جىلدار بويى، تiپتi بiر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتانىنان شالعاي، بولمىسى بولەك ەلدiڭ اراسىندا ءومiر سۇرە ءجۇرiپ، اتامەكەنگە دەگەن بەكەم سەنiمiنەن  بiر ساتكە دە اينىماعان نيەتi ادال اعايىندارعا العىس ايتۋعا تيiسپiز. ويتكەنi قازاقستان سياقتى قىر اسقان قانداستارىن قايتارىپ الۋ ساياساتىن جۇرگiزiپ وتىرعان گەرمانياعا قايتقان نەمiستەردىڭ كوبى ءتول تiلiن وتانىنا ورالعان سوڭ ۇيرەنۋدە. ولارعا گەرمانيا ارنايى تiل كۋرستارىن اشىپ، ساۋاتتاندىرۋ قولعا الىنعان. 

قازاقستانداعى جاعدايعا كەلسەك، قازاق تiلiن دە، ادەت-عۇرىپ ساباعىن دا ورالماندار جەرگiلiكتi قازاقتاردان ارتىق بiلەدi. شەكارالاس ەلدەردەگi قانداستارىمىزدى ايتپاي-اق، مۇحيتتىڭ ار جاعىنداعى ارالداردىڭ تiزبەگiنەن تۇراتىن جاپونياداعى قازاق وتباسى قازاقشا سويلەپ، ءۇي-iشiن قازاقشا جابدىقتاعانىنا تاڭدانۋعا بولمايدى. كۇنشىعىس ەلi كوشپەندiلەر ءتارiزدi باۋىرمالدىق سەزiم، ۇجىمدىق نامىس، ينابات ۇعىمدارى قانمەن سiڭگەندiكتەن، تەحنيكاسى قارىشتاپ، ەكونوميكاسى دامىسا دا، ەجەلگi سالتىنان جاڭىلماۋدى وزiنە مiندەت دەپ بiلەدi. 

جىلدار بويى، تiپتi بiر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتانىنان شالعاي، بولمىسى بولەك ەلدiڭ اراسىندا ءومiر سۇرە ءجۇرiپ، اتامەكەنگە دەگەن بەكەم سەنiمiنەن  بiر ساتكە دە اينىماعان نيەتi ادال اعايىندارعا العىس ايتۋعا تيiسپiز. ويتكەنi قازاقستان سياقتى قىر اسقان قانداستارىن قايتارىپ الۋ ساياساتىن جۇرگiزiپ وتىرعان گەرمانياعا قايتقان نەمiستەردىڭ كوبى ءتول تiلiن وتانىنا ورالعان سوڭ ۇيرەنۋدە. ولارعا گەرمانيا ارنايى تiل كۋرستارىن اشىپ، ساۋاتتاندىرۋ قولعا الىنعان. 

قازاقستانداعى جاعدايعا كەلسەك، قازاق تiلiن دە، ادەت-عۇرىپ ساباعىن دا ورالماندار جەرگiلiكتi قازاقتاردان ارتىق بiلەدi. شەكارالاس ەلدەردەگi قانداستارىمىزدى ايتپاي-اق، مۇحيتتىڭ ار جاعىنداعى ارالداردىڭ تiزبەگiنەن تۇراتىن جاپونياداعى قازاق وتباسى قازاقشا سويلەپ، ءۇي-iشiن قازاقشا جابدىقتاعانىنا تاڭدانۋعا بولمايدى. كۇنشىعىس ەلi كوشپەندiلەر ءتارiزدi باۋىرمالدىق سەزiم، ۇجىمدىق نامىس، ينابات ۇعىمدارى قانمەن سiڭگەندiكتەن، تەحنيكاسى قارىشتاپ، ەكونوميكاسى دامىسا دا، ەجەلگi سالتىنان جاڭىلماۋدى وزiنە مiندەت دەپ بiلەدi. 

جەر كولەمi 372 مىڭ شارشى شاقىرىمدى قۇرايتىن، سانى 127 ملن.  حالىق الىستاعى اعايىندارىنا قۇشاعىن ايقارا اشۋدا. الىس-جاقىن شەت ەلدەگi 300 مىڭ جاپون ءوز وتانىنان قازاقتار سەكiلدi قۋعىن-سۇرگiننiڭ كەسiرiنەن اجىراعان جوق. ولاردىڭ برازيليا، پورتۋگاليا، قىتاي، كورەيا، اقش سياقتى مەملەكەتتەرگە قونىس اۋدارۋىنىڭ باستى سەبەبi — الەۋمەتتiك جاعداي. ەكونوميكالىق داعدارىس كەزiندە شەت ەلدەن جۇمىس iزدەپ، سىرتقا كەتكەن جاپوندار وتاندىق ءوندiرiس جەدەل دامىپ، جاپونيا الەمنiڭ ەكونوميكالىق كورسەتكiشi جوعارى ەلi رەتiندە الدىڭعى ساناتقا شىققان سوڭ، بiرتiندەپ اتامەكەنگە ورالۋدى ويلاستىرا باستادى. 

دامىلسىز ەڭبەكپەن شۇعىلداناتىن جاپوندار بوتەن ەلگە بارعاندا انا تiلiن ۇمىتا باستاعانى راس. اتامەكەنگە كەلگەندە بiرشاما ۇلتسىزدانعان قانداستارعا بيلiك ورىندارى قامقورلىق تانىتۋدى قولعا الۋدى ۇيعاردى. جاپونيانىڭ شەتكەرi اۋداندارىندا تۇراتىن تەگi جاپون شەت ەلدiكتەردiڭ جاعدايى ۇكiمەتتi الاڭداتۋدا. ورالمانداردىڭ دiلسiز، تiلسiز ۇرپاقتارىن نە جاپونشا، نە شەتەلشە وقىتا الماي قاراتەرگە تۇسكەن جەرگiلiكتi باسقارۋ ورىندارى بiراز ۋاقىت بۇرىن iرi اۋداندار مەن قالالاردىڭ باسشىلارىنىڭ باسىن قوسىپ جينالىس اشقان بولاتىن. ماسەلەنiڭ توركiنi ورالمان بالالارىنىڭ انا تiلiن تۇسiنبەي ءدۇبارا كۇيدە قالۋىندا بولىپ وتىر. حالقى تولىعىمەن جاپونشا سويلەيتiن مەملەكەتتە بوتەن ەلدiڭ بولمىسىمەن كەلىپ، سىيىپ كەتۋ ولارعا قيىن بولعانى راس. بالاسىنىڭ كەلەشەگiن ويلاعان  ورالماندار انا تiلiن ۇيرەنۋ جونiندە جوعارى جاققا ءوتiنiش جاساعان. 

سول جينالىستا بايانداما جاساعان قالا باسشىلارى ورالمانداردىڭ ورتاعا بەيiمدەلۋi تۋرالى پiكiرلەرiن ايتقان بولاتىن. مينوكامو قالاسىنىڭ اكiمiنiڭ ايتۋىنشا، وتانىنا قايتۋشىلاردىڭ سانى كوبەيگەن سايىن ولاردىڭ بالالارىن مەكتەپكە ورنالاستىرۋ، جاپون تiلiن ۇيرەتۋ، قوعامعا بەيiمدەۋ ءتارiزدi ماسەلەلەر قيىنداپ بارادى.

يوككايچي قالاسىندا برازيليادان كوشiپ كەلگەن 9000 جاپون تۇرادى. ولاردىڭ كوپشiلiگi شەت ەل ازاماتتىعىنان ءالi شىعا قويماعان. ون جىل بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا ورالمانداردىڭ سانى ەكى ەسە كوپ. ولاردىڭ مەكتەپ جاسىنداعى بالالارى جاپون تiلiن بiلمەيدi. اتا سالتىنان تاعدىردىڭ جازۋىمەن الىستاعان بەيكۇنا ۇرپاققا ۇكiمەت بارىنشا جاعداي جاساۋدا. بۇندا جاپون تiلiنiڭ كۋرستارى جۇمىس iستەۋدە. انا تiلiن الاڭسىز 3-4 اي وقىعان سوڭ بالا كادiمگi مەكتەپتە وقۋىن جالعاستىرادى. برازيليادا تۋىلعان جاپون بالالارى ءوز تiلiن مۇلدەم بiلمەيدi ەكەن. مەكتەپتەگi جاپونشا وقۋدى تۇسiنبەگەن ولارعا وسىنداي كۋرستار ارنايى اشىلعان. يۆاتا قالاسىنىڭ اكiمiنiڭ مالiمدەۋiنشە، بۇل بالالاردىڭ وتانى – برازيليا بولعاندىقتان، جاپون تiلiن ۇيرەنۋ ولار ءۇشiن وڭاي ەمەس. قالا اكiمشiلiگi ورالمان بالالارىنا انا تiلiن وقىتاتىن كاسiبي مۇعالiمدەردi دايارلاۋدا. ورالمان بالاسىنا جاپون تiلiن ۇيرەتۋگە جالعىز كiسiنiڭ شاماسى جەتپەيدi. سوندىقتان ءار مۇعالiمگە ەكi كومەكشiدەن بولiنگەن. 

كەزiندە قازاق بايلارى كامپەسكە، قۋعىن-سۇرگiننiڭ كەسiرiنەن شەت ەلگە اۋسا، جاپونداردىڭ جات جۇرتقا كەتۋiنە ەكونوميكالىق داعدارىس كەزiندەگi جۇمىسسىزدىق ماجبۇرلەگەن. مىسالى، 1908-1940 جىلدار ارالىعىندا 780 000 جاپون جۇمىس iزدەپ، تەڭiز اسىپ كەتكەن. ولاردىڭ تورتتەن بiر بولiگi برازيلياعا تۇراقتاعان. 70 000 حالىق سولتۇستiك امەريكاعا قونىستانسا، II دۇنيەجۇزiلiك سوعىستان كەيiن برازيليادا تۇراتىن جاپوندار سانى 275 000-عا جەتتi. ولاردىڭ دەنi 1980 جىلدارعا دەيiن جاپونيا ەكونوميكاسى قالپىنا تۇسكەنشە، شەت ەلدە تiرشiلiك ەتتi. 1980 جىلداردان باستاپ، برازيليالىق جاپوندار تۋعان ەلiنە ورالا باستادى. بiراق ولاردىڭ قانى جاپون بولعانىمەن، تiلi مەن دiلi برازيليالىق ەدi. بۇگiندە جاپونياداعى برازيليالىقتار سانى بويىنشا كارiس پەن قىتايدان كەيiنگi ءۇشiنشi ورىندا تۇر.  برازيليا­دان اتامەكەنiنە ورالعاندار نەگiزiنەن گۋنما جانە وويتا پرەفەكتۋرالارىنا ورنالاسقان. 

 برازيليادا تۋىلعان جاپون قىزى سەنا نيشيوكانىڭ اتا-اناسى II دۇنيەجۇزiلiك سوعىستان كەيiن برازيلياعا قونىس اۋدارعان بولاتىن. سوندىقتان ونىڭ تۋعان جەرi – برازيليا، تۋعان تiلi – پورتۋگال. بiراق سەنانىڭ ماقساتى وتانىنا قايتسە دە ورالۋ بولادى. ول شەت تiلدەرiمەن قوسا انا تiلiن دە مەڭگەرە وتىرىپ، تۋعان ەلiنە پايدالى iسپەن اينالىسۋعا بەت بۇرادى. سان-پاۋلۋدا جاپون تiلiنiڭ مۇعالiمi بولىپ جۇمىس iستەيدi. Iستiڭ باستاماسى برازيليالىق بالالارعا جاپون تiلiن ۇيرەتiپ قانا قويماي، ۇلتتىق مادەنيەت قۇندىلىقتارىنا دا بەيiمدەۋ ەكەندiگiن تۇسiنگەن سەنا وتانىنا ورالعان سوڭ ارنايى سىنىپتار اشىپ، ووتا دەگەن ەلدi مەكەندەگi جۇمىسشى بالالارىنا ساباقتار جۇرگiزە باستاعان. ووتا – جاپونياداعى ءوندiرiس ورىندارى كوپ شوعىرلانعان، زاۋىت-فابريكالاردىڭ مەكەنi بولعاندىقتان تۇرعىنداردىڭ نەگiزگi بولiگiن جۇمىسشىلار قۇرايدى. ولاردىڭ اراسىندا برازيليالىق جۇمىسشىلار وتە كوپ. ولار – جاپون ەكونوميكاسىنىڭ كەلەشەگiنە كوز جiبەرiپ، بالالارىن برازيليادا ەمەس، كۇنشىعىس ەلiندە وقىتۋدى ماقسات ەتكەندەر. بiراق تiلدi جەتiك مەڭگەرۋ ءۇشiن الەۋمەتتiك، تiلدiك ورتا بولۋى كەرەك. ول ورتا – جاپون قوعامى، سوندىقتان جاپونياداعى برازيليالىقتار بالالارىن جاپون مەكتەبiندە وقىتۋدى ءجون كورەدi. 

دەگەنمەن، برازيليانىڭ نەگiزگi تiلi – پورتۋگال تiلi بولعاندىقتان، بالالاردىڭ جاپونشا تiل سىندىرۋى قيىنعا سوعۋدا. بiراق سەنا سياقتى ناعىز ۇلتجاندى  مۇعالiمدەر شەت ەل بالالارىنا جاپون تiلiن ۇيرەتۋدە ۇلكەن ىقىلاسپەن كiرiسكەندiكتەن، ولاردىڭ تiلدi مەڭگەرiپ قانا قويماي، جاپون قوعامىنا سiڭiپ كەتۋi مۇمكiن. سەنانىڭ مەكتەبiندە بالالار جاپونشا جابدىقتالعان سىنىپتاردا وقيدى، جاپوننىڭ ۇلتتىق تاعامدارىمەن تاماقتانادى. ولارعا ارنايى سالت-ءداستۇر ساباقتارى دا وتكiزiلiپ تۇرادى. 

بiزدiڭ ەلمەن سالىستىرعاندا جاپون ورالماندارى ءۇشiن ازاماتتىق الۋ، تۇرعىن ءۇي تابۋ، جۇمىسقا ورنالاسۋ، قۇجاتتاردى راسiمدەۋ، ت.ب. ماسەلەلەر كەدەرگi ەمەس. ماتەريالدىق جاعىنان قام جەمەيتiن ولاردى ۇرپاعىنىڭ انا تiلiن بiلۋ ماسەلەسi عانا تولعاندىرادى. جاپونيا ۇكiمەتi شەت ەلدەن كەلگەن قانداستارىنىڭ ۇلتسىزدانعان ۇرپاقتارىن جاپونداندىرۋعا بارىن سالۋدا. ال قازاقستانداعى تiلi دە، دiلi دە ەۋروپالانعان قازاقتار ۇلتجاندىلىقتى ورالمانداردان ۇيرەنسە ءجون-اۋ!

"تۇركىستان" گازەتى