ال ۇلتتىق بانكتىڭ ۇكىمەتپەن بىرىگىپ دايىنداعان زاڭ جوباسىن ەلباسى سىنعا العاننان كەيىن مارچەنكو اياق استىنان دەمالىسقا كەتتى. وسى وقيعانى سان-ساققا جۇگىرتكەن وتاندىق باق مارچەنكونىڭ ءوز ەركىمەن جۇمىستان كەتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتادى.

سوڭعى كەزدەرى قازاق قوعامىندا قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىرعان الەۋمەتتىك رەفورماعا قاتىستى زاڭ جوباسىن قر پارلامەنتىنىڭ ەكى پالاتاسى دا ماقۇلداپ، قۇجات ەلباسىعا جونەلتىلگەن ەدى. زاڭ جوباسىنا قاتىستى حالىققا ۇندەۋ جولداعان ن.نازارباەۆ قۇجاتتى قايتا قاراۋعا جىبەردى. زاڭ جوباسىن شالا دايىنداعانى جانە حالىققا تۇسىندىرمە جۇمىستارىن دۇرىس جۇرگىزبەگەنى ءۇشىن ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانكتى سىن تەزىنە الدى. ارادا ەكى كۇن وتكەندە، انىعىندا، اپتا باسىندا قر ۇلتتىق بانكىنىڭ باسشىسى گريگوري مارچەنكو اياق استىنان دەمالىسقا كەتتى.

ال ۇلتتىق بانكتىڭ ۇكىمەتپەن بىرىگىپ دايىنداعان زاڭ جوباسىن ەلباسى سىنعا العاننان كەيىن مارچەنكو اياق استىنان دەمالىسقا كەتتى. وسى وقيعانى سان-ساققا جۇگىرتكەن وتاندىق باق مارچەنكونىڭ ءوز ەركىمەن جۇمىستان كەتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتادى.

سوڭعى كەزدەرى قازاق قوعامىندا قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىرعان الەۋمەتتىك رەفورماعا قاتىستى زاڭ جوباسىن قر پارلامەنتىنىڭ ەكى پالاتاسى دا ماقۇلداپ، قۇجات ەلباسىعا جونەلتىلگەن ەدى. زاڭ جوباسىنا قاتىستى حالىققا ۇندەۋ جولداعان ن.نازارباەۆ قۇجاتتى قايتا قاراۋعا جىبەردى. زاڭ جوباسىن شالا دايىنداعانى جانە حالىققا تۇسىندىرمە جۇمىستارىن دۇرىس جۇرگىزبەگەنى ءۇشىن ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانكتى سىن تەزىنە الدى. ارادا ەكى كۇن وتكەندە، انىعىندا، اپتا باسىندا قر ۇلتتىق بانكىنىڭ باسشىسى گريگوري مارچەنكو اياق استىنان دەمالىسقا كەتتى.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق بانكى تۋرالى» زاڭىنا سايكەس، ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسىن قر پرەزيدەنتى قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ كەلىسىمىمەن، 6 جىلدىق مەرزىمگە بەكىتەدى. 6 جىلعا دەيىنگى مەرزىمدە بانك توراعاسى جۇمىستان ءوز ەركىمەن جۇمىستان كەتۋگە قۇقىلى. ول ءۇشىن پرەزيدەنت 2 اي بۇرىن جازباشا تۇردە ەسكەرتسە بولدى. باس بانكير كۇتپەگەن جەردەن دەمالىسقا كەتكەننەن كەيىن اپتا باسىندا ينتەرنەتتە «مارچەنكونىڭ نازارباەۆقا جازعان اشىق حاتى» دەگەن تاقىرىپپەن سىلتەمەلەر پايدا بولدى. وكىنىشكە قاراي، ولاردى اشۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، سىلتەمە جاسالعان بارلىق سايت «قۇلىپتاۋلى». نەگىزى مارچەنكونىڭ وتستاۆكاعا كەتەتىنى تۋرالى سىبىس بۇعان دەيىن دە شىقان. بىراق مۇنى جوققا شىعارعان ول: «مەنىڭ پرەزيدەنت پەن ۇلتتىق بانك ۇجىمى، حالىق الدىنداعى مىندەتىم بار. سوندىقتان ىسىمە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايمىن. ەگەر ولاي بولماسا، بۇل جەردە وتىرماس ەدىم. بۇعان دەيىن بىرنەشە رەت ايتقانمىن، جەكەمەنشىك سالادا ايلىعىم بىرنەشە ەسە جوعارى بولاتىن. سوندىقتان ءىسىمدى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋىم كەرەك»، – دەپ اعىنان جارىلعان. جينالىستاردىڭ بىرىندە ءوزىنىڭ ورنىن باسۋعا لايىقتى مۇراگەر ىزدەپ جۇرگەنىن دە جاسىرمادى ول. بىراق پرەزيدەنتتىڭ ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانكتى سىنعا العان ەسكەرتۋىنەن كەيىن اياق استىنان دەمالىسقا كەتىپ قالعان مارچەنكو ەل ىشىندەگى «وتستاۆكاعا كەتەدى-ءمىس» دەگەن قاۋەسەتتىڭ جەلدەي ەسۋىنە جول بەردى تاعى دا. كەيبىر ساراپشىلار پىكىرىنشە، باسىنان ءسوز اسىرمايتىن باس بانكير جاي كەتكەن جوق، بيلىككە قىر كورسەتىپ كەتتى. مارچەنكونىڭ اياق استىنان دەمالىسقا كەتۋىن سان-ساققا جۇگىرتكەن سايتتاردىڭ ءبىرى 2015 جىلعا دەيىن قىزمەت ەتۋگە قۇقىلى باس بانكير ءوز ەركىمەن جۇمىستان كەتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتادى. اقپارات اگەنتتىكتەرىنىڭ ءبىرى – silkroadnews.org تاراتقان دەرەكتەرگە سەنسەك، ورىن بوساتۋ تۋرالى ەمەۋرىن رەسمي استانا جاقتان كەلمەگەن كورىنەدى. كەز كەلگەن ماسەلەدە ويىن اشىق ايتاتىن ونىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرگەن جايتتار دا بولماعان. ەسەسىنە، باسقا سەبەبى بار: «مارچەنكو پرەزيدەنتتىك جانە ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە قابىلداناتىن شەشىمدەرگە ىقپالى السىرەي باستادى. تۇبىنە تەرەڭ ۇڭىلمەي-اق، قىسقاشا ايتساق، مارچەنكو استانا ءۇشىن ەندىگى پىكىرىنە قۇلاق اساتىن كىسى ەمەس. قارجىلىق-ەكونوميكالىق ماسەلەگە قۇزىرلى شەنەۋنىكتەر مارچەنكومەن كەلىسپەيتىندىكتەرىن اشىق ايتپاسا دا، شەشىمدەر دايىندالىپ جاتقاندا جانە قابىلدانعاندا ءوز ۆاريانتتارىن ۇسىنادى». ياعني، باسىنان باعى تايا باستاعان مارچەنكو بيلىك الدىندا باياعىداي بەدەلدى ەمەس. كۇنى كەشە عانا ۇلتتىق قوردان بولىنگەن 10 ملرد. دوللاردىڭ ورنىن سيپاپ قالعان ۇكىمەتتى سىن تەزىنە العان ن.نازارباەۆتىڭ نارازىلىعى ۇلتتىق بانككە تىكەلەي بولماسا دا، جاناما قاتىسى بار. ءبىر كەزدەرى قارجىلىق داعدارىستان شاتقاياقتاعان بانكتەردى امان الىپ قالۋ ءۇشىن ۇلتتىق قوردان اقشا ءبولۋ كەرەكتىگىن ايتقان باس بانكيردى قولداپ، قولپاشتاعان بيلىك 10 ملرد. دوللاردىڭ ءىزىن تابا الماي، داعدارعاندا «شىبىقتىڭ» ءبىر ۇشى مارچەنكوعا تيگەنى دە سوندىقتان. ونىڭ ۇستىنە، پرەزيدەنتتىڭ حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسىپ، ءبىرتۇتاس زەينەتاقى جۇيەسىن قۇرۋعا پارمەن بەرۋى، ۋاجدەر مەن قارسى پىكىرلەردى تىڭداۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتۋى ءبىرتۇتاس زەينەتكەرلىك جۇيەنى جاقتامايتىن مارچەنكوعا اۋىر سوققى بوپ تيگەن كورىنەدى. ەستۋىمىزشە، گريگوري مارچەنكو وزگە وتانداستارى سياقتى 63-كە دەيىن بەلىن بۇكپەي تەر توكپەيدى استە. ويتكەنى، ونىڭ جيناعان قاراجاتى ەندىگى 8 ملن. تەڭگەدەن اسىپتى. ءوزىنىڭ 63-كە دەيىن جۇمىس ىستەمەيتىنىن مارچەنكو كوپشىلىكتەن جاسىرمايدى دا. زەينەتكەرلىك جاسقا قاتىستى رەفورما تۋرالى بىلدىرگەن پىكىرلەرىنىڭ بىرىندە كەلەسى جىلدىڭ سوڭىندا 55 جاسقا تولاتىنىن، ال 2015 جىلدىڭ قاڭتارىندا 6 جىلدىق كەلىسىمشارتىنىڭ مەرزىمى بىتەتىنىن ايتا كەلە، زەينەتاقى جيناقتاۋشى قورىنا جيعان قاراجاتى عۇمىرىنىڭ قالعان بولىگىنە ەركىن جەتەتىنىن، سوندىقتان قۇرمەتتى دەمالىسقا ەرتە، ياعني، 55 جاستان شىققىسى كەلەتىنىن ايتتى.
جۇرت كوڭىلىنە جاقپاعان الەۋمەتتىك رەفورمانى سىن تەزىنە العان جۋرناليستەر قاۋىمىنا دا وكپەسىنىڭ قارا قازانداي ەكەنىن جاسىرا الماعان ول: «زەينەتكەرلىك جاستى بىرەگەيلەندىرۋ – بۇرىننان ايتىلىپ كەلە جاتقان ماسەلە. بىراق ونى ماعان جابىستىرىپ قويدى. ويتكەنى، قازاقستاندىق جۋرناليستيكا ادەپتىلىك ۇعىمىنان جۇرداي. مەنىڭشە، بۇل – بىرقاتار ءجۋرناليستىڭ تاراپىنان جاسالعان وڭباعاندىق»، – دەپ بۇلقان-تالقان بولدى. بىزدىڭشە، قازاقستانداعى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ قىزمەت ورنى ۇلتتىق بانكپەن شەكتەلىپ قالمايتىنىن، ەلىمىزدەگى انالاردىڭ اۋىر جۇمىستاردى اتقارىپ جۇرگەنىن ءارى جانى دا، ءتانى دە نازىك كەلەتىن ايەلدەر قاۋىمىنىڭ موينىندا بالا تۋ، بالا تاربيەسى مەن شاڭىراقتىڭ ۇيىتقىسى بولۋ مىندەتى قوسا جۇكتەلەتىنىن قازىر دەمالىستا جاتقان باس بانكير ەسكەرمەگەن ءتارىزدى. ەسەسىنە، كىنانىڭ ءبارىن «ادەپسىز» ءارى «وڭباعان» جۋرناليستەرگە ارتا سالدى.

قيت ەتسە، قاراماعىنداعى كەلىنشەكتەردى وزگەلەرگە ۇلگى ەتەتىن مارچەنكو بىردە: «ءبىز­دىڭ ۇلتتىق بانكتە گەندەرلىك تەڭدىك قاعيدالارى ساقتالادى جانە قۇرمەتپەن قارالادى. سوندىقتان ۇلتتىق بانكتەگى ايەلدەر نەگە ەكەنى بەلگىسىز زەينەتكەرلىك جاستى تەڭەستىرۋگە قاتىستى ۇسىنىستى قولدايدى»، – دەدى. جاستارى ەگدە تارتقان ايەلدەر قاۋىمىن قىزمەت ورنىندا 63 جاسقا دەيىن ۇستاۋدىڭ تاعى ءبىر سەبەبىن مارچەنكو مەديتسينا سالاسىنا قاتىستىرا ايتقان تۇستارى دا بولدى. ماسەلەن، «بالالارى بار كەز كەلگەن ادامنان سۇراڭىز، سىرقاتتانا قالسا، جاسى 57-دەگى ايەل دارىگەرگە اپاراسىز با، الدە بىزدەگى جوعارى وقۋ ورنىن 2 جىل بۇرىن بىتىرگەن جاس قىزعا اپاراسىز با؟ شىن مانىسىندە اعا بۋىن وكىلدەرى جۇمىسىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايدى، ويتكەنى، ولار باسقا جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىعان. تاجىريبەلەرى دە مول» دەي كەلە، ەگەر زەينەتكە شىعۋعا جاقىن قالعان ماماندار 63-كە دەيىن تەر توكپەسە، ەلدەگى جاعداي كۇرت وزگەرەتىنىن ەسكەرتتى. مارچەنكونىڭ «ءبىزدىڭ جوو-نى بىتىرگەن جاس قىز» بەن «ويتكەنى، ولار باسقا جوو-نى بىتىرگەن» دەگەن ءسوزىنىڭ استارىن ۇعىنا المادىق. بىراق رەسەيمەن ىنتىماقتاستىققا بۇيرەگى بۇراتىن ونىڭ ءسوز ساپتاۋىنان «تاجىريبەلى ماماندار كسرو كەزىندە جوعارى ءبىلىمدى رەسەيدە العان» دەگەن سارىندى بايقاعاندايمىز. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جايت، باس بانكيردىڭ وزدەرىن سونشا ماقتاعانىنا دارىگەرلەر قاۋىمى اسا قۋانا قويعان جوق. الەۋمەتتىك رەفورما تۋرالى ءسوز قوزعالعاننان-اق قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە دارىگەر كەلىنشەكتەر مۇعالىمدەرمەن بىرىگىپ، بىرنەشە رەت نارازىلىق شاراسىن، ءباسپاسوز ءماسليحاتتارىن وتكىزدى. الايدا، وعان قۇلاق اسقان مارچەنكو جوق. وتكەندە ءتىپتى، زەينەتكەرلىك جاس تۋرالى ماسەلەنى قوزعاۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى: «زاڭ جوباسىن دايىنداپ، ونى ۇكىمەتكە وتكىزدىك. ەندىگى كەزەك – دەپۋتاتتاردا. ساۋالدارىڭىزدى سولارعا قويىڭىزدار».

اي سايىن جۋرناليستەردى الدىنا ءيىرىپ الىپ، ءپالساپا سوعۋدى ۇناتاتىن مارچەنكونىڭ قىتىعىنا تيەتىن تاقىرىپ تا بار. ول – مەملەكەتتىك ءتىل. وتكەندە ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا وتىرعان ءبىر قازاقتىلدى قانداسىمىز مارچەنكوعا: «قازاقشا ۇيرەنىپ ءجۇرسىز بە؟» دەگەن سۇراق قويام دەپ باسى بالەگە قالعانى بار. «تاقىرىپتان اۋىتقىپ» كەتكەن ارىپتەسىمىزدى جەردەن الىپ، جەرگە سالعان باس بانكير مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنىپ جۇرمەگەنىن، انىعى ۇيرەنگىسى كەلمەيتىنىن اشىق ايتتى. ونىڭ بۇل سوزىنەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولا تۇرا، كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەن تالاپتارعا شەكەسىنەن قارايتىن مەنمەندىك اڭعارىلاتىنى انىق. مەملەكەتتىك قۇندىلىقتاردىڭ العى شارتى سانالاتىن مەملەكەتتىك تىلگە نەگە قۇرمەت كورسەتپەيسىڭ؟» دەپ مارچەنكونى جاعادان العان تاعى ەشكىم جوق. تەك قازاق تىلىندەگى باق وكىلدەرى عانا ءبىر شۋىلداسىپ بارىپ باسىلدى. بۇل ورايدا، قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ «2025 جىلعا قاراي قازاقستان ازاماتتارىنىڭ 95 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋى ءتيىس» دەگەن پارمەنىن ايتۋ ارتىق شىعار. جالپى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان 21 جىلدىڭ ىشىندە ءبىر ەمەس، بىرنەشە شەت ءتىلىن مەڭگەرىپ الاتىن كەز بولعانىن ايتا، ايتا شارشادىق.

