىن تاڭدادى. ەلدە ىرگەلى وقۋ ورىندارى اشىلىپ، عالىمدارعا قۇرمەت كورسەتىلدى. ءداستۇر مەن ءدىندى ۇشتاستىرعان جەرگىلىكتى عۇلامالار ءوسىپ جەتىلىپ، بوي كوتەرگەن ساۋلەتتتى قالالار عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ وشاقتارىنا اينالدى.  وسىلايشا، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا بارىنشا جاعىداي جاساعان قاراحان مەملەكەتىندە مەكتەپ، مەدرەسە، زاۋيەنىڭ ۇيلەسىمدى بىرلىگى دۇنيەگە كەلدى. ەلدە ءدىني ءبىلىم دە، رۋحاني ءىلىم دە، ناقتى عىلىم دا وركەن جايدى» [5,34].   

  سوپىلىق ءىلىمنىڭ ورتالىق وزەگىن قۇرايتىن تاقىرىبى ادام دەسەك، سول ادام ماسەلەسى قۇراندا كەڭىنەن قامتىلعان. ادامنىڭ وسكەلەڭ رۋحقا، يمان قازىناسىنا يە بولۋى، وعان سول رۋحىن ءوسىرىپ، يمانىن ساقتاپ بايىتۋ ءۇشىن اقىل، وي­سانا بەرىلۋى  ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ايقىندايدى. قۇران ءاردايىم ادامدى تەرەڭ ويلاۋعا، تانىمدىق ىزدەنىسكە ۇندەيدى. تانىممەن وركەن جاياتىن، سەنىممەن تامىرى تەرەڭدەيتىن وسكەلەڭ رۋحتى يەلەنگەندىكتەن  ادام ءوزىنىڭ رۋحىن وسىرۋگە جاۋاپتى. رۋحاني كەمەلدەنۋ ارقىلى عانا باقيعا ۇلاساتىن، ماڭگىلىك باقىتتى يەلەنەتىن بولعاندىقتان ول رۋحىن وسىرۋگە  مۇددەلى سانالى بولمىس. سوندىقتان ونىڭ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعى تابيعاتىندا بار. ادامنىڭ وسى ىزدەنىسىن باعىتتايتىن قۇران اللا، الەم جانە ادام تۋرالى اياننىڭ باستاۋى.

«اقىلىڭا سىنات، -  دەپ، - دالەل ايتقان»

قۇراننان تابىلادى تالاي ايات.

ءتاپسىر دەپ قاسيەتىن تالقان قىلىپ،

بۇزعانمەن قۇران بولماس اداسقان حات.

جارىق نۇردان جارالعان كۇن جوعالماس،

بەتىنە پەردە جاپسا نەشە قابات،

قۇران سىرىن ۇعا الماي بۇزسا-داعى،

جاسىرىلماي جارقىراپ تۇر كارامات

جامان ءتاپسىر جايىلىپ جەر جۇزىنە،

ءدىن دەسە تۇرا قاشتى ەستى ازامات.

بار وبالى ولاردىڭ تاپسىرشىدە،

اداسىپ نۇرلى اياتقا جاعىپتى تات [1,38]، - دەگەن ش قۇدايبەردىۇلى قۇران حاقيقاتىنىڭ بۇرمالانىپ ءتۇسىندىرىلۋى ادامداردى دىننەن بەزدىرسە دە حاقتىقتىڭ نۇرىن جويا المايتىنىنا سەنەدى. 

