ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ. «ۇركەرگە» ءۇستىرت قاراماساق
جازۋشىنىڭ العاشقى شىعارمالارىنان-اق ونىڭ تالانت ەرەكشەلىگىن ءدوپ باسىپ تاني بىلگەن سول كەزدەگى ستۋدەنتتىڭ دە ەستەتيكالىق تالعامىن وسى ماقالالاردان كورگەندەيمىز.
– ورالحان بوكەەۆتى بىلەسىز بە؟
وسىنداي سۇراق قويساڭىز وقىرمان نامىستانادى. تۇڭعىش جيناعى «قامشىگەردەن» كەيىن-اق وسىلاي بولعان-دى. نەگە؟
***
ول وتكەن جىلى «ۇركەر» اتتى ەكىنشى جيناعىن جاريالادى. «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ بيىلعى ءۇشىنشى سانىندا ول كىتاپقا رەتسەنزيا شىقتى.
اڭگىمە – سول كىتاپ جانە سول سىن جايلى.
جيناق «ۇركەر» حيكاياسىمەن اشىلعان. شىعارما يدەياسى اننوتاتسيادا جاقسى ايتىلىپتى: «ءومىردى سۇيۋگە، ادالدىققا، قاراپايىم ادامدى قادىرلەۋگە مەگزەيدى». ءيا، ۋاعىزدامايدى، مەگزەيدى.
شىنىندا دا، وسىنداعى باعاڭ قارتتىڭ ءومىرى، ونىڭ ادال جانى وقۋشىنى رۋحاني تازالىققا شاقىرعانداي.
جازۋشىنىڭ العاشقى شىعارمالارىنان-اق ونىڭ تالانت ەرەكشەلىگىن ءدوپ باسىپ تاني بىلگەن سول كەزدەگى ستۋدەنتتىڭ دە ەستەتيكالىق تالعامىن وسى ماقالالاردان كورگەندەيمىز.
– ورالحان بوكەەۆتى بىلەسىز بە؟
وسىنداي سۇراق قويساڭىز وقىرمان نامىستانادى. تۇڭعىش جيناعى «قامشىگەردەن» كەيىن-اق وسىلاي بولعان-دى. نەگە؟
***
ول وتكەن جىلى «ۇركەر» اتتى ەكىنشى جيناعىن جاريالادى. «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ بيىلعى ءۇشىنشى سانىندا ول كىتاپقا رەتسەنزيا شىقتى.
اڭگىمە – سول كىتاپ جانە سول سىن جايلى.
جيناق «ۇركەر» حيكاياسىمەن اشىلعان. شىعارما يدەياسى اننوتاتسيادا جاقسى ايتىلىپتى: «ءومىردى سۇيۋگە، ادالدىققا، قاراپايىم ادامدى قادىرلەۋگە مەگزەيدى». ءيا، ۋاعىزدامايدى، مەگزەيدى.
شىنىندا دا، وسىنداعى باعاڭ قارتتىڭ ءومىرى، ونىڭ ادال جانى وقۋشىنى رۋحاني تازالىققا شاقىرعانداي.
«تاعدىر مەن ۋاقىت ايعىزداعان بەتىندە ۇنەمى ءبىر توڭ قاتىپ جاتاتىن سەكىلدى. ال جەر توڭى ەرىسە استىنان قىزىقتىرىپ بايشەشەك كوكتەيتىنى بار-دى. باعاڭنىڭ اسا سۋىق جۇزىنە شىنداپ، شىداپ ۇڭىلگەن ادام وسىناۋ ديداردان وزگەشە مەيىرىمنىڭ مەرەيىن بولجار ەدى» دەپ سۋرەتتەيدى جازۋشى باس كەيىپكەر كەلبەتىن. نەگە ءجۇزى ۇنەمى قاتۋ، نەگە توڭ قاتىپ جاتقانداي؟ قاتال تاعدىردان، وتىزىنشى جىلدار ايقايىنان. ءيا، سول بەلسەندىلەر قارا داۋىل قىرمانداعى استىقتى ىسىراپ ەتكەندە «ءوزىڭ جەپ قويدىڭ، ۇرلادىڭ» دەپ مۇنىڭ جالعىز اعاسى احمەتكە جالا جاۋىپ، سوتتاتقان. ءيا، سولار جۇرەگى ادال، جىگىتتىڭ بوزتايلاعى احمەتتى ارعى بەتكە قاشۋعا ءماجبۇر ەتكەن. ءيا، سولاردىڭ «قاشقىننىڭ ءۇيى» دەپ تابالاۋى مەن پەرزەنت قايعىسىنان شوگە تۇسكەن اجەنىڭ اماناتىن جەرگە تاستاي الماي، «ومىرىندە ءبىر قىزدىڭ بەتىنە قاراپ كورمەسە دە بار ءۇمىتى، ماحابباتىنىڭ ارايلى تاڭى الدا» جاس باعدات تۋعان جەڭگەسىنە ۇيلەنىپ، جىگىتتىك تۇرماق بالالىقتىڭ قىزىعىن كورە الماعان... سوندا قالايشا ديدارىنان «مەرەيلى مەيىرىم» سەزىلەدى؟ جان بالاسىنا جاقسىلىقتان وزگە ويلارى جوق، ونىسىن مىندەت تە ەتپەيدى، «وزگەگە كومەكتەسۋ» دەپ اتالاتىن جۇمىسقا ورنالاسقانداي...
«ەگەر وتكەل جاقتان «ويباي... كەتتىم، قۇتقارىڭدار!» دەگەن وقىس داۋىس شىقسا باعاڭ كوپ ويلانىپ، جوق بولماسا ساسقالاقتاپ وزەنگە تۋرا ۇمتىلمايدى. جايىمەن قارا قىل ارقاندى قولىنا الادى دا، قاراكەرگە ءمىنىپ داۋىس شىققان جاققا جەلىپ كەتەر ەدى... ولار سۋعا اعۋ كەرەك تە، باعاڭ قۇتقارۋ كەرەك سەكىلدى شارتتىلىققا اينالعان» (27 بەت). ويلايتىنى، قورعايتىنى – حالىق مۇلكى. سونىسى ءۇشىن قارتايعان شاعىندا باياعى بەلسەندى پەندەبايدىڭ بالاسى سويىلعا دا جىققان، بىراق جابىرلەنگەنىن بىرەۋگە ايتقان باعاڭ جانە جوق، سۇراعاندارعا «ات ۇركىپ جىعىلدىم» دەگەن. ارينە، حالىق مۇلكىنە سۇعاناق قولىن سۇعۋشىلاردى بىلە تۇرا وكىمەت ورىندارىنا حابارلاماۋ – ايىپ... وسىنىڭ ارقاسىندا ناعىز دارحان قازاقى پسيحولوگيا جاقسى كورسەتىلىپ، ۇلتتىق حاراكتەر اشىلىپ تۇر. بۇل – جازۋشى شەبەرلىگى.
«جو...عا، اقساقال. و نە دەگەنىڭىز. ءوزىڭىزدى سويىلعا جىققان ۇرىنى اكەتىپ بارامىز اۋدانعا. جۋىقتا سوتى بولادى. ءوزىڭىزدى شاقىرتامىز.
– نە دەيدى! – باعاڭنىڭ قامشىسى قولىنان ءتۇسىپ كەتتى.
– مەن سوتتا دەپ پە ەم؟ قانە، وسىندا ما، كورەيىنشى بەيباقتى. اپىراي، قيىن بولعان ەكەن، اپىراي، – قاۋدالاقتاپ، اتتان دومالاپ ءتۇستى دە، ماشيناعا ۇمتىلا بەردى».
«قالەكە، كۇپىرشىلىك بولماسىن، ويىمدا ايداتىپ جىبەرەيىن دەگەن نيەتىم جوق ەدى، مىنە، ورازامدى دا اشقانىم جوق، بەيۋاق قوي. كولحوزدىڭ ەرتەڭ سەپكەلى وتىرعان مارجانداي بيدايىن ۇرلاپ بارا جاتقان سوڭ العاشقى اشۋمەن ايقايعا باسقانىم راس».
«اقىلعا جەڭدىرمەدىڭ، ۇزەڭگى جۇمسادىڭ. انا بوزتالدىڭ جىراسىنا سۇيرەپ تاستاعاندا ولەدى دەپ ويلادىڭ. جوق، مەن ءتىرى قالدىم. نە كورمەگەن قۋ باس».
«شالدۋار شالدان شاتاق كەتسە، كەش، شىراعىم. انا بالاپاندارىڭا قاشان قۋاتىم تايعانشا كوز قىرىمدى سالا جۇرەرمىن» (24 بەت).
بۇل سوزدەر قاراپايىم جاننىڭ جۇرەكجاردى سىرى.
سونان سوڭ قارت جىلايدى... ءالى دە كەيبىر جانداردىڭ ەزدىگىنە، تىرشىلىگىنىڭ كۇيكىلىگىنە جانى اۋىرا ەگىلەدى. الگى قالدىبايلاردىڭ ومىردەگى ماقساتى نە؟ الا بەرۋ. تويمايدى. نەگە زامانىنان ەشتەڭە الا الماي تۇرمەگە كەتىپ بارادى؟ ويتكەنى، ءوزىنىڭ زامانعا بەرەرى، قوعامعا قوسارى جوق. شىن ءومىر ءمانى – زامانىڭا بىردەڭە قوسا بىلۋدە. سوندا عانا ادال ەنشى تيمەك.
شىعارماسىنىڭ كوپ جەرىندە شاعىن وقيعانى ۇزاق سۋرەتتەۋشىلىك بايقالعانىمەن، وسىنداعى باعاڭ قارت وبرازىنىڭ ءساتتى شىققاندىعى، ونىڭ «ويلاناتىن دا، ويلانتاتىن دا» كەيىپكەر ەكەندىگى كۇمانسىز. «ايپارا-انا» حيكاياسى قازاق حالقىن «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاما» قىرعىنىنا ۇشىراتىپ، «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى» دەپ زارلاتقان اتاقتى جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندەگى ەل تاعدىرىنا ارنالىپتى. شىعارمانىڭ پاتريوتيزمگە شاقىرار ويلى دا تەرەڭ تولعانىستارى ابزال انا ايپارا اتىنان ايتىلادى. حيكايانىڭ ۇلكەن تابىسى دا وسى بەينە دەر ەدىك. ايپارا-انا – ادەبيەتىمىزدەگى ايەل كەيىپكەرلەر جايلى قالىپتاسقان شارتتى سحەما، ەسكى كانونداردان تولىق ادا، جاڭا وبراز.
جاسىراتىنى جوق، تاريحي رومان-پوۆەستەردىڭ كوپشىلىگىندە قازاق ايەلى تىم بىرجاقتى كورسەتىلىپ ءجۇر.
كىتاپتاردا قازان-وشاقتان شىقپايتىن، ايتارى وسەك، تىرلىگى كۇيكى جاندار ارتىقشا مول.
كەيبىرەۋلەر ءتىپتى بوكسەلى، جەڭىلتەك ايەلدەر «گالەرەياسىن» جاساۋعا اينالعان. سول ءبىر حاراكتەر اشۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداپ جاتسا ەكەن-اۋ، كوپ رەتتە وقۋشىنى «قىزىقتىرۋ» ءۇشىن عانا جازىلادى.
جازۋشى مادەنيەتىن، وقىرماننىڭ ەستەتيكالىق تۇشىمىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، بۇلايشا تيپتەندىرۋ – قالامگەرگە ۇيات، حالىققا قيانات. ۇلتتىق پسيحولوگيامىزعا جات كورىنىستەردىڭ ادەبيەتتە ورىنسىز كوپ سۋرەتتەلۋىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە سەرىك قيراباەۆ تا وتە دۇرىس سىنادى.
وزگە حالىقتار ءبىزدى ادەبي تۋىندىلار، سونداعى كەيىپكەرلەر ارقىلى تانيتىندىعىن، اۋەزوۆتىڭ «جازۋشى – جاۋاپتى ويدىڭ ادامى» دەپ قانا قويماي، زەرە، ۇلجان، توعجان، ايگەرىمدەر بەينەسىمەن قازاق ايەلىنىڭ جان سۇلۋلىعىن الەمگە تانىتقاندىعىن جازۋشىلارىمىز ەستە ۇستاسا ەكەن.
باتىر دا، ۇلى دا، عۇلاما دا – انادان.
تاريحىمىزدا حالقى ءۇشىن قايعىرعان، قايعىرىپ قانا قويماي، قيىن ساتتە جول سىلتەي بىلگەن انالار بولمادى دەپ كىم ايتا الار؟!
وسىنىڭ جاقسى دالەلى، يگى كورىنىسى – ايپارا-انا.
م.دۇيىسماعانبەتوۆ جاقسى ايتقان: «ول ءوز زامانىنىڭ مۇڭ-زارىن شاعاتىن دا، كىناراتى مەن وكىنىش كۇيىن شەگەتىن دە، كەيىنگى ۇرپاق قوياتىن زاڭدى سۇراققا شارق ۇرىپ جاۋاپ ىزدەيتىن دە ابزال انا».
قانعا بوككەن دالا مەن تۋعان جەردى تاستاپ ۇدەرە كوشكەن ەل ويرانىنىڭ تۇپكى سىرىن – اۋىزبىرلىكتىڭ بولماۋى، رۋ تالاسى مەن كوشپەندى تۇرمىستان دەپ ءدال تاۋىپ، سول كەزدە-اق وتىرىقشىلدىققا، بىرىگۋگە شاقىرعان ونىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىن، ەلگە، جەرگە، ەرگە دەگەن ىستىق ماحابباتىن كوش كەزىندەگى ىشكى مونولوگتارىنان ايقىن كورەمىز. ەل تاعدىرى جايلى تەرەڭ تولعانادى، تەبىرەنەدى ول.
«...قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان كۇندە دە ورنىڭنان سۋ شىققانداي قوقشاقتاپ، كوشىپ-قونا بەرۋشى ەدىڭ، – وسى قىلىقتارىڭا قابىرعام قايىسۋشى ەدى; قالباقتاي ۇشقان قاڭباقتىڭ نە قاۋقارى بار; ىرگەلى ەل ورنىقتى بولار، كوش-كوش سورلى ەل، كوشكەن جۇرتتىڭ كوگەرگەنى قايسى، شىعار ۇشپاعى قايسى; ويداعى-قىرداعىڭدى جيىپ-تەرگەنشە جوسىلا شاپقان جوڭعاردىڭ قولجاۋلىعى بولىپ قالارسىڭ» (68 بەت). نەمەسە:
«بولايىن دەپ بولدىرا الماي جۇرگەنىمىز – سەنىڭ كارىڭ ەمەس، اقىل تارازىسىنا سالىپ قاراساق – باسقا بىتكەن باعىمىزدى ءوزىمىز شايقاپ جۇرسەك كەرەك. دارحان ءومىرىمىزدىڭ قىزىعى كەتىپ، شىجىعىن قالدىرمايمىن دەسەڭ، اللا تاعالاما مىناۋ قويداي ءورىپ، جىلقىداي جۋساپ جۇرگەن حالقىما، اناۋ كيەلى ساپارعا اتتانعان كەنجەمە – قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىكتى، ءبىر-ءبىرىن وققا بايلاپ بەرمەيتىن قيماستىقتى، شۇلەنسىپ وتەر كەڭ پەيىلدى، باباسىنىڭ كۇناسىن بالاسى جۋار نامىستى بەرگەيسىڭ» (86-بەت).
