كەزىندە تارقاتىلىپ، باسقا اۋدانداردىڭ «قۇشاعىنا» ەنگەن شەكارالى اۋدانداردىڭ شىرايى مۇلدە قاشىپ، ەلگە قورعان بولىپ تۇرعان ەلدى مەكەندەردىڭ  تۇرعىندارى جاپپاي قالالى جەرگە اۋا كوشۋىن جالعاستىرۋدا. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن توقتاعانداي بولعان كوشى-قون بيىل ءتىپتى كۇشەيىپ كەتكەن سىڭايلى. زامانىندا مىڭعىرتىپ مال وسىرگەن باي-قۋاتتى سوۆحوزداردىڭ فەرمالارى بولعان شاعان اۋىلداردىڭ ءتۇتىنى مۇلدە سونۋگە تاياۋ. ماسەلەن، مەن تۋىپ-وسكەن تارباعاتاي اۋدانىنىڭ بۇرىنعى اۋماعىندا جىل سايىن باستاۋىش جانە ورتالاۋ مەكتەپتەردىڭ بىرنەشەۋى جابىلىپ، مەدپۋنكتتەر ەسىگىنە قارا قۇلىپتار ىلىنۋدە. كلۋب، كىتاپحانا، بالاباقشا سىندى ءبىلىم، مادەنيەت مەكەمەلەرىمەن وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىندا-اق قوشتاسقان ونداي ەلدى مەكەندەردىڭ سوڭعى ءۇمىتى مەن تىرەگى، مادەنيەتىنىڭ وشاعى بولعان مەكتەپتەر جابىلعان سوڭ جۇرت قايتپەك، امالسىزدان جىلداپ وسىرگەن مالىن جارتىمسىز پۇلعا وتكىزىپ، جىلى ورنىنان قوزعالىپ،  قالالى جەردى  ساعالاۋعا ءماجبۇر. وندا دا ولاردى قۇشاق جايا كۇتىپ تۇرعان ەشكىم جوق. ەر جەتكەن بالالارى بىرەۋدىڭ بوساعاسىن جاعالاپ، بايشىكەشتەردىڭ سارايلارىن جالداپ، رەتى كەلگەن جۇمىسپەن كۇن كورۋدە. سوعان قاراماستان، وزدەرىن قارايلاپ كەلگەن اكە-شەشە مەن ءىنى-قارىنداستارىنا پانا بولۋ ءۇشىن بۇگىنگىسىنەن دە اۋىر جۇمىستارعا بارادى، دەنساۋلىقتان ايىرىلادى. ەرتەڭگى كۇنى قاجەت بولار، جوعارى ءبىلىمدى جىلى جاۋىپ قويادى.

كەزىندە تارقاتىلىپ، باسقا اۋدانداردىڭ «قۇشاعىنا» ەنگەن شەكارالى اۋدانداردىڭ شىرايى مۇلدە قاشىپ، ەلگە قورعان بولىپ تۇرعان ەلدى مەكەندەردىڭ  تۇرعىندارى جاپپاي قالالى جەرگە اۋا كوشۋىن جالعاستىرۋدا. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن توقتاعانداي بولعان كوشى-قون بيىل ءتىپتى كۇشەيىپ كەتكەن سىڭايلى. زامانىندا مىڭعىرتىپ مال وسىرگەن باي-قۋاتتى سوۆحوزداردىڭ فەرمالارى بولعان شاعان اۋىلداردىڭ ءتۇتىنى مۇلدە سونۋگە تاياۋ. ماسەلەن، مەن تۋىپ-وسكەن تارباعاتاي اۋدانىنىڭ بۇرىنعى اۋماعىندا جىل سايىن باستاۋىش جانە ورتالاۋ مەكتەپتەردىڭ بىرنەشەۋى جابىلىپ، مەدپۋنكتتەر ەسىگىنە قارا قۇلىپتار ىلىنۋدە. كلۋب، كىتاپحانا، بالاباقشا سىندى ءبىلىم، مادەنيەت مەكەمەلەرىمەن وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىندا-اق قوشتاسقان ونداي ەلدى مەكەندەردىڭ سوڭعى ءۇمىتى مەن تىرەگى، مادەنيەتىنىڭ وشاعى بولعان مەكتەپتەر جابىلعان سوڭ جۇرت قايتپەك، امالسىزدان جىلداپ وسىرگەن مالىن جارتىمسىز پۇلعا وتكىزىپ، جىلى ورنىنان قوزعالىپ،  قالالى جەردى  ساعالاۋعا ءماجبۇر. وندا دا ولاردى قۇشاق جايا كۇتىپ تۇرعان ەشكىم جوق. ەر جەتكەن بالالارى بىرەۋدىڭ بوساعاسىن جاعالاپ، بايشىكەشتەردىڭ سارايلارىن جالداپ، رەتى كەلگەن جۇمىسپەن كۇن كورۋدە. سوعان قاراماستان، وزدەرىن قارايلاپ كەلگەن اكە-شەشە مەن ءىنى-قارىنداستارىنا پانا بولۋ ءۇشىن بۇگىنگىسىنەن دە اۋىر جۇمىستارعا بارادى، دەنساۋلىقتان ايىرىلادى. ەرتەڭگى كۇنى قاجەت بولار، جوعارى ءبىلىمدى جىلى جاۋىپ قويادى.

اۋىلداعى جاعدايدى، مەملەكەتتەگى ساياساتتى قالت جىبەرمەيتىن، ولاردى ساراپتاعاندا كاسىبي ساياساتكەرلەردى جولعا قالدىراتىن قۇرداستارىمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بيىلعى كوشتىڭ كوبەيۋى، شەكارلى اۋداندىڭ قايتا قۇرالىتىندىعىنا دەگەن سەنىمنىڭ مۇلدە سونگەنىن بايقاتادى. بىلتىر بارعاندا، ومبى – مايقاپشاعاي تراسساسىنىڭ قازىرگى تارباعاتاي اۋدانىنىڭ باستالار تۇسىنا قابانباي باتىر بابامىزدىڭ الىپ ەسكەرتكىشى ورناتىلا باستاعاندا، اۋدان قايتا اشىلاتىن بولدى دەپ جۇرەكتەرى جارىلارداي قۋانىپ جۇرگەن جەرلەستىرىمنىڭ ساعى بيىل تۇبەگەيلى سىنىپتى. ايتەۋىر، باتىر بابانىڭ ارۋاعى قولدادى ما، بۇرىنعى تارباعاتايدى تۋماسى، سوڭعى جىلدارى اۋداندى باسقارعان ەرلان  تەكەشوۆ وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارلىعىنا ورلەدى. ال اۋدان قالپىنا كەلتىرىلەدى دەگەن ءۇمىت جانباي قالدى.  اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قالاعا كوشۋى ۇدەي ءتۇستى. قازىرگى كەزدە مەملەكەتتىك شەكارا سىزىعىنىڭ تۇبىندە تۇرعان اۋىلداردىڭ الدى قاڭىراپ قالدى.

– بيىلعى جىل جاۋىندى بولدى. بۇرىندارى جاڭبىرعا قۋاناتىن ەدىك. وسى جولى جاۋماسا ەكەن دەپ تىلەدىك.  ويتكەنى، اراسىنا كۇن سالىپ سورعالاعان جاۋىن-شاشىن ەرتەرەك ورىلعان جوڭىشقانى  ءشىرىتىپ جىبەرسە، ءشوپتىڭ ءتۇبى بەكىگەن شاقتا تىپتەن ۇدەپ شابىندىققا دەر كەزىندە شىعا الماي قالدىق. مالدىڭ باعاسى دا ءتۇسىپ كەتتى. كەدەندىك وداقتىڭ كەسىرى مەن، كىم ءبىلسىن؟ ايتەۋىر، بىزگە جاقىنداۋ وسكەمەن مەن سەمەيدىڭ ساۋدا ورىندارى مەن بازارلارىندا رەسەي جاقتان جەتكىزىلگەن، كەلىسى 600-700 تەڭگە تۇراتىن، اۋا وتكىزبەيتىن ورامعا ورالعان، سىرتىنان قاراساڭ ءمىنى جوق، ءبىر ەت پەن ءبىر مايدان تۇراتىن ەت كەسەكتەرى قاپتاپ كەتتى. ءبىرىنشى كەزەكتە الاتىن زاتىنىڭ ساپاسىنا ەمەس ارزاندىعىنا نازار اۋداراتىن  قالالىقتار قازىرگى كەزدە سوعان دەن قويىپ، ءبىزدىڭ جاقتىڭ جايىلىمدا وسكەن مالىنىڭ ءدامدى ەتىن ەلەمەيتىن دارەجەگە جەتتى. شەتتەن كەلگەن ەتتىڭ ارعى ءتۇبىن تەكسەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. ول مال قالاي باعىلدى، قالاي سويىلدى، ەكولوگيالىق تۇرعىدا تازا ما؟ وعان باس اۋىرتىپ وتىرعان جاندى كورمەدىك.

جىل سايىن، وڭتۇستىكتەن مال الۋعا كاماز-بەن كەلەتىندەر دە كۇرت ازايدى. كەلگەندەرى قويعا بەرگىسىز توقتىنى 10 مىڭ تەڭگەگە، بۇزاۋدى 30 مىڭ تەڭگەگە سۇراپ، سۇراپ ەمەس-اۋ، بەرسەڭ بەر، بەرمەسەڭ قوي دەگەندەي كەرگىپ مازاق ەتەدى. وسىلايشا، تابىنىمىز ءتىلىنىپ، ۇيقى-كۇلكىنى ۇمىتىپ ءجۇرىپ باققان ءتورت تۇلىگىمىزدى سۋ تەگىنگە الماق. ولارعا قيماعانمەن، جەمشوپ تە وڭاي ەمەس، مال باعاتىن ادام دا تابۋ قيىن. جاز ورتاسىندا جىلقى باعىپ جۇرگەندە باداناداي-باداناداي بۇرشاق جاۋىپ، سونىڭ كەسىرىنەن مۇرتتاي ۇشىپ، اۋىرىپ تا قالدىم. اكەسىن، اۋىلدى قيماعانمەن، جانىمنىڭ اماندىعى كەرەك. قولداعى مالدى ارزانعا بولسا دا وتكىزگەن سوڭ، كوشەمىن. قۇدايعا شۇكىر! الماتىداعى بالالار قالانىڭ سىرتىنان بولسا دا شاعىن-شاعىن باسپانا تۇرعىزىپ الدى. جەڭگەڭنىڭ زەينەتاقىسىن جوندەپ العاننان كەيىن ەشتەڭەگە قارامايمىن، كوشەمىن. باسقا امال قالمادى. تاۋداعى قوراجاي مەن 150 گەكتار جەردى 500 مىڭ تەڭگەگە بەرە سالدىم.  شەكارانىڭ بويى جالاڭاشتانىپ قالدى، جايلاۋدان بەرەكە قاشتى. كورىپ وتىرسىڭ، جەتارالدا دا قاڭىراعان، قيراعان ۇيلەر كوپ. 1978 جىلى وزدەرىڭ ونىنشى سىنىپتى 103 بالا بىتىرگەن ەدىڭدەر عوي، سول ورتا مەكتەپتەگى بارلىق بالا سانى بۇگىندە 300-گە جەتەر-جەتپەس بولىپ قالىپتى. سالىنعانىنا جارتى عاسىر جۋىقتاعان ءبىلىم وشاعى عيماراتىنىڭ دا توزىعى جەتتى. قابىرعالارى جارىلىپ، توبەلەرى قۇلايىن دەپ تۇر. جوعارى جاق جىلدا سالىنادى دەپ ۋادە بەرەدى. ءتۇبى تۇرعىزىلار، بىراق ول كەزدە اۋىلداعى ادام سانى دا  تىم ازايىپ كەتەرى ءسوزسىز، – دەگەن اعام، ويلى كوزىن الىستان مۇنارتا كورىنىپ، قىتاي مەن قازاقستاننىڭ ارسىن ءبولىپ جاتقان بارقىتبەلگە قاداي وتىرىپ، وپىرىلا كۇرسىندى.

