ماقسۇت نارىكباەۆ: «حالىق پەن بيلىك اراسىن جالعايتىن كۇش كەرەك...»
ماقسۇت نارىكباەۆ: «حالىق پەن بيلىك اراسىن جالعايتىن كۇش كەرەك...»
الماتىداعى پرايم پلازا ورتالىعىنداعى قايرات نۇرتاستىڭ كونتسەرتى كەزىندە بولعان وقيعا جۇرتشىلىقتى ءتۇرلى ويلارعا جەتەلەدى. سايتتاردا، اسىرەسە الەۋمەتتىك جەلىلەردە ادامدار بىرنەشە توپقا ءبولىنىپ، بىرەۋلەرى ءانشىنى قولداسا، بىرەۋلەرى جاۋاپقا تارتۋ قاجەتتىگىن ايتتى. ءتىپتى جانجال شىعارعان جاستاردىڭ ءىسى دۇرىس دەپ باعالاپ، ەندى ءبىرى ونىڭ سەبەبىن سىرتقى كۇشتەردەن ىزدەدى. وسى ورايدا زاڭگەر، زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى، «قۇقىقتىق قازاقستان ءۇشىن» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى، پروفەسسور ماقسۇت سۇلتانۇلى نارىكباەۆتىڭ دا ءوز پىكىرى بار ەكەن.
- ماقسۇت سۇلتانۇلى، قايرات نۇرتاستىڭ كونتسەرتىنىڭ ارتى سونداي ۇلكەن داۋعا، قاقتىعىسقا ۇلاسۋىنىڭ سەبەبى نە دەپ ويلايسىز؟ وقيعانىڭ ءدال پرەزيدەنتتىڭ نەمەرەسىنىڭ ۇيلەنۋ تويى بولىپ جاتقان ۋاقىتتا بولۋىنىڭ ساياسي استارى بار ما؟
ماقسۇت نارىكباەۆ: «حالىق پەن بيلىك اراسىن جالعايتىن كۇش كەرەك...»
الماتىداعى پرايم پلازا ورتالىعىنداعى قايرات نۇرتاستىڭ كونتسەرتى كەزىندە بولعان وقيعا جۇرتشىلىقتى ءتۇرلى ويلارعا جەتەلەدى. سايتتاردا، اسىرەسە الەۋمەتتىك جەلىلەردە ادامدار بىرنەشە توپقا ءبولىنىپ، بىرەۋلەرى ءانشىنى قولداسا، بىرەۋلەرى جاۋاپقا تارتۋ قاجەتتىگىن ايتتى. ءتىپتى جانجال شىعارعان جاستاردىڭ ءىسى دۇرىس دەپ باعالاپ، ەندى ءبىرى ونىڭ سەبەبىن سىرتقى كۇشتەردەن ىزدەدى. وسى ورايدا زاڭگەر، زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى، «قۇقىقتىق قازاقستان ءۇشىن» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى، پروفەسسور ماقسۇت سۇلتانۇلى نارىكباەۆتىڭ دا ءوز پىكىرى بار ەكەن.
- ماقسۇت سۇلتانۇلى، قايرات نۇرتاستىڭ كونتسەرتىنىڭ ارتى سونداي ۇلكەن داۋعا، قاقتىعىسقا ۇلاسۋىنىڭ سەبەبى نە دەپ ويلايسىز؟ وقيعانىڭ ءدال پرەزيدەنتتىڭ نەمەرەسىنىڭ ۇيلەنۋ تويى بولىپ جاتقان ۋاقىتتا بولۋىنىڭ ساياسي استارى بار ما؟
- كەز-كەلگەن وقيعادان ۇلكەن ساياسي استار ىزدەۋدىڭ قاجەتى شامالى دەپ ويلايمىن. مەنىڭ ويىمشا نەگىزگى كەمشىلىك كونتسەرتتى ۇيىمداستىرۋشىلار تاراپىنان بولعانعا ۇقسايدى. قانداي دا ءبىر حالىقتىق، ەل كوپ جينالاتىن شارالاردى وتكىزۋ بارىسىندا ەڭ الدىمەن سول شاراعا قاتىسۋشى ادامداردىڭ قاۋىپسىزدىگىنىڭ ساقتالۋىنا اسا ءمان بەرۋ كەرەك. كورەرمەن اراسىندا ىشىمدىك ىشكەن نەمەسە مىنەز-قۇلقى تۇراقسىز ادامداردىڭ بولۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان ولاردىڭ ءانشىنىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرمەۋىن ءجىتى قاداعالاۋ كەرەك. كوپتەگەن كونتسەرتتەردە ساحنا مەن كورەرمەن اراسىندا بوس جەر بولادى. ارنايى ءتارتىپ پەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋشى ادامدار كورەرمەننىڭ ساحناعا شىعۋىنا جول بەرمەيدى. ال اتالعان كونتسەرتتە ءاننىڭ ورتاسىندا –اق ادامدار ساحناعا شىعىپ كەتكەن. ۆيدەوماتەريالداردان، اقپارات قۇرالدارىنىڭ جازىپ جاتقاندارىنا قاراعاندا انشىگە ءارتۇرلى زاتتار لاقتىرا باستاعان. مەن ويلايمىن، ول لاقتىرىلعان زاتتار انشىگە ەمەس، سول ساحناعا شىعىپ كەتكەن كورەرمەنگە باعىتتالۋى دا مۇمكىن. ەندى ارنايى ورگاندار ونىڭ اق-قاراسىن اجىراتا جاتار. بىراق ءبىز بۇل وقيعادان ۇلكەن ساباق الۋىمىز كەرەك...
- ويىڭىزدى وربىتە تۇسسەڭىز، وسى جاعدايدان قانداي قورىتىندى جاساۋعا بولادى؟
- ەڭ ءبىرىنشى ويىما كەلگەنى، قاي قوعامدا بولماسىن تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىق وتە نازىك جاعدايدا بولاتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ەگەر قانداي دا ءبىر ويى بۇزىق، پيعىلى دۇرىس ەمەس، ەلىمىزدىڭ تۇراقتىلىعىن بۇزعىسى كەلگەن كۇشتەر بولسا ۇلكەن سىلكىنىستەر جاساۋ، ەل تىنىشتىعىن ءبۇلدىرۋ ولارعا اسا قيىنعا سوقپايتىن سياقتى. ول ءۇشىن ۇلكەن الەۋمەتتىك شيەلەنىس ەمەس، ءبىر تانىمال ادامدى بايقاتپاي پايدالانا سالسا دا جەتىپ جاتىر. ال ءبىرى قىزعانىشتان، ءبىرى باسقا دا ءبىر وي-پيعىلمەن، ءتىپتى ساياسي ماقسات قويىپ، بيلىككە كەلۋ جولىندا ارەكەت جاساپ جاتقاندار از دەپ اتيتا الامىز با؟ ايتا المايمىز!
- يا، شىنىمەن دە ءوز ومىرىنە، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە كوڭىلى تولمايتىن، نارازى ادامداردىڭ قاتارى بارشىلىق. بۇل ءسىزدىڭ ويىڭىزشا بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتىڭ سالدارى ما، الدە بۇل جالپى الەمدىك ءۇردىس پا؟ ويتكەنى دۇمپۋلەر بولىپ جاتقان ەلدەر، مەملەكەتتەر قاتارى دا كوبەيىپ جاتىر عوي؟
- ءدال مىنا فاكتوردان عانا دەپ ايتۋ قيىن، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ونىڭ سەبەپتەرى دە، سالدارى دا الۋان ءتۇرلى. ءبىر جاعىنان ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ءالى دە بولسا كەمەلىنە جەتپەي جاتقاندىعى، ەلدى جايلاعان جەمقورلىق ادامداردىڭ ەرتەڭگى كۇنىنە، بولاشاعىنا دەگەن سەنىمىن جوعالتاتىن بىردەن-ءبىر سەبەپتەر. جەمقورلىق كۇشەيگەن قوعامدا ادىلدىكتىڭ السىرەيتىنى بەلگىلى. ادىلدىك بولماعان، زاڭ ورىندالماعان، زاڭ الدىنداعى بارلىق ادامنىڭ تەڭدىگى ساقتالماعان مەملەكەتتە تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىقتىڭ پاتشالىق قۇرۋى مۇمكىن ەمەس.
مەنىڭ ءبىر بايقاپ جۇرگەنىم، قازىر قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءبىرازىنىڭ باسىندا ءوزىنىڭ شەشىلمەگەن ماسەلەسى كوپ. قانشاما ادامنىڭ تولەنبەگەن نەسيەسى بار. نەسيە سورىپ جاتقان ءار ءۇي قالاعان تاماعىن ءىشىپ، قالاعان كيىمىن كيىپ، قالاعان جاعىنا بارا المايتىنى بەلگىلى. ول دا ادامنىڭ ىشكى قينالىسىن تۋعىزادى. ەكىنشىدەن، ادامعا قاجەتتى زاتتار، اسىرەسە تاماقتىڭ قىمباتتاۋىن ايلىق پەن زەينەتاقى كولەمىنىڭ ارتۋى قۋىپ جەتە الماي جاتىر.
دابىرالاپ جارنامالاپ جاتقان يندۋستريالىق يننوۆاتسيانىڭ جاقسىلىعىن قاراپايىم حالىق تولىققاندى كورىپ وتىر ما؟ جوق. اۋىل شارۋاشىلىعى دامىپ جاتىر ما؟ ءوز دەڭگەيىندە ەمەس... ورتا جانە شاعىن بيزنەس دامىپ جاتىر ما؟ قارقىندى دامۋدا دەپ ەشكىم ايتا المايدى. وسىدان بارىپ، جۇمىسسىزدار قاتارى ازايماي تۇر.
ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى اۋىلدى جەردە تۇرادى. سول سەگىز ميلليونعا جۋىق حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاڭاعى ايتالعان سەبەپتەرگە ساي كوڭىل تولارلىق ەمەس. مال شارۋاشىلىعىن دامىتامىز دەدىك، ءبارىن جەكەگە بەردىك. ال ەندى وسىرگەن مالدىڭ ەتىن دە، ءسۇتىن دە پۇلداۋ وڭايعا تۇسپەي وتىر. سەبەبى، كەدەندىك ودااققا مۇشە ەلدەردىڭ تاۋارلارى وتاندىق ونىمگە قاراعاندا باسەكەگە قابىلەتتى. ول جاقتا ءونىم وندىرۋشىلەردى مەملەكەتتىك قولداۋ جاقسى جولعا قويىلعان. قازاقستانداي اگرارلى مەملەكەتكە سىرتتان ەت، ءسۇت، ماي، جۇمىرتقا يمپورتتاۋ دەگەن ناعىز ماسقارا، ۇيات نارسە. كەشە عانا «تاڭ شولپان» باعدارلاماسىندا شىنجان الماسىنىڭ 80 پايىزى قازاقستانعا ساتىلاتىنىن ماقتان ەتىپ ايتىپ جاتىر.
تاعى ءبىر كۇردەلى ماسەلە - اۋىلدا جۇمىس جوق، اۋىل بيزنەسىنىڭ دامۋىنا قولداۋ بولماي وتىر. سونىڭ سالدارىنان جاستاردىڭ كوبى، باسىم بولىگى ءىرى قالالارعا، الماتى مەن استاناعا اعىلۋدا. ال ول ءىرى قالالار ول جاستاردى جۇمىسپەن، باسپانامەن قامتاماسىز ەتىپ ۇلگەرمەۋدە. ويتكەنى ءبىر جىلدا ءجۇز ادام جۇمىس تاپسا، مىڭ ادام جاڭادان كەلىپ جاتىر. ال جۇمىسسىزدار كوبىرەك شوعىرلانعان جەردە قىلمىستىڭ دا، بۇزاقىلىقتىڭ دا ءورشي تۇسەتىنى بەلگىلى.
سوندىقتان ءبىز اۋىل جاستارىنىڭ اۋىلدا ءوز ءىسىن اشىپ، اۋىلدا تۇراقتانۋىنا جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. ەگەر وسى ماسەلە شەشىلمەسە جاستار قالالارعا اعىلۋىن توقتاتپايدى، ال ونىڭ ارتى جاقسىلىق ەمەس. اسىرەسە اۋلىمىزدىڭ بولاشاقتا يەسىز قالۋ قاۋپى قوبالجىتادى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتەتىن نارسە بىزدە بيزنەستى، ۇلكەن ونەركاسىپتى دامىتۋدى مەملەكەتتىك قولداۋ وتە تۇسىنىكسىز جۇرگىزىلەدى. ارينە مەن ەكونوميست ەمەسپىن، جاي قاراپايىم ادامنىڭ كوزىمەن قاراپ وي ەلەگىنەن وتكىزسەڭىز، ءبىزدىڭ بيزنەستى قولداۋىمىز ۇلكەن قارجى جۇمساپ، زور كۇش شىعارىپ بالانى دۇنەيەگە اكەلىپ، سوسىن قاراماي، باقپاي تاستاي سالعان انا سياقتى كورىنەدى. ۇلكەن زاۋىت، فابريكالاردى ميللياردتتاعان اقشا جۇمساپ سالامىز، ال ونىڭ اياعىنان تۇرىپ، باسقا ەلدەرمەن باسەكەگە قابىلەتتى ەتۋگە جاعداي جاسامايمىز. مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىن تەجەپ، ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ ناشارلاۋىنا اكەلىپ سوعادى. ال ول جاعدايلار، حالىقتىڭ نارازىلىعىن، وكپە-رەنىشىن تۋعىزادى.
- ەل ىشىندە بايلار مەن كەدەيلەردىڭ ارا قاتىناسى دا الشاقتاپ بارادى عوي. بىرەۋلەر تىم باي، ال كوپشىلىك كەدەي... وسى دا ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى عوي؟
نارىقتىق ەكونوميكانى مەملەكەت نەگىزى رەتىندە مويىنداعاننان كەيى، سول جولعا جالتاقتاماي بەت العاننان كەيىن، باي-كەدەي دەپ ءبولۋدى توقتاتۋ كەرەك. ەڭ قاجەتتىسى، بايدىڭ باي بولۋى، باي بولعاننان كەيىنگى ءىس-ارەكەتى قوعامداعى زاڭ شەڭبەرىندە زاڭدىلىق تۇرعىدا بولۋى ءتيىس.
جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي زاڭ ورىندالماي، ادىلەتتىك بولماي قالعان كەزدە نارازىلىق كۇشەيەدى. بىزدە زاڭدى كىم ورىندامايدى؟ قولىندا بيلىگى، شوتىندا اقشاسى بار ادامدار. اقشاسى بار ادام كىسى ولتىرسە دە سوتتالماي جاتسا، لاۋازىمى بار ادامدار ميللياردتتاپ قارجى جىمقىرىپ جاتسا، ەندى بىرەۋلەر يپوتەكەعا پاتەر الىپ، ونىڭ اقشاسىن قۇيا الماي جاتقاندا ەندى بىرەۋلەر زاڭسىز جولمەن تاپقان اقشاسىنا ءزاۋلىم سارايلار تۇرعىزىپ جاتسا، بىرەۋلەر جانى قينالماي ميلليونداپ ايلىق الىپ، ەندى بىرەۋلەر تابان اقى، ماڭداي تەرىنىڭ وتەمىن الا الماسا قوعامدا قانداي تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق بولۋى مۇمكىن؟
- يا، شىنىمەن دە ايتا بەرسەك قوعامداعى قايشىلىقتاردى ايتىپ تاۋىسا المايمىز. ەندى ودان شىعار جول بار ما؟
- ارينە بار. قازىرگى قيىندىقتار مەن قايشىلىقتاردى ەڭسەرۋدى ەڭ الدىمەن حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى بايلانىستى كۇشەيتۋدەن باستاۋ كەرەك. قازىر بيلىك ءبىر قۇرلىقتا، حالىق ءبىر قۇرلىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان سياقتى. دەسەك تە، بيلىكتىڭ ءتۇرلى شەشىمدەرى، ۇستانىمدارى حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعادى دەپ تە ايتا المايمىز.
ماسەلەن، كەيبىر ساراپشىلاردىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، ءۇمىتىمىز زور، پايداسى دا بار بولعانمەن، كەدەندىك وداقتىڭ ەل ەكونوميكاسىنا، بيزنەستىڭ دامۋىنا تيگىزىپ وتىرعان كەرى اسەرى جوق ەمەس. ويتكەنى ول وداققا قاتىسۋشى ەلدەردىڭ تەڭ قۇقىقتىعى ساقتالماعان. ونى بەلورۋسسيانىڭ پرەزيدەنتى جاقسى ايتتى. «روسسيا ءبىزدى الدادى» دەپ مالىمدەدى. ال ءبىزدىڭ جاعدايىمىز ول ەلمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا كۇردەلى، الدەقايدا تومەن.
«پروتون» زىمىرانىنىڭ قۇلاۋى ۇلكەن ەكولوگيالىق اپات بولدى. الايدا ودان دا ءبىز دۇرىس ساباق العان جوقپىز. مىسالى، ەلىمىزدىڭ ەكولوگيا ءمينيسترى «پروتون» زىمىرانى اپات سالدارى جويىلعانشا ۇشىرىلمايدى دەپ مالىمدەدى. ال «روسكوسموستىڭ» رەسمي سايتىندا زىمىراننىڭ 17 قىركۇيەكتە ۇشىرىلاتىنىن جاريالادى. بۇل دا ەل ىشىندە نارازىلىعىن تۋعىزۋعا سەپتىگىن تيگىزبەسىنە كىم كەپىل؟
قىتايمەن ۆيزاسىز قاتىناس جاساۋ دا ءبىز ءۇشىن، ۇلتىمىز ءۇشىن جاقسىلىققا اكەلمەيتىن شارۋا ەكەنى بەلگىلى. جالپى ايتا بەرسەك ماسەلەدەن اياق الىپ جۇرگىسىز.
وسى ماسەلەنىڭ ءبارىن بيلىك قوعاممەن، حالىقپەن بايلانىسىن نىعايتا وتىرىپ، كونستيتۋتسيانى وزگەرتۋدەن باستاپ ۇلكەن-ۇلكەن ساياسي رەفورومالار جۇرگىزۋى ءتيىس.
ماسەلەن، وسى جىلدىڭ قازان ايىندا «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ سەزى وتەيىن دەپ جاتىر. ارنايى ساياسي دوكترينا دايىندالۋ ۇستىندە. سول القالى جيىندا پارتيا توراعاسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى مەملەكەتىمىزدىڭ دامۋى مەن جاڭا ساياسي قادامداردى ايقىنداپ بەرەدى دەگەن ويدامىن.
«نۇر وتاننىڭ» ارتىقشىلىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، بەلسەندى قوعامدىق ۇيىمدار مەن پارتيالاردىڭ، حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىنداعى بايلانىس پەن تۇسىنىستىكتى نىعايتۋ قاجەت-اق. قاراپ وتىرساڭىز قازىرگى قوعامىمىزدا كەيبىر پاتريالارعا قاراعاندا قوعامدىق ۇيىم جەتەكشىلەرىنىڭ، جەكەلەگەن قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ بەدەلى ارتىپ كەلەدى. وسى جاعدايدى ەلىمىزدىڭ وركەندەۋى جولىندا، جاڭا زامانعا ساي جاڭاشا رەفورمالار جاساۋعا پايدالانعان دۇرىس دەپ ويلايمىن.
- جالپى ساياسي رەفورما تۋرالى از ايتىلمايدى. بىراق سول رەفورمالاردىڭ ناقتى كورىنىسىن كورە الماي-اق كەلەمىز. ول رەفورمانى كىم باستاپ، كىم جۇرگىزۋى ءتيىس؟
- ءسىزدىڭ بۇل تۇجىرىمداماڭىزبەن كەلىسە المايمىن، ويتكەنى ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى شىققان شىڭدارى وتكەن 22 جىلداعى جاساعان ساياسي رەفورمالاردىڭ ناتيجەسى ەكەندىگىنە قالاي كۇمان كەلتىرەمىز؟ ال ول رەفورمالاردى ەلىمىزدىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن ءىس جۇزىنە اسىردىق ەمەس پە؟ ەندەشە ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىن شەشەتىن رەفورمالاردىڭ نەگىزىن قالاۋشى دا ەلباسى بولاتىندىعىندا ەشبىر كۇمانىم جوق. ول تۋرالى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى بيىلعى جىلدىڭ شىلدە ايىندا تەلەەكرانعا شىققان «نازارباەۆ لايف» دەرەكتى فيلمىندە اشىق ايتىپ كەتتى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
Abai.kz