انا ءۇمىتى اقتالادى. حالىق بويىنداعى ەرلىك رۋح جاسىماعاندىعىن ءوز بالاسى جاندوس دالەلدەيدى.
«مەن ويلايتىنمىن: اركىم ءوزى شىعار تاۋىنىڭ بيىكتىگىن كوكسەپ، كىم ەرتسە سونىڭ جەتەگىندە، يتارشىسىندا كەتەر-اۋ دەپ. قۇداي تاۋپيىق بەرگەندە ونىڭ بەتى ارى بولاتىن سەكىلدى. مەنىڭ ۇرپاقتارىم نامىسىن قولدان بەرمەيتىن، وجدانى تازا، ءدىنى بەرىك كۇيدە باز كەشپەك. مەن بولاشاققا استە سەنبەۋشى ەدىم. ونىم دا بەكەر ەكەن... تىي كوز جاسىڭدى، ەي ەڭىرەگەن ەل، اتا-بابا قونىسىن جوڭعارعا بەرمەي، تاس-تالقان ەتەر ۇلىڭ بار» (106-بەت),
اۋىق-اۋىق قايتالانىپ، اۋىر جىلدار تىنىسىن، زامان لەبىن قىسقا دا ايقىن جەتكىزىپ تۇرعان «جول ۇزاق ەدى. دالا كەڭ، ءومىر تار ەدى» دەگەن سويلەمدەرگە وراي حيكايا سوڭى: «كوش كۇنشىعىسقا بەتتەپ بارادى.
جول ۇزاق. دالا كەڭ» دەپ اياقتالادى.
ويلى ءتۇيىن. ءيا، ءالى دە «جول ۇزاق»، بىراق ەندى «ءومىر تار» ەمەس! ويتكەنى، ومىردەن ساباق العان بىتىراڭقى قازاق رۋلارى كۇش بىرىكتىرىپ، قانجىعالى بوگەنباي باستاعان قولمەن جوڭعارلاردى ءبىرجولاتا قۋىپ شىعادى; ونان سوڭ حالقىمىز ءۇشىن پروگرەسسيۆتىك ءرولى ەسەپسىز بولعان تاريحي وقيعا – قازاقستاننىڭ رەسەيگە ء وز ەركىمەن قوسىلۋ پروتسەسى باستالماق. بىرلىك باردا – ءبارى بار. يدەياسى وسىنشاما سالماقتى حيكايانىڭ كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمى ويداعىداي ەمەس. جاندوستىڭ جوڭعارلارعا اتتانۋى مەن ەگىز بالالاردى الىپ ورالۋىن تولىق بايانداۋدىڭ سالدارىنان حيكايا باستالارداعى بۋىرقانعان پاتريوتتىق ءورشىل رۋح، ورتا تۇسىندا السىرەپ قالعان. جوڭعارلار بايلاپ قويىپ ورتەگەندە جاندوستىڭ امان قالۋى، جالعىز ءوزىنىڭ جاۋ ورداسىنان قوس بالانى الىپ شىعۋى ءبىرشاما شۇبالاڭقى، ءارى تىم وڭاي ايتىلعان. ۇلىنىڭ جاۋ قولىنا تۇسكەنىن ايپارا-اناعا بال اشقىزىپ بىلگىزۋدىڭ دە بۇگىنگى رەاليست جازۋشى ءۇشىن قاجەتى جوق ەدى.
ال ءۇشىنشى حيكايا – «ارداق» جايلى م.دۇيىسماعانبەتوۆتىڭ پىكىرىمەن كەلىسۋ قيىن بولار.
بىزدىڭشە، ماقسات «ارداققا» بىرجاقتى ءارى جاداعاي تالاپ قويعان. شىندىعىندا، بۇل حيكايادان تەك وقيعا ارقىلى شەشىلەتىن اقتىق وي ياكي سيۋجەتتىك شەشىم ىزدەۋ – اعاتتىق.
«تۋىسقان اعايىندارىنىڭ ارازدىعىنان مارقاكولدىڭ ەركەسى – ارداق ءومىردىڭ اششى ءدامىن تاتادى. بۇعان كىنالى – ءبىر قونعان جولاۋشى سالىق. ول شالابايدىڭ جۇمساۋىمەن قوجانىڭ ۇيىنە كەلىپ قونادى دا، ءبىر تۇندە قىزى ارداقتى وپىندىرىپ كەتەدى. وسىدان بارىپ كۇندەردىڭ-كۇنىندە جار باسىنا قونىس تەپكەن جالعىز ءۇيدىڭ جۇتاڭ ومىرىنە تاعى ءبىر تىرلىك يەسى كەلىپ قوسىلادى. بار بولعانى وسى. سوندا اۆتوردىڭ ايتپاعى نە؟ اراز اعايىنداردىڭ كەسىرىنەن جانى بۇلاق سۋىنداي كىرشىكسىز، تازا، اقكوڭىل قىز – ارداقتىڭ ءومىرىن شىرعالاڭعا سالعاندا نە ۇتتى»، – دەيدى ماقسات.
بىزدەگى سىن ايتۋدىڭ ترافارەتتىك ءبىر ۇلگىسى وسى. جالاڭ سيۋجەت قۋالاپ، قاي تاراۋدا كىمنىڭ قايدا باراتىنىن سانامالاپ شىعامىز دا، كىتاپتا جازىلماعان جولداردى وقىمايمىز.
