بىراق سودان بەرى بازار توڭىرەگىنەن داۋ ارىلماي، «انە جابىلادى، مىنە جابىلادىنىڭ» جەلپۋىمەن ءالسىن-ءالسىن دۇرلىگىپ تۇر.

سولتۇستىك اينالىمدا 74 امبەباپ بازار بار. ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى. مۇندا شامامەن 18 مىڭ ادام جۇمىس ىستەيدى. الايدا بازارمەن كۇن كورەتىن حالىقتىڭ بۇدان كوپ ەكەنىنە بارشامىز بارعان سايىن كوز جەتكىزەمىز. 

قالا اكىمدىگىنىڭ قولعا العان ماقساتى – قالانى كەڭەيتۋ، كوركەيتۋ. ول ءۇشىن الدىمەن بەرەكەسىز بازارلاردى جويىپ، ورنىنا زاماناۋي ساۋدا ورتالىقتارىن تۇرعىزۋ كەرەك. وپ-وڭاي، وسىمەن ماسەلە شەشىلە قالاتىنداي. مۇندا جۇمىس ىستەيتىن حالىقتى قايتپەكپىز؟ سىرتتان كەلىپ ساۋدا جاسايتىن قىرعىزدار، تاجىكتەر مەن تۇرىكتەردى ەلىنە قايتارىپ، بازاردى بوسقىنداردان بوساتتىق دەلىك. الايدا اربا سۇيرەپ، الما ساتىپ كۇن كورەتىن ءبىزدىڭ ازاماتتار قايدا بارماقشى؟ 

بىراق سودان بەرى بازار توڭىرەگىنەن داۋ ارىلماي، «انە جابىلادى، مىنە جابىلادىنىڭ» جەلپۋىمەن ءالسىن-ءالسىن دۇرلىگىپ تۇر.

سولتۇستىك اينالىمدا 74 امبەباپ بازار بار. ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى. مۇندا شامامەن 18 مىڭ ادام جۇمىس ىستەيدى. الايدا بازارمەن كۇن كورەتىن حالىقتىڭ بۇدان كوپ ەكەنىنە بارشامىز بارعان سايىن كوز جەتكىزەمىز. 

قالا اكىمدىگىنىڭ قولعا العان ماقساتى – قالانى كەڭەيتۋ، كوركەيتۋ. ول ءۇشىن الدىمەن بەرەكەسىز بازارلاردى جويىپ، ورنىنا زاماناۋي ساۋدا ورتالىقتارىن تۇرعىزۋ كەرەك. وپ-وڭاي، وسىمەن ماسەلە شەشىلە قالاتىنداي. مۇندا جۇمىس ىستەيتىن حالىقتى قايتپەكپىز؟ سىرتتان كەلىپ ساۋدا جاسايتىن قىرعىزدار، تاجىكتەر مەن تۇرىكتەردى ەلىنە قايتارىپ، بازاردى بوسقىنداردان بوساتتىق دەلىك. الايدا اربا سۇيرەپ، الما ساتىپ كۇن كورەتىن ءبىزدىڭ ازاماتتار قايدا بارماقشى؟ 