ادامزاتتىڭ عاقلياتىق تاريحىندا اللا، الەم جانە ادامدى تانىم نىسانى دەپ بەلگىلەپ، ولار جايلى قۇراننان بۇرىن جانە قۇراننان كەيىن دە وي تولعاعان ادامنىڭ ينتەللەكتۋالدىق تاجىريبەسىن فيلوسوفيا تاريحىنان كورەمىز. قۇران ادامنىڭ جاراتىلىس سىرى، ونىڭ بولمىسى، ءومىرىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسى، الەمدەگى ورنى، تىرشىلىكتەگى ماقساتى نە؟ – دەگەن كوپتەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، ادام بولمىسىن تۇتاستاي جيناقتاپ قاراستىرعان. بۇل جاۋاپتاردىڭ بارلىعى دا ادامنىڭ كوكەيىنە قوناتىن، بەينەلى كوركەم تىلمەن  بەرىلگەن. قۇراننىڭ ۇندەۋى ادام جۇرەگىنە، ساناسىنا، رۋحى مەن اقىلىنا باعىتتالىپ، ونى اقيقات رۋحاني الەممەن بايلانىستىرۋدى كوزدەيدى. سوندىقتان، ادام الەمىنە بارار جول جۇرەك، كوڭىل ارقىلى وتەدى. ياسساۋي بابامىزدىڭ جانە قازاق دالاسىندا عۇمىر كەشىپ، بولاشاق ۇرپاققا وزدەرىنىڭ رۋحاني مۇراسىن اماناتتاعان عۇلامالاردىڭ قۇران اقيقاتىن نازار سالعان وقىرمان ءۇشىن كوكەيىنە قونىمدى قىلىپ بايانداعان ەڭبەكتەرى اسا مول. بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە ولاردىڭ اۋقىمدى بولىگى جارىققا شىعىپ، قول جەتىمدى بولدى. ءدىننىڭ قوعامداعى قىزمەتىنىڭ دۇرىس جولعا قويىلىپ،   شىن مانىندەگى تاعايىندىلىعى – ادامنىڭ رۋحاني-يماندىلىق دامۋىنداعى اسەر-ىقپالىنىڭ ارتۋى ءۇشىن وسى بابالار مۇراسىنا جۇگىنۋدىڭ ماڭىزى مەن وزەكتىلىگى ءشۇباسىز. دەمەك، ناداندىقتان ارىلۋدىڭ (ناداندىق - ساۋاتسىزدىق ماعىناسىندا ەمەس) ياعني، رۋحاني-مادەني مۇرالارعا قۇرمەتسىزدىكتەن ارىلۋدىڭ، تەرەڭدەپ زەرتتەپ كوپشىلىككە تانىتۋدىڭ ماڭىزى زور. ءدىننىڭ شىن مانىندەگى ەلدىكتىڭ ۇيىتقىسى، كەمەل ەردىڭ تولىسۋىنا باعىت بەرەتىن ءبىلىم جۇيەسى بولىپ، قوعامدىق قۇبىلىسقا اينالۋى ءۇشىن ءدىننىڭ قاسيەت-كيەسىن ۇمىتپاي جانە ءدىننىڭ باستاۋىندا تۇرعان تۇلعالاردى قادىرلەپ، قۇرمەتتەۋ دەڭگەيىندە ناسيحاتتاپ، ءدىني اعىمداردىڭ ءبىلىم جۇيەسىن يسلامدىق يمان نەگىزدەرى ەلەگىنەن وتكىزىپ، ءدىندى و باستاعى تاعايىندىلىعى باعىتىندا پايدالانا ءبىلۋ كەرەك.

مەيىرمان امانجول دوسجانۇلى

بعم عك فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى

ءدىنتانۋ ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1.شاكارىم. يمانىم. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2000.-321 بەت

2.نۇعمان بين ءسابيت. ءال-فيكح ۋل-اكبار: قولجازبا كىتاپ/اۋد. س.موللا- قاناعاتۇلى، تۇركىستان: «ازىرەت-سۇلتان» تاريحي-مادەني قورىق-مۇراجايى، 2012. 32-بەت.

3.اباي (يبراھيم) قۇنابايۇلى. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى ءىى توم. الماتى: جازۋشى 1995. 380-بەت

4.قۇدايبەردىۇلى ش. شىعارمالارى: رومان، قارا سوزدەر، ماقالالار، اۋدارمالار. ءىى توم. – الماتى: «جىبەك جولى» باسپا ءۇيى، 2007.-624 بەت

5.قىدىرالى دارحان. «وركەنيەت وزەگى جانە ورەلى وزگەرىس»// قوعام جانە ءداۋىر. 2011ج.N3.