«ەۆگەني ونەگيندى» دە «تاس-تالقان» ەتۋگە بولادى ەكەن، – «دەرەۆنياعا قالادان ءبىر جىگىت كەلەدى. ونى وسىنداعى جاس قىز سۇيەدى، بىراق اۋەلدە جىگىت ۇقپايدى. قىز قالاعا كەتەدى. ونىڭ شىن سۇيەتىندىگىن كەش تۇسىنگەن جىگىت الدىنا قايتا بارسا، قىز كۇيەۋگە شىعىپ كەتەدى. بار بولعانى وسى. سوندا اۆتوردىڭ ايتپاعى نە؟ قىز ءومىرىن شىرعالاڭعا سالىپ، جاۋىر بولعان بايانسىز ماحابباتتى قايتا ايتقاندا نە ۇتتى» دەپ دۇيىسماعانبەتوۆشە سىناساق...
جوق، ويلانا وقىساق، «ارداقتىڭ» قاي-قايسىمىزعا دا ايتارى بار ەكەن. حالىقتىق حاراكتەرىمىزدەگى ءالى دە تولىق ارىلا قويماعان ۇلكەن مىنىمىزگە، تالاي ەردىڭ جوعالۋىنىڭ ءبىر سەبەبىنە سۋرەتكەرلىك ۇتقىرلىقپەن مەگزەيدى ەكەن.
حيكاياداعى اۋىر سۋرەتتەرگە قاراڭىزشى: ەل-جۇرتتان امالسىز بەزىپ، «سىڭارىن اتىپ تاستاعان سارالا قازداي» تاۋداعى جالعىز قاراشا ۇيدە وتكەن شيرەك عاسىر بويعى ماڭگۇرت ءومىر; جالعىز ۇلى قازىپ، جالعىز ۇلى كومگەن شەشە قابىرى; جولشىباي جولاۋشىعا ەرمەك بولعان سابيدەي پاك ارداق; جارسىز انا، اكەسىز ۇل...
وسىناۋ تراگەديانىڭ ايىپكەرى كىم؟
م.دۇيىسماعانبەتوۆ ىزدەگەن «اۆتوردىڭ ايتپاعى» – وسى ساۋالدىڭ جاۋابى. جوق، باستى ايىپكەر – «ءبىر قونعان جولاۋشى سالىق» ەمەس. ونىڭ بۇل اراداعى ءرولى پاتشا ۇكىمەتىنەن كەيىنگى جەندەتتىڭ ايبالتاسىنداي عانا.
كىنا – وزىمىزدە. شالاباي مەن دالابايلار – ەل ىشىندەگى كوپ كورىنىستىڭ تەك بىرەۋى ەكەندىگى جانە راس. «تۋىرلىقتاي جەرگە تالاسىپ، تۋىسىنان ات قۇيرىعىن كەسىسكەندەر اعايىننىڭ عانا جانجاراسى ما، ءيسى قالىڭ جۇرتتىڭ باسىن وڭدىرماي تورلاعان ايىقپاس بۇلتى عوي» دەيدى ورالحان. راس ايتادى، اششى ايتادى.
جاس جازۋشى ءوزى سۋرەتتەپ وتىرعان ورتانى (كەيىپكەرلەر تاعدىرىنىڭ ەرەكشەلىگى) قوسىمشا قيىندىق ەكەنىن جاقسى سەزىنە بىلگەن. قالام سىلتەسى باتىل، ايقىن. اۋەلدەگى ەت قىزۋىمەن ەلدەن كەتكەن شەشىمىنە وكىنىپ، اقشوقىنىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ ارعى بەتكە ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن كوز ساتا ۇزاق تەلمىرەتىن قوجا شالدىڭ كۇيىنىش سەزىمدەرى ايانىشتى. ۇتىمدى دەتالدار دا اۋىر ءحالدى اشا تۇسكەن. «اقشوقى جاقتان ات كىسىنەدى. ءۇيىرىن ساعىنعان تورى شولاق بولار. مال ەكەش – مال دا جالعىزدىقتان قۇلازيدى ەكەن-اۋ» (124-بەت). قورالاسىن ىزدەپ كىسىنەگەن مال، تۋعان ءىنىسىن ەلدەن قۋىپ، قىزىنىڭ ساقاۋلىعىن ەلگە كۇلكى ەتىپ، عايباتتاسقان ادامدار...
وسىلاردىڭ كەسىرىنەن ارۋ ارداقتىڭ عۇمىرى ەرتە ءۇزىلىپتى; ون سەگىز جىل ءومىر ءسۇرىپ قىراتتىڭ ار جاعىندا دا ادامدار بارىن بىلمەپتى; ەڭ باستىسى – ماحاببات اتتى ابزال سەزىمنىڭ نە ەكەنىن ءجوندى ۇقپاي تۇرىپ-اق... انا بولىپتى – اكەسىز نارەستەنىڭ اناسى...
ورالحان وسى ارحيتراگەديا ارقىلى ءوزىمىزدى-ءوزىمىز ەتەككە تارتار كۇنشىلدىكتى، جالعان نامىستى، تاعدىردى تالكەك ەتكەن وپاسىزدىقتى اشىنا ايىپتاپ وتىر، زاردابىن كوركەم ءتىل، ايانىشتى سەزىممەن جەتكىزىپ وتىر.
سول ءۇشىن دە «ارداقتى» تەك سۇلۋ عانا ەمەس، ويلى دا تۋىندى دەپ تانيمىز.
بوكەەۆتىڭ ءتىل شەبەرلىگىنە كەڭىرەك توقتالۋ ءجون. ماقساتتىڭ «جازۋشى بوياۋى تىم قويۋ، اۆتور ورىنسىز، جالاڭ سۋرەتكەرلىككە سالىنىپ كەتكەن» دەگەن پىكىرىن، قاراپايىم جازىلعان «ۇركەر» پوۆەستى تۇرماق، العاشقى جيناقتاعى «تەرىساققان»، «ۇيقىم كەلمەيدى» سەكىلدى اڭگىمەلەر ءۇشىن دە ارتىقتاۋ دەر ەدىك.
سۋرەتكەردىڭ ومىرگە ءوز كوزقاراسى بولعاندا عانا، ايتار ويىن وزىنشە جەتكىزگەندە، وزىندىك دارا بوياۋمەن كوركەمدەگەندە عانا شىنايى تۋىندىلار جازىلماق.
پيكاسسودان لەۆيتاننىڭ پەيزاجىن، ايتماتوۆتان اۋەزوۆتىڭ كوسىلە سۋرەتتەۋىن ەشكىم دە تالاپ ەتپەيدى عوي. ارقايسىسىنىڭ ءوزىنىڭ قولتاڭباسى بار. ماسەلە قايتىپ ايتۋدا ەمەس، ايتا بىلۋدە. جالپى، ىزدەنىس اتاۋلىعا شوشىنا قارايتىن الگىندەي سىني پىكىرلەر ادەبي پروتسەسكە از زيانىن تيگىزىپ جۇرگەن جوق. بىزدە ەكسپەريمەنت وتە سيرەك.
ءستيلى، ءتىلى، مەتودى، ايتارى ءبىر-بىرىنە ۇقساس شىعارمالاردىڭ كوپ جازىلۋىنىڭ ءبىر ۇشىعىن وسىدان ىزدەۋ ءجون. دەمەك، كەي تۇستا بوياۋ ارتىق جاعىلسا، ول دۇيىسماعانبەتوۆ ايتقانداي «جالاڭ سۋرەتكەرلىك» ەمەس، ويدى جەتكىزۋ ءۇشىن اۆتوردىڭ ادەمى قولدانعان ءتاسىلى، ياعني ورالحاننىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، تۆورچەستۆولىق دارالىعى.
ارتىقشا ورەسكەل باتتاسقان بوياۋ دا بايقالمايدى; زامانىنا، جاعدايىنا قاراي ورنىمەن قولدانىلعان.
ءسوز مانەرى مەن سويلەم قۇرىلىسىنان-اق قاي شىعارمادان ەكەندىگى بىردەن اڭعارىلادى. تومەندەگى ەكى سۋرەتتى سالىستىرىڭىز: «باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ التىن الاۋىنا شومىلىپ، سارعىش تارتقان بەتەگە مەن جۋسان، بۇتا مەن قاراعاي جازداي قۇلپىرىپ كەلىپ، كۇزدە ۇزاتىلار ارۋدىڭ ەڭ اقىرعى جاسالۋىنداي، ەڭ اقىرعى قىز كۇلكىسىندەي» (72 بەت). «...كوكتەمگى كوكجيەك – قوپ-قويۋ جالقىندى ساعىم ەدى». «ىركىلىپ بارىپ، الگى كوك كۇمبەزىمەن كومكەرىلگەن. جازعىتۇرىمنىڭ كىربىڭسىز اشىق اسپانى مولدىرەپ، كولدە كورىنىس بەرىپ تۇر. كىلكىگەن جۇقالاڭ مۇنار اراسىنان وقشاۋ كورىنىپ، مۇندا – مۇندالاپ اپپاق بولىپ جاتاتىن تارباعاتاي شىڭ-قۇزدارىن ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان ءجىپ-جىڭىشكە اق بۇلت ەكىگە ءبولىپ، اسپان تاۋىنا ۇقسايتىن.
ەندى-ەندى بۇرشىك اتىپ، كوكتەمنىڭ شۋاعىنا الاقانىن جايا باستاعان ورمان سوڭعى نوسەردەن جاڭا عانا ەس جيىپ بۋسانادى. كوكتەمگى اۋادا ساراي اشار جاعىمدى ساۋمال ءيىس بار. سىمپىلداي ۇشىپ كەلگەن ءبىر توپ شۇرەگەي مارقاكولدىڭ ايدىنىن توسىمەن تىلگىلەي قوندى دا، مامىرلاپ جۇزە جونەلدى». (120 بەت).
قاي شىعارمالاردان؟ ارينە، الدىڭعىسى «ايپارا-اناداعى» جاۋگەرشىلىكتەن ءبىر ساتكە تىنشىعان كەشكى دالا دا، سوڭعى ءۇزىندى تارتىسى دالادا ەمەس سانادا وتەتىن «ارداقتاعى» سۇلۋ مارقاكولدىڭ كەلبەتى.
ورالحاننىڭ سويلەم قۇراۋداعى جەمىستى ىزدەنىستەرى دە مول. كوپتەگەن ءساتتى، جاڭا ينۆەرسيالار كوڭىل اۋدارادى. بىراق كەيدە سويلەمنىڭ قاراپايىم ەرەجەلەرىن وزىنشە جازۋ ءۇشىن عانا بۇزۋىن قۇپتاي المايمىز.
«...ەرتەڭگى كۇننىڭ رايىنا بىرەر ءسات كوزىن سىعىرايتا قاراپ تۇردى. سونسوڭ كەلىستىرە ەسىنەپ الادى. قوراعا بەتتەگەن. نودىرەدەن جاسالعان تيەكتى اعىتادى دا ىشىنە كىرگەن، شوشقا تۇمسىقتاۋ كەلگەن تەمىر كۇرەكتى الىپ قايتا شىقتى» (26 بەت). ايتىلعان جاي شاعىن ۋاقىت ارالىعىنداعى ءبىر كەيىپكەردىڭ عانا قيمىلدارى، ال استى سىزىلعان ەتىستىكتەردىڭ ارقايسىسى ءار ءتۇرلى شاق فورماسىندا تۇر.
«نە ۆسە وريگينالنوە ەست وريگينال» (گ.ليحتەنبەرگ), ءارى بەرىك قالىپتاسقان قاعيدالاردا الگىندەي رەفورمانىڭ قاجەتى دە شامالى.
وسىنداي جەكەلەگەن ساتسىزدىكتەرى بولا تۇرا، تىكە ايتۋ كەرەك، ورالحان بوكەەۆتىڭ ءتىلى – سوڭعى جىلدار پروزاسىنداعى ەرەكشە ءساتتى كورىنىس.
«تەرىساققان» جىرى مەن باسپاسوزگە جاريالانعان «قارا سوزبەن جىرلايىن»، «جۇلدىز جاۋعان تۇندەر-اي» تسيكلدەرىنىڭ ءستيلى ادەبي تىلىمىزدەگى ەلەۋلى جاڭالىق. بوكەەۆ اكەلگەن جاڭالىق.
سويلەم قۇرىلىسى تىم ەكسپەريمەنتالدى بولعانمەن نازىك سەزىمدى قۇيىلدىرىپ بەرۋدە ارتىقشىلىعى، ۇتىمدىلىعى ءسوزسىز سەكىلدى. بۇل ءستيلدى بايىپتى تالداۋ كەرەك. ادەبيەتشىلەرىمىزدەن بۇل جايلى ساليقالى ويلار كۇتەمىز، ارينە. م.دۇيىسماعانبەتوۆ اۆتوردىڭ ءتىل مادەنيەتىنە قاتىستى دا ءبىراز سىن ايتقان. وكىنىشكە وراي...
ءيا، حيكايالاردى باعالاۋدا ءوزى كەمشىلىك دەپ تاپقان تۇستارىمەن قاتار جەتىستىكتى دە كورە بىلگەن ماقساتتىڭ وسى جەردە سىنداعى ورەسكەل جات ءتاسىل – بۇرمالاۋدى قولدانۋى تاڭ قالارلىق. مۇمكىن، باسپا قاتەلىگى بولار دەپ جيناقتى تاعى ءبىر اقتارىپ شىقتىق.
جوق، تالاي ءسوز ماقالادا «تۇزەتىلىپتى». كىتاپتاعى «قۋاڭ ءشول»، «قوس ايناكولدەي»، «ميزەر»، «قوقشاقتاپ»، «ابيەشىك»، «قاراناسىر»، «جىلاپ-سىقتاستاپ» سوزدەرى ماقالادا «قۋاڭ شال»، «قوسايناكولدەي»، «ميزەر»، «قاقاشاقتاپ»، «ابيەشىل»، «قارانسىر»، «جىلاپ-سىقپاستان» دەپ جازىلعان.
ءسويتىپ جازۋشىنىڭ ءتىلى تۋرالى وقۋشىعا قاتە تۇسىنىك بەرىلگەن. ءبىر سويلەمنەن مىسال كەلتىرەيىك.
تاۋقىمەتتى كوپ كورىپ، ءجۇزى ەرتە اجىمدەلگەن كەلىنشەكتىڭ سۇلۋ جانارى بەينەلەنگەن «قۋاڭ ءشول دالاداعى قوس ايناكولدەي» دەگەن ادەمى دە تاپقىر تەڭەۋدى دۇيىسماعانبەتوۆ «قۋاڭ شال دالاداعى قوسايناكولدەي» دەپ وزگەرتەدى دە، تىركەستىڭ كوركەمدىگىن جوعالتىپ قانا قويماي، لوگيكالىق قيسىنسىزدىققا دا ۇرىندىرادى.
«ميزەر» ءسوزى كىتاپتا كىشى ارىپپەن «ميزەر ەمەس» («ميزەمەۋ» ەتىستىگىنەن), «قاقاشاقتاپ» ءسوزى كىتاپتا «قوقشاقتاپ» («قوقشاڭداۋ»، – بايىز تاپپاۋ ماعىناسىندا) دەپ جازىلعان. «قارانسىر» بولسا قازاقتىڭ «قاراناسىر دالا» دەگەن بايىرعى ەپيكالىق تۇراقتى ءسوز تىركەسىنىڭ وزگەرتىلۋى. «ادەبيەتشىل» ءسوزىن «ابيەشىك» دەپ كىتاپتا اۋىل شالى ايتقان. ورىستىڭ «وبەزششيك» ءسوزى اۋىلدا ءالى دە سولاي ايتىلادى. قارت ادامعا ول ءمىن ەمەس.
(«ساموۆاردىڭ»، «ساماۋرىنعا» اينالعانىنداي). ال «ساتىرلەدى» ءسوزى باسقانى قايدام، ايتەۋىر «ۇركەر» دەگەن كىتاپتا جوق. (تەگى بۇل دا «ساتىرلادى» نەمەسە سوعان ۇقساس ءبىر ءسوزدىڭ بۇرمالاۋى بولار).
ءيا، شاعىن عانا رەتسەنزيادا اۆتورعا وسىنشاما قيانات جاسالعان. تۇسىنە المادىق: وسى اراداعى ماقساتتىڭ ماقساتى نە؟ كىتاپ جايلى وقۋشىعا وي ايتۋ ما، الدە ەبىن تاۋىپ جاس جازۋشىنى اياقتان شالۋ ما؟
سىن ايتۋ، ءمىن اشۋ – جاقسى، بىراق سول ءۇشىن شىندىقتى كوپەكورىنەۋ بۇرمالاپ كورسەتۋ – ادەبيەتشىگە ۇلكەن ۇيات. «ادەبيەت – اردىڭ ءىسى».
راس، ماقسات بىرنەشە ءسوزدى دۇرىس جازعان...
بىراق كوپشىلىگى بۇرىن دا تۇسىندىرمە جانە ورفوگرافيالىق سوزدىكتەرگە ەنىپ جۇرگەن، دەمەك، ءتىل بىلەتىن قازاق ۇعۋعا ءتيىستى سوزدەر.
قاجەتتى جەرىندە «مونداناقتاي» ءسوزىن «كىپ-كىشكەنە، جۇمىر» نەمەسە «ماندىرماي» ءسوزىن «جارىتپاي» ياكي «وندىرمەي» دەگەن ماعىنادا قولدانۋعا بولادى عوي. «ۇركەردە» ديالەكتىلەر م.دۇيىسماعانبەتوۆ ايتقانداي «كوز سۇرىندىرەتىن» دارەجەدە ورىنسىز تولىپ جۇرگەن جوق. جالپى، جەرگىلىكتى ءتىل اتاۋلىنىڭ بارىنە بىردەي شوشىنا قاراۋ دا – بىرجاقتىلىق.
مۇنى اكادەميكتەر عابيت مۇسىرەپوۆ پەن ىسمەت كەڭەسباەۆ ورىندى ەسكەرتتى.
«جاسىراتىنى جوق، كەيدە جەرگىلىكتى ءسوز دەگەن جەلەۋمەن قاعاجۋ كورىپ، ادەبي لەكسيكونىمىزدان شەت قاقپاي بولىپ جۇرگەن سوزدەر دە جوق ەمەس. جەرگىلىكتى سوزدەر دەيتىننىڭ ءوزى دە عايىپتان پايدا بولماعانى بەلگىلى. ولار حالىق ءتىلىنىڭ ءوز تابيعاتى دۇنيەگە اكەلگەن ەجەلگى قولتۋما سوزدەرىمىزدىڭ ءبىر پاراسى. سول ءۇشىن دە ولاردى جاتسىنباي، ءيىنى كەلگەن جەردە ادەبي لەكسيكونىمىزعا سۇرىپتاپ، ەلەپ-ەكشەپ ەندىرىپ، وتىرساق، بۇدان ادەبي ءتىلىمىزدىڭ ەسەلەگەن ۇتىس تابارى تالاسسىز» («لەنينشىل جاس» 27 اپرەل. 1972 جىل). ارينە، تىلگە جاڭا ءسوز قوسۋ وڭاي پروتسەسس ەمەس، بىراق قيىنشىلىعى بولا تۇرا – قاجەتتى. مىسالى، كىتاپتا ورالحان قولدانعان «سۇدىگەر» ءسوزىن – وڭتۇستىك جانە شىعىس وبلىستاردا عانا تۇسىنەدى.
ازىرشە – ديالەكتى. توسىن ەستىلەدى. بىراق، «ويباي، مىناۋىڭ ديالەكتى عوي» دەپ ۇرىكپەي سوزدىك قورىمىزعا قوسۋ كەرەك سەكىلدى، «زياب» دەپ ورىسشالاعانشا...
***
ورالحان بوكەەۆ – كەيىنگى تولقىنداعى دارا داۋىس يەسى. تۆورچەستۆوسى شاعىن دا بولسا – ءوز ەرەكشەلىگىمەن قىزىق. بوكەەۆ جازعان دۇنيەنىڭ بارىنە بىردەي ءبىز دە تاڭداي قاعا بەرمەيمىز. ءيا، سىن دا كەرەك. بىراق ءبىلىپ سىنايىق، جوعارىداعىداي ناقاق قياناتقا بارمايىق. ونىڭ تەبىرەنتپەيتىن شىعارمالارى بار، بىراق ويلانتپايتىن شىعارماسى جوق. وسى – اقيقات.
و باستاعى سۇراققا وقىرمان وسى ءۇشىن دە نامىستاناتىن بولار.
ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ،
قازگۋ-ءدىڭ ستۋدەنتى
(1973 ج.)
"تۇركىستان" گازەتى