زاماناۋي ساۋدا ورتالىقتارى قانشا ادامعا جۇمىس بەرە الادى؟ مۇندا جالعا بەرگەن ورىننىڭ اقشاسىن تولەي الاتىن ءىرى ساۋداگەرلەر عانا ورىن تەپپەك. ال ۇساق-تۇيەك جۇمىستى ناپاقا تۇتىپ، نانىن تاۋىپ جەگەن توپتى كىم ويلاپتى؟ ءتىپتى زاماناۋي ساۋدا نۇكتەسى رەتىندە «ادك» ساۋدا ورتالىعىن ۇلگى ەتەدى. ول بۇرىنعى ءۇي قۇرىلىس كومبيناتىنىڭ قالدىق عيماراتىنىڭ، كەيىننەن قۇرىلىس بازارى بولعان ورىندا بوي كوتەردى. بۇل كەشەندە 18 مىڭ ادامعا جۇمىس تابىلمايدى جانە قالاداعى ءىرى ساۋدا نۇكتەلەرىنىڭ بارلىعى مونوپوليستەردىڭ قولىندا. مۇندا بەلگىلى برەند دۇكەندەرى عانا بار. ال تاۋاردى ءوزى اكەلىپ ساتاتىن ۇساق كاسىپكەر بۇل مونوپوليستەرمەن يىق تىرەستىرە الا ما؟ الماتىدا جالعىز ادك ەمەس، باسقا دا ساۋدا كەشەندەرى تولىپ جاتىر. ونىڭ ءبارى ەۋروپا مەن ازيانى جاۋلاپ العان ۇلكەن ءسان ۇيلەرىنىڭ دۇكەندەرى. 

الماتى قالاسىنا كىرەتىن جول ايرىقتاردى كەڭەيتىپ، كوشە قوزعالىسىن جەڭىلدەتۋ – باستى مىندەت. دەگەنمەن قىزىل سىزىقتى باسىپ تۇرعان بازارلاردى ساۋدا ورتالىقتارىنا جيناعانشا، قالا سىرتىنا كوشىرۋ اقىلعا قونىمدى سياقتى. جۋىردا وسى ماسەلەگە وراي «نۇر وتان» حدپ قالالىق فيليالىنىڭ قولداۋىمەن جەتىسۋ اۋداندىق اكىمدىگىنىڭ ءماجىلىس زالىندا الماتى بازارلارىن قايتا قۇرۋ تۋرالى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. بازارلاردى جويىپ، جاڭا ساۋدا الاڭدارىن قايتا قۇرۋ جونىندە بازار باسشىلارىمەن جوسپارلى جانە كەشەندى جۇمىستار جايى تالقىلاندى. الماتى قالاسى ساۋلەت جانە قۇرىلىس باسقارماسىنىڭ اقپاراتى بويىنشا 34 بازار قۇرىلىس سالۋعا تى­يىم سالىنعان قىزىل سىزىقتان اسىپ تۇر. وسىناۋ بازارلاردىڭ كوپشىلىگى قالا قۇرىلىسىنىڭ نورمالارىنا سايكەس جۇمىس ىستەپ تۇرعان جوق جانە زاماناۋي جاڭارۋعا ءزارۋ دەپ كورسەتىلگەن. راسىندا، اتىشۋلى «باراحولكانىڭ» سانيتارلىق جاعدايى سىن كوتەرمەيدى. 

دەسە دە 40 بازاردىڭ وكىلى الماتى قالاسى ءماسليحاتىنىڭ شەشىمىن قۇپتاپ، بازارلاردى قايتا قۇرۋعا كەلىسىم بەرىپ وتىر. ونىڭ 13-ءى ەسكيزدىك جوبالارىن جاساۋعا كىرىسىپ كەتكەن. ال تيگراحاۋد جانە ارىستان بازارلارى جوبالاۋ جۇمىستارىنا كىرىسسە، تاعى 2 بازار تەحنيكالىق شارتتارىن بەكىتتى. «نۇر وتان» حدپ الماتى قالالىق فيليالىنىڭ ءبولىم باسشىسى قايىم-مۇنار تابەەۆ: «بازار باسشىلارى الداعى ۋاقىتتا بولاتىن جاڭعىرتۋدى تولىق قولداپ وتىر. بۇگىنگى تاڭدا بازاردىڭ جاعدايى سىن كوتەرمەيدى. ۋاقىتتىڭ تالابىنا ساي، ولاردىڭ بارلىعىن زاماناۋي ساۋدا نۇكتەلەرىنە اينالدىرۋ كۇن تارتىبىندە تۇر»، – دەدى. 

قارا بازاردىڭ ساۋداسى دا، تۇسكەن قارجىسى مەن تابىسى دا ەرەكشە قاداعالاۋدى تالاپ ەتەتىن شەتىن ماسەلە. ءتيىستى سالىق مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە جەتكەنشە نەشە رەت تالانادى دەسەدى. ماسەلەن، «باراحولكاداعى» ءبىر بازاردىڭ ورنالاسقان جەر كولەمى رامستور ساۋدا ۇيىمەن بىردەي. الايدا «رامستور» تولەيتىن مەملەكەتتىك سالىققا قاراعاندا  تۋرا سونداي اۋماقتى الىپ جاتقان بازاردان تۇسەتىن تابىس سالىعى 4 ەسە از كورىنەدى. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ماسەلە بازاردان جيىلاتىن سالىق ورتا جولدان جۇلمالانىپ، قولدى بولۋىندا. ناتيجەسىندە وننان ءبىر بولىگى بيۋدجەتكە جەتەتىن سياقتى. قارا بازاردىڭ وسىنداي قيتۇرقىلىقتارى مەملەكەتتىك قازىناعا كەسىرىن تيگىزىپ وتىرعانىن اركىم-اق وپ-وڭاي اڭعارۋىنا بولادى.    

دەسە دە بازاردى ءبىرجولا الىپ تاس­تاۋ مۇمكىن ەمەس. الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندە، قارجىلىق ورتالىقتارى مەن استانالارىندا دا ايگىلى بازارلار بار. 

قالا كوركى – جايما بازار...

قالا مادەنيەتى ءبىزدىڭ زاما­نىمىزعا دەيىن-اق قا­لىپ­تاسقان. قالا كوشەلەرى مەن زاڭعار عيماراتتاردىڭ كوركىن تاريحي قالالاردان تاماشالاي الامىز. تاماشالاپ تۇرىپ «مۇنىڭ داۋرەنى ءوتتى» دەۋگە اۋىز بارمايدى. ويتكەنى بۇل ەلەمەنت قالانىڭ كوركىن كىرگىزىپ تۇر. ايتقانداي قاي زاماندا دا قالا كوركىن قىزدىرعان، اسىرەسە شىعىستا ءىرى ورتالىقتاردىڭ تۋىلۋىنا تۇرتكى بولعان – بازار. بازار بارلىعىن وزىنە شاقىرادى، تارتادى، حالىقتى شوعىرلاندىرادى. ءتىپتى بازارسىز قالا بولماعان دەسەك قاتە ەمەس.

دامۋشى مەملەكەتتەر قاتا­رىنان كورىنىپ، دامىعان ينفرا­قۇرىلىم جاساۋعا اسىعامىز. الايدا اسەم الماتىنىڭ كوركىنە داق تۇسىرگەن تاپ وسى بازارلار ما؟ سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا كوشە بازارلارىنا تىيىم سالىنىپ، جايما بازار يەلەرىن تىرقىراتىپ قۋىپ تاستادى. الماتىنى وسىلاي وپ-وڭاي الەمدىك تالاپتارعا ساي، ينفراقۇرىلىمى دامىعان قالاعا اينالدىرماق بولىپ اۋرەمىز. وعان قوسا «باراحولكا» اتىمەن ايگىلى سولتۇستىك اينالىمداعى بازارعا دا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ كەلەدى، بىراق ونىڭ اڭگىمەسى بولەك. 

ءىرى مەگاپوليس قانداي بولۋى كەرەك؟ قايىر تىلەگەن قاڭعىباسى جوق، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاع­دايى رەتتەلگەن، جۇمىسسىزدىق بايقالمايتىن، ءزاۋلىم سارايلار مەن بيزنەس ورتالىقتار بوي كوتەرگەن شاھارلار ما؟ ءتىپتى الەمدى اۋزىنا قاراتقان نيۋ-يوركتە دە جايما بازارلار وتە كوپ. ونىڭ ءبارى ورتالىقتا ەمەس دەپ ايتا المايمىز. داۋلەتتى ادامداردىڭ تۇراعىنا اينالعان ايگىلى برۋكليندە جايما بازارعا رۇقسات ەتىلگەن. مۇندا ساۋ­دا اسىرەسە سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى قىزا تۇسەدى. برۋكلين جايما بازارى دەپ ايدار تاعىلعان جەر 2008 جىلى اشىلىپ، ودان بەرى اۋماعى كەڭەيە تۇسكەن. «نيۋ-يورك تايمس» گازەتىنىڭ ارنايى ماقتاۋىنا دا يە بولعان. ساۋداگەرلەرگە ەشقانداي سالىق سالىنبايدى، ياعني تابىس سالىعى اتىمەن جوق. سوندىقتان وقۋشىلار دا بۇل جەردە ارتىق كىتاپتارىن ساتۋعا قۇقىلى جانە ساتىپ الۋشىلار نەسيە كارتاسىمەن تولەم جاساي الادى ەكەن. سونداي-اق ارنايى كۆارتالداردا (قىتاي، ورىس، قارا ناسىلدىلەر) جايما بازار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كۇنكورىس كوزىنە اينالعان. سونداي-اق تورتكۇل دۇنيەنىڭ بەيرەسمي استاناسىنا اينالعان لوندون قالاسى دا جايما بازاردان باس تارتقان ەمەس. لوندوننىڭ بەلدى اۋداندارىنىڭ ءبىرى – نوتتينگ حيل كورىكتى عيماراتتار، كوشە كارناۆالى جانە جايما بازارلارىمەن تانىمال. XIX عاسىردا اشىلعان ازىق-تۇلىك بازارى بۇگىندە ەڭ ءىرى لوندوندىق «باراحولكا» اتاعىنا يە. بايقاساق، جايما بازارلار اتالعان مەگاپوليستەردەن وزگە ەۋروپا ءسان ورتالىقتارى مەن مەگاپوليستەرىنىڭ دە سانىنە اينالعان. دۇنيەجۇزىنىڭ ءسان ورتالىعى سانالاتىن پاريجدەگى جايما بازارلارعا ايگىلى تۇلعالار مەن انشىلەر ارنايى باس سۇعاتىن كورىنەدى. استە ءبىز بۇل بازارلاردى كورمەلەرمەن شاتاستىرىپ وتىرعان جوقپىز. سونىمەن الماتىدا بۇرىش-بۇرىشتا توقتاي قالىپ، جەمىس-جيدەگىن، ازىن اۋلاق ۇساق-تۇيەگى مەن ارتىق بۇيىمدارىن ساۋداعا سالعان حالىقتىڭ تىرشىلىگىنە توقتاۋ سالۋ ارتىق ارەكەت. شولاق بەلسەندىلەردىڭ شىعىس مادەنيەتىنەن، ءتىپتى الەمدە قالىپتاسقان بازار مادەنيەتىنەن حابارسىز ەكەنىن تانىتاتىن تىراشتىعى عانا. كەيدە تۋريستەردى تارتاتىن دا كوشە بازارلارى ەمەس پە؟ 

كونە حيسسالار مەن اڭىز-ءاپسانالاردا قالانى سۋرەتتەۋ بازاردان باستالاتىن. «مىڭ ءبىر ءتۇن ەرتەگىلەرىندە» شىعىس شاحارلارى قۇس بازارلارى، جەمىس-جيدەك، سونداي-اق سان ءتۇرلى ساۋداسىمەن ورىلەتىن. سوندىقتان وڭتۇستىك شاھارداعى بازارلارعا قاھار توگە بەرۋدەن گورى، ولاردى زاماناۋي نىساندارعا اينالدىرعان ءتيىمدى.

"تۇركىستان" گازەتى