– بىراق،  باسقا جاققا شىداي الار ما ەكەنمىن؟ جاس تا بىرازعا كەلدى. كوز اشقالى وسى جەتىرالادا تىرلىك ەتتىم. بىلمەيمىن؟! ءوزىڭ بىلەتىن، عۇمىر بويى جىلقى باققان  كوكسەگەن اعا بار عوي؟ سونى الماتىداعى بالالارى الىپ كەتىپ ەدى، اۋىلدى كوكسەپ ول جاقتان قاشىپ كەلگەن بولاتىن. ودان وسكەمەندەگى بالالارى كوشىرىپ الىپ ەدى، وندا دا كوندىگە الماي ءبىر كۇنى تارباعاتاي قايداسىڭ دەپ تارتىپ وتىرىپتى. اقىرى اكەلەرىنىڭ باسقا جاقتى تۇراق ەتە الماسىن بىلگەن  بالالارى اقىلداسا كەلە، شەشىم قابىلداپ، الماتىداعى ەرجانى اۋىلعا ءبىراجولا كوشىپ كەلدى. مەملەكەت تاراپىنان مال شارۋاشىلىعىنا كوڭىل بولىنە باستاعانى وعان كورىم بولىپ، ماماندىعى بويىنشا جۇمىسقا ورنالاستى. زامانىندا الماتىداعى اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن جاقسىعا بىتىرگەن بولاتىن. ديپلومى كادەگە جارادى.  كەلىنشەگى دە امبۋلاتوريادا قىزمەت ىستەپ ءجۇر. ءوستىپ، كوكسەگەن اۋىلىن كوكسەپ قاشىپ كەلە بەردى دە، ناتيجەسىندە  ورتانشى بالاسىن تۋعان جەرگە كوشىرىپ الدى. مەن دە ءسويتىپ جۇرەم بە ويلايمىن. قالاي بولعاندا دا، اۋىلدى قيمايدى ەكەنسىڭ...

كوڭىلى بوساپ كەتكەن اعام، كوزىنىڭ جيىگەنى جينالىپ، مولدىرەي قالعان جاستى كورسەتكىسى كەلمەدى مە، تەرىس اينالىپ، جازدىق ۇيگە ەنىپ كەتتى.

ەلدەن تىم ەرتە كەتتىك. 1981 جىلى كۇزدە اسكەردەن ورالعاننان كەيىن، كوك شينەلدىڭ بۋىمەن اۋىلدا ءبىراز جۇردىك تە، الماتى قايداسىڭ دەپ تارتىپ وتىردىق. ودان بەرى دە وتىز جىلدان اسىپ كەتىپتى. بۇرىندارى اۋىلعا اسىعىپ، العاشقى بىرەر كۇندە ساعىنىشىمدى باسا المايتىنمىن. قازىر دە جىل سايىن بارامىن، بارامىن دا قاراسۋدىڭ جاعاسىندا ساعاتتاپ وتىرىپ، وتكەن كۇندەردى، بۇگىنگى جاعدايدى وي ەلەگىنەن وتكىزەمىن. اقىرىندا  كوڭىلىمە اۋىر وي ارقالاپ، جۇرەگىمدى اۋىرتىپ قايتامىن. اۋىلدا قالعان، جاستارى ەلۋدەن ەندى اسسا دا ەلەۋسىزدىك  پەن اۋىر تىرلىك بەتتەرىن ايقۇش-ۇيقىش اجىمدەپ تاستاعان قۇرداستارىمنىڭ، جالپى اۋىلداستارىمنىڭ بەتىنە تىك قاراي المايتىندايمىن. ولاردىڭ تورىعۋلى ءجۇزى مەن شارشاڭقى قاباقتارىنا قاراپ وتىرىپ، ءوزىمدى تۋعان اۋىلدى ساتىپ كەتكەندەر قاتارىنا قوسامىن. راسىندا، بۇگىندە كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەردى قيماي جۇرگەندەر الدىندا ايىپتىمىز. شەكارالى اۋداننىڭ جابىلۋى ءجونسىز ەكەنىن، قايتا اشىلۋى قاجەتتىگىن، ناقتى دالەلدەر كەلتىرە وتىرىپ  رەسپۋبليكالىق گازەتتەردە بىرنەشە رەت كوتەرگەنىمدى ويلاپ، ءوزىمدى ءوزىم اقتاۋعا تىرىسقانىممەن، جەرلەستەرىم الدىندا ءجۇزىم تومەن. قالاي بولعاندا دا، بىزدەردىڭ بويمىزدا كوكسەگەن اعانىڭ كوكىرەگىندەگى كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەرگە دەگەن ادالدىق پەن قيماستىق جوقتىعى انىق. ەگەر تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنى مەن قيىنىڭ ءيىسىن كوكسەگەن كوكەمىزدەي كوكسەسەك، تۋعان اۋىلىمىزدىڭ ءتۇتىنى سۇيىلمايتىن ەدى. بىراق، جاڭا ايتقانىمداي، ءبىزدىڭ بالا كەزدەگى سانامىزداعى اۋىلدىڭ اياۋلى سەزىمدەرىن قالالاردىڭ قاتىگەزدىگى مەن تاسباۋىرلىعى، ىسى مەن كۇيەسى باسىپ كەتتى-اۋ دەپ قورقامىن.

Abai.kz