ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا: جارىلقاپ قالىباي
ينتەرنەت-كونفرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى جارىلقاپ قالىباي مىرزا وقىرمان تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ قازاق ءتىلىنىڭ مەمەلكەتتىك مارتەبەسىنە لايىق بولۋىنا قاسارىسىپ قارسىلىق تانىتىپ جۇرگەن كۇشتەردى اشكەرەلەپ، اشىق ايىپتاي سويلەدى. «ولار، - دەيدى جارىلقاپ مىرزا، - جەتپىس جەتى اتاسىنىڭ ءدىلى مەن ءتىلىن ساتقان «قارا ورىستار». «سوندىقتان، - دەيدى ول، - قاتارى ازايىپ بارا جاتقانىمەن ايلاسى مول توپتىڭ ايتاعىنا كونبەي ءتىل ماسەلەسىن تەگەۋرىندى تۇردە تالا ەتە بەرۋىمىز كەرەك».
– جارىلقاپ اعا، ۇشاق ىشىندەگى ءومىرىڭىزدى كەيىن قايتارۋعا بولاتىن بولسا، سونداعى بولعان جاعدايدى (ول جەردە ناقتى نە بولعانىن ءوزىڭىز بىلەسىز) قايتالار ما ەدىڭىز؟
– ءيا. تەك «سكات» بورتسەرىكتەرىنىڭ تەرىس پيعىلدارىن بىلسەممەملەكەتتىك تىلدە قىزمەت كورسەتۋ تالابىن ۋ-شۋ قىلماي، مادەنيەتتى تۇردە ەسكەرتىپ، كۋالەر تاۋىپ، ەرتەسىنە اتالعان كومپانيانىڭ اكىمشىلىگىنە بارىپ، ارىزدانىپ ارىزىمدى تاستاپ قانا قايتار ەدىم. بىراق، مەنىڭ بولمىسىم ونداي زىمياندىققا جول بەرمەيدى.
ينتەرنەت-كونفرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى جارىلقاپ قالىباي مىرزا وقىرمان تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ قازاق ءتىلىنىڭ مەمەلكەتتىك مارتەبەسىنە لايىق بولۋىنا قاسارىسىپ قارسىلىق تانىتىپ جۇرگەن كۇشتەردى اشكەرەلەپ، اشىق ايىپتاي سويلەدى. «ولار، - دەيدى جارىلقاپ مىرزا، - جەتپىس جەتى اتاسىنىڭ ءدىلى مەن ءتىلىن ساتقان «قارا ورىستار». «سوندىقتان، - دەيدى ول، - قاتارى ازايىپ بارا جاتقانىمەن ايلاسى مول توپتىڭ ايتاعىنا كونبەي ءتىل ماسەلەسىن تەگەۋرىندى تۇردە تالا ەتە بەرۋىمىز كەرەك».
– جارىلقاپ اعا، ۇشاق ىشىندەگى ءومىرىڭىزدى كەيىن قايتارۋعا بولاتىن بولسا، سونداعى بولعان جاعدايدى (ول جەردە ناقتى نە بولعانىن ءوزىڭىز بىلەسىز) قايتالار ما ەدىڭىز؟
– ءيا. تەك «سكات» بورتسەرىكتەرىنىڭ تەرىس پيعىلدارىن بىلسەممەملەكەتتىك تىلدە قىزمەت كورسەتۋ تالابىن ۋ-شۋ قىلماي، مادەنيەتتى تۇردە ەسكەرتىپ، كۋالەر تاۋىپ، ەرتەسىنە اتالعان كومپانيانىڭ اكىمشىلىگىنە بارىپ، ارىزدانىپ ارىزىمدى تاستاپ قانا قايتار ەدىم. بىراق، مەنىڭ بولمىسىم ونداي زىمياندىققا جول بەرمەيدى.
ال، قازاقشانى تالاپ ەتۋ جونىنەن كەلەتىن بولساق، سوڭعى 22 جىل ىشىندە ءتىل ماسەلەسىن ءار جەردە تالاپ ەتىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ ءبىرى مەنمىن. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى اياققا باسىلىپ جاتقان جەردىڭ بارلىعىندا نەمقۇرايلىلىق تانىتپاي، ءوز نارازىلىعىمدى ءبىلدىرىپ، ەسكەرتۋ جاساۋدى ادەتكە اينالدىرعانمىن. بىراق بۇل تالاپ ەتۋلەرىمنىڭ بارلىعى قازاقشالاپ بوپسالاۋدان ارىگە بارمايدى ەكەن.
وسى ورايدا، قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرلارىنا ايتار ويىم: بۇدان بىلاي، ءبىز تەك ەسكەرتۋ جاساپ قويماي، مەملەكەتىك ءتىلدى اياققا باسىپ جاتقان مەكەمە مەن ۇيىمدى نەمەسە جەكەلەگەن تۇلعانى مىندەتتى تۇردە سوتقا بەرىپ، جازاعا تارتىپ، باسقالارعا ساباق ەتىپ كورسەتۋىمىز كەرەك ەكەن. ءبىزدىڭ «جۇلدىزدار وتباسى» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسى ءدال وسىنداي جۇمىستار اتقاراتىن ازاماتتارعا اقپاراتتىق قولداۋ كورسەتەتىