الەۋمەتتىك توپتاردى قولداۋعا باعىتتالعان مەملەكەتتىك شارالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ كورىنىسى...

قازاقستان حالقىنىڭ سانى 19 ميلليوننان استى، قۇرامى بويىنشا كوپۇلتتى، كوپكونفەسسيالى، ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار مەن تاپتاردان قۇرالعان. مەملەكەتتەگى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ءارتۇرلى بولۋى دا مەملەكەتتىڭ دامۋ ساياساتىنىڭ كوپ قىرلى جانە ۆەكتورلى بولۋىنا يتەرمەلەيدى. دەگەنىمەن، وسىنداي مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى ول ەلىمىزدە حالىقتىڭ تۇراقتى جانە قاۋىپسىز ءومىر سۇرۋىنە، ولاردىڭ قۇندىلىقتارى مەن قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋ كەزىندە الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك پەن ادىلەتسىزدىك بەلگىلەرىن جويۋعا، بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋعا باعىتتالعان.

وتىز جىلدان استام تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندەگى ۋاقىتىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاعى ادامداردىڭ جاقسى ءومىر سۇرۋلەرىنە جاعداي جاسالعان. مەملەكەت ءوزىنىڭ ازاماتتارىنا كەشەندى قولداۋ جاساۋ ارقىلى، مەملەكەتتىڭ دامۋىنا باعىتتالعان. بۇل ماقالادا، جالپى قازاقستانداعى مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ الەۋمەتتىك توپتاعى ادامداردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋداعى ءتيىمدى تۇستار ايتىلاتىن بولادى، بۇل مەملەكەتتىڭ قازىرگى كەزدەگى حالقىنىڭ جاعدايىنا شولۋ جاساۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.

1. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان شارالار

ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ 2023 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا جۇرگىزگەن «حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى» ساۋالناماسىنىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا رەسپوندەنتتەردىڭ 41,8%-ى ءوز ومىرلەرىنە قاناعاتتاناتىندىقتارىن ايتتى، ولاردىڭ ۇلەسى اۋىلدىق جەرلەردە جوعارى ەكەندىگىن اتاپ وتكەن ءجون – 46,5%، ال قالادا 39,6%-دى كورسەتكەن. ال ەگەر وسى كورسەتكىشتەردى قازاقستاندىقتاردىڭ جىنىسىنا ساي ءبولىپ قاراساق ءوز ومىرىنە قاناعاتتاناتىن ەرلەردىڭ ۇلەسى – 45,4%، ال ايەلدەر 39,5%. بۇل دەگەنىمىز، ەلىمىزدە ءوز ومىرىنە قاناعاتتاناتىن ەرلەردىڭ ايەلدەرگە قاراعاندا كوبىرەك. 2022 جىلعى ۇقساس ساۋالنامامەن سالىستىرعاندا رەسپوندەنتتەردىڭ ومىرگە قاناعاتتانۋ دەڭگەيى 0,5 پايىزدىق تارماققا ءوستى (2022 جىلى – 41,3%). قازاقستاندىقتاردىڭ ءوز ومىرلەرىمەن قاناعاتتانۋ دەڭگەيى 2023 جىلى 2021 جىلعى دەڭگەيدەن 19,5 پايىزدىق تارماققا تومەن ەكەنىن اتاپ وتەمىز (2021 ج. – 61,3%).

قازاقستان اعىمداعى جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىنەن باستاپ مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق باعداردا دامۋىنىڭ ماقساتتارى قاراستىرىلعان بولاتىن، بۇل ەلباسىنىڭ حالقىنا جولداۋىندا ايتىلدى. ءوزىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندەگى تاريحىندا ەلىمىزدىڭ حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ ەداۋىر جاقساردى دەپ ويلايمىن، سونداي-اق مەملەكەتىمىزدە بارلىق سالادا ەكونوميكالىق دامۋدىڭ جاقسارعاندىعىن، ال بۇنىڭ حالىققا تيگىزگەن پايداسىنىڭ زور دەپ ويلايمىن. دەگەنىمەن، قازاقستاندىقتاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان كوپتەگەن شارالار جاسالۋدا.