جۇرتتى جاپپاي كەكەتىپ، مۇقاتۋعا شەبەر مارچەنكو ءوزىنىڭ توبەسىنەن قۇس ۇشىرعىسى كەلمەيدى. «ادامداردىڭ «مارچەنكو وتستاۆكاعا كەتسىن!» دەپ اتتانداۋى «ونىڭ بىزگە ۇنامايتىن ءسوز ايتۋى – زۇلمات» دەگەنمەن تەڭ. تۇسىنەسىزدەر مە؟ مۇنى باسقاشا ايتۋ مۇمكىن ەمەس!» دەپ شامدانۋى، 63 جاسقا دەيىن جۇمىس ىستەۋگە قارسىلىق تانىتقانداردى «ۇكىمەتتىڭ موينىندا وتىرعان ماسىلدار» دەپ سوگۋى – سونىڭ ايعاعى. الدىندا ءيىرىلىپ وتىرعان باق وكىلدەرىنە: «سەندەر وسى تاقىرىپتارعا جازعاندا، 60 جىلدان كەيىن مۇناي تۇگەسىلەتىن نەمەسە مۇلدە از قالاتىنىن تۇسىنەسىڭدەر مە؟ مۇناي تاۋسىلعاننان كەيىن نە ىستەيمىز؟!» دەپ شۇيلىگۋى دە – دەگەنىن ىستەتىپ ۇيرەنگەن مەنمەندىكتىڭ بەلگىسى. ويتكەنى، شيكىزات كوزدەرىنەن تۇسكەن قاراجاتتى ەگەمەندىك العان 21 جىلدىڭ ىشىندە ەكونوميكانى دامىتۋعا، انىعىندا، زاۋىتتار مەن فابريكالار سالىپ، تاۋار وندىرۋگە، باسەكەلەستىك قابىلەتتى حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرۋگە، الەۋمەتتىك تۇرعىدا گۇلدەنۋگە حالىق قارسى بولدى ما؟ شالا ويلايتىن بيلىكتىڭ شالاعاي تىرلىگىنە حالىق كىنالى ەمەس. مۇناي مەن گازدان تۇسكەن كىرىستى ەكونوميكانى دەربەستەندىرۋگە جۇمساسا دا، جۇرت نارازى بولمايدى. وعان سىرتقى قارىز بەن زاڭسىز جولمەن، جەمقورلاردىڭ كومەگى ارقىلى شەكارا اسقان قىرۋار اقشانى تاعى قوسىڭىز.

باس بانكير بىردە گەندەرلىك ساياساتتى قورعاشتاسا، بىردە «ايەلدەرگە بەرىلەتىن زەينەتاقىنىڭ 45 پايىزى ەركەكتەردىڭ ەسەبىنەن بەرىلەتىن سۋبسيديا»، «بۇل ەشقانداي دا ادىلەتسىزدىك ەمەس، مۇنى (زاڭ جوباسىن – ن.ج.) ەركەكتەرگە قاتىستى ادىلەتتىلىكتىڭ سالتانات قۇرۋى دەپ قاراستىرۋ قاجەت» دەپ كوسىلەدى. پىكىر ايتۋدا ءاردايىم ەرەكشەلەنىپ جۇرەتىن، قازاقشا ايتساق، «بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋعا» قۇمار مارچەنكو ادامداردى ۇزاق ءومىر سۇرگەنى ءۇشىن دە جازعىردى: «ادامداردىڭ ءومىرى ۇزارعانىنا ەشكىم كىنالى ەمەس. قازىر زەينەتكەرلىككە «بەبيبۋمەرس» كەزىندە دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاقتار شىعىپ جاتقانىنا ەشكىم كىنالى ەمەس. وسى جەردە وتىرعانداردىڭ باسىم بولىگى – 45-59-جىلدارى تۋعاندار. دەمەك، جۋىق ارادا زەينەتكە شىعاتىندار سانى كوبەيە تۇسەدى». كەزىندە پرەمەرلىك قىزمەتتى اتقارعان دانيال احمەتوۆتىڭ ورىنباسارى بولعان گريگوري مارچەنكو قىتىعىنا تيگەن كەيبىر ماسەلەگە وراي احمەتوۆكە نارازىلىعىن اشىق ايتىپ، الماتىعا تارتىپ وتىرعان. قر ۇلتتىق بانكىنىڭ باس عيماراتىن استاناعا كوشىرۋگە دە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى مارچەنكو نارازىلىعىن بىرنەشە رەت اشىق ايتتى. شەنەۋنىك بىتكەندى ەلورداعا جيناپ جاتقان بيلىك بۇل جولى دا مارچەنكونىڭ «ەركەلىگىمەن» ءۇنسىز كەلىستى. سونىمەن، دۇيسەنبى كۇنى ەشكىمگە ەسكەرتپەستەن، دەمالىسقا كەتىپ قالعان باس بانكير جۇمىسىن جالعاستىرا ما، جوق پا،  ءازىر بەلگىسىز.

Abai.kz