جوعارىداعى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىنە قاراپ تاعىدا حالىقتىڭ ماتەريالدىق جاعدايىنا بايلانىستى ساتتەردى دە ايتىپ ءوتۋ ماڭىزدى بولىپ وتىر. ونىڭ ناتيجەسى بويىنشا زەرتتەۋگە قاتىسقانداردىڭ 72,2% وزدەرىنىڭ ماتەريالدىق جاعدايىن ورتا دەڭگەيدە ەكەندىگىن، ال 0,3% رەسپوندەنتتەر جاعدايلارىنىڭ ناشار ەكەندىگىن، 1% رەسپوندەنت وزدەرىن تولىعىمەن قامتاماسىز ەتىلگەندەر تاراپىنا جاتقىزعان. تۇتاستاي العاندا، بۇل كورسەتكىشتىڭ ديناميكاسىندا قامتاماسىز ەتىلۋدىڭ باسقا دەڭگەيلەرى ەسەبىنەن تومەن جانە جوعارى دەڭگەيلەر ەسەبىنەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ورتاشا دەڭگەيىنىڭ ۇلەسىنىڭ ارتقانىن بايقاي الامىز.

قازىرگى كەزدە قازاقستاندىق ءۇي شارۋاشىلىقتارىنىڭ تابىسىنىڭ تومەن جانە ورتاشادان تومەن دەڭگەيىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى تومەن جالاقىدان (92,7%) جانە تومەن زەينەتاقىدان (1,4%) بولىپ تابىلادى. جۇمىس جاعدايىنا قاراي جۇمىس ىستەيتىن حالىقتىڭ 94,4%-ى جالاقىنىڭ تومەندىگى باستى سەبەپ دەپ اتاسا، جۇمىسسىزدار اراسىندا 78,5%-ى اقى تولەنەتىن جۇمىستىڭ جوقتىعى باستى سەبەپ دەپ اتاعان بولاتىن.

2023 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا ەسەپتەلگەن حالىقتىڭ ورتاشا جان باسىنا شاققانداعى اتاۋلى اقشالاي تابىسى 168 097 تەڭگەنى قۇرادى، بۇل 2022 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىمەن سالىستىرعاندا 18,1%-عا جوعارى، كورسەتىلگەن كەزەڭدەگى ناقتى اقشالاي كىرىس 1,6%-عا ازايدى.

2023 جىلدىڭ 28 ناۋرىزىنان باستاپ «2029 جىلعا دەيىن حالىقتىڭ تابىسىن ءوسىرۋ باعدارلاماسى» قابىلدانعان بولاتىن، ول بويىنشا «بۇل باعدارلاما قازاقستاندىق ازاماتقا، ونىڭ ءال-اۋقاتى مەن ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان. باستى ماقسات – ازاماتتاردىڭ، سونىڭ ىشىندە اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تابىس دەڭگەيىن ارتتىرۋ. باعدارلاما بيۋدجەت پەن كاسىپورىندار ەسەبىنەن جالاقىنى تىكەلەي ارتتىرۋعا عانا ەمەس، ادامي كاپيتالدى دامىتۋعا، كاسىبي داعدىلاردى ارتتىرۋعا، ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋعا، سونداي-اق مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىن الاتىن ورتا جانە ءىرى كاسىپورىنداردىڭ بىرلەسكەن جاۋاپكەرشىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە، جالاقىنى ارتتىرۋ جانە حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋدى قامتاماسىز ەتۋ باعىتتالعان»، - دەلىنگەن باعدارلامادا.

قازاقستاندا مەملەكەتتىك باعدارلامالار مەن پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىندا دا، باياندامالارىندا دا حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋ مەن تابىسىن ارتتىرۋعا شاراشالار قابىلداۋ قاراستىرىلعان. اتالعان جاعدايدى جاقسارتۋ بويىنشا دا كوپتەگەن مۇمكىندىكتەر دە جاسالعان، دەگەنىمەن بارلىق ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدا ەكەندىگىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ياعني، ءاربىر قازاقستاندىق ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك-ماتەريالدىق جاعدايىن جاقسارتۋ كەزىندە ءوزىنىڭ اقىلىنا، ادال ەڭبەگى مەن ءتۇزۋ نيەتىنە جۇگىنىپ جاقسى ءومىر سۇرۋگە ارەكەت ەتۋى كەرەك دەگەن ويدامىن.

2. قازاقستاندا مۇگەدەك جانداردىڭ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ جانە ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋ شارالارىنىڭ جۇزەگە اسۋى

قازاقستاندا 19 ميلليوننان استام حالىق بار، ال وندا 700 مىڭنان استام حالىقتىڭ مۇگەدەكتىگى بار. ءبىز ورتاق، بارلىعىنا ورتاق مۇمكىندىكتەر مەن قاجەتتىلىكتەردى قاناعاتتاندىرۋدى جۇزەگە اسىراتىن مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىمىز. دەگەنىمەن، كەيبىر ماسەلەلەرگە كەلگەن كەزدە مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ جاعدايىن جاساۋ، ولاردىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋ مەن جاقسى ءومىر سۇرۋلەرىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك ساتتەرىمىز بار. سونداي-اق، مۇمكىن بۇل ارەكەتتەردى اتقارۋ مەن جۇمىستاردى ورىنداۋ ءۇشىن دە ۋاقىت كەرەكتىگى انىق، دەگەنىمەن قوعامدى ءاردايىم جاقسارتۋ مەن ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن ارتتىرۋعا شارالاردى ۇزبەي جاساۋ كەرەك.

اجار گينياتتىڭ ءسوزى بويىنشا: «مۇگەدەكتىك حالىق دەنساۋلىعىنىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى جانە الەۋمەتتىك جانە ەمدەۋ-الدىن الۋ شارالارىنىڭ ساپاسى مەن تيىمدىلىگىنىڭ كورسەتكىشى بولا الادى. مۇگەدەكتىك پروبلەمالارى مەديتسينالىق، الەۋمەتتىك جانە كاسىپتىك سالالارعا اسەر ەتەتىن ۆەدومستۆوارالىق سيپاتقا يە. سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ اۋىرتپالىعى مەن حالىقتىڭ قارتايۋىنا بايلانىستى مۇگەدەكتەر سانى وسۋدە» دەگەن بولاتىن.

2022 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى دەرەكتەر بويىنشا ەلىمىزدە 700 مىڭ مۇگەدەكتى بار ادام، سونىڭ ىشىندە 18 جاسقا دەيىنگىلەردىڭ سانى 98,3 مىڭ ەكەندىگى بەلگىلى بولدى. بارلىق سەبەپتەر ىشىندە 18% مۇگەدەكتىك جاعدايى ول پسيحولوگيالىق اۋىتقۋلاردان ورىن العان، ال 15%-ى قان اينالىمىنىڭ بۇزىلۋى سالدارىنان ورىن السا، 12% جاراقاتتار سەبەبىنەن ورىن العان.

مەملەكەت تاراپىنان وسى ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگى مەن تارالىمىنىڭ اۋقىمىن كورىپ وتىرمىز، سولل بويىنشا مەملەكەت تاراپىنان كوپتەگەن شارالار جاسالۋدا. بۇل تۋرالى ب.نۇرىمبەتوۆ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قاعيداتتارىنا سايكەس مۇگەدەك جاندار مەن قوعامنىڭ پىكىرلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز بيىل مۇگەدەكتىك مەرزىمسىز بەلگىلەنەتىن قايتىمسىز اناتوميالىق كەمىستىكتەردىڭ تىزبەسىن كەڭەيتتىك» دەگەن بولاتىن.

وڭالتۋ بولجامى قولايسىز ادامدار ءۇشىن مۇگەدەكتىك مەرزىمى 5 جىلعا دەيىن ۇزارتىلدى، بالا 5 جىلعا نەمەسە 16 جاسقا تولعانعا دەيىن مۇگەدەك دەپ تانىلاتىن كورسەتىلىمدەر جۇيەسى كەڭەيتىلگەن بولاتىن.

2022 جىلدان باستاپ ەلىمىزدە العاش رەت ەلەكتر جەتەگى بار وتاندىق كرەسلو-اربالاردى ءوندىرۋ بويىنشا جوبادا ىسكە قوسىلعان بولاتىن. مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا «تانىس» اق العاشقى وتاندىق ەلەكتر جەتەگى بار 1381 كرەسلو-اربا شىعاردى، ال ولاردىڭ 817-ءسى وڭىرلەردە قولدانۋعا بەرىلگەن بولاتىن.

مۇگەدەك ادامداردى ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا دا مەملەكەت تاراپىنان كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلىپ كەلەدى. 2021 جىلعى مالەمەتتەر بويىنشا ەلىمىزدە 26,9 مىڭ مۇگەدەك جۇمىسپەن قامتىلعان. وسى كەزگە دەيىنگى مەملەكەتتىڭ ىشىندە اتالعان الەۋمەتتىك توپتى جۇمىسقا ورنالاسۋىن قامتاماسىز ەتكەن «ەڭبەك» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ تيىمدىلىگىن دە اتاپ ءوتۋ كەرەك. ول بويىنشا ەڭبەككە جارامدى مۇگەدەكتىگى بار ادامدار جۇمىسقا ورنالاسىپ، بىلىكتىلىگى جوقتار يكەمدەرىنە قاراي كۋرستاردى وقۋ ارقىلى بىلىكتىلىكتەرىن ارتتىرىپ جۇمىسپەن قامتىلعان بولاتىن.

اتالعان مەملەكەتتىك شارالاردىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ جانە ازاماتتىق بەلسەندىلەردىڭ دە مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ مەن قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا قاتىستى ەڭبەكتەرىن دە اتاپ وتكىم كەلەدى. سونداي ۇيىمداردىڭ ءبىرى ول «شىراق» اسسوتسياتسياسىنىڭ الماتى قالاسىندا جاساپ جاتقان جوبالارىنىڭ تيىمدىلىگىن، ياعني ولاردىڭ مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋىنا، ورتالىققا كەلەتىن جاستاردىڭ كاسىبي ءبىلىم الۋى مەن الەۋمەتتەنۋىنە، سول مەكەمە كەلۋشىلەرىنىڭ جاعدايىن جاساپ جاتقاندىعىن اتاپ وتكىم كەلەدى. مەملەكەت تاراپىنان وسىنداي ۇيىمدار سانى كوپ بولۋى كەرەك جانە ءاربىر شالعاي ايماقتاردا وسىنداي ساپاعا جۇمىس ىستەيتىن مەكەمەلەردىڭ سانى ارتىپ، سول جەردە بىلىكتى جانە ءوز ىسىنە ادال ادامدار ەڭبەكتەرى ارقىلى مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ جارقىن ءومىر سۇرۋلەرىنە كومەكتەسۋى كەرەك دەگەن ويدامىن.

شولۋ ماقالاسىن قورىتىندىلاي كەلە، قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى ءارتۇرلى ەكەندىگىن قايتا ايتقىم كەلەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز قىسقا عانا ۋاقىتتا كوپتەگەن جەتىستىكتەرگە جەتكەن، ءوز ىشىندە تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىكتى، تاتۋلىقتى ۇستاي العان مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ەلىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعى ءالى الدا دەگەن ۇمىتتەمىن، سونداي-اق وسى ۇمىتپەن قاتار ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ قوسىلا ىستەگەن ارەكەتىنەن جارقىن بولاشاقتىڭ قۇرىلاتىندىعىن قايتا ايتقىم كەلەدى. ال وسى جولدا بارلىق ادام بىرلىك پەن تاتۋلىقپەن، ادىلەتتى جانە ادال سانامەن ارەكەت ەتۋى كەرەك.

مەملەكەت الەۋمەتتىك توپتاردى قولداۋ باعىتىندا قانداي شارالار اتقاردى؟ مەنىڭ ويىمشا قولىنان كەلگەن، مۇمكىندىگى مەن رەسۋرستارىنا ساي بارلىق ارەكەتتەردى ىستەي الدى، دەگەنىمەن جەتىلدىرۋى كەرەك تۇستارى دا بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى، مەملەكەتتە حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋى كەرەك. قازاقستاندا ءومىر ءسۇرۋ، جۇمىس ىستەۋ، قوعامدىق ورىندار، تاماق، شارۋاشىلىق جانە بارلىق باسقا سالالاردا قاۋىپسىز بولۋى ءتيىس. وسى ماقساتتى ورىنداۋ كەزىندە مەملەكەتتە قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن، ادام قۇقىعىن ساقتاۋ ماسەلەلەرىن قايتا قاراستىرۋ ماڭىزدى بولىپ تۇر. سونداي-اق بۇل قاۋىپسىزدىكتە ايەلدەر مەن بالالاردىڭ، ەگدە جاستاعى ادامداردىڭ، مۇگەدەكتىگى بار قازاقستاندىقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى دا ماسەلەلەردى قايتا قاراستىرۋ ماڭىزدى. سەبەبى، اتالعان توپتاعى ادامدار مەملەكەتتە الەۋمەتتىك ءالجۋاز توپتاردى قۇراۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

اينۇر باقىتجانوۆا

Abai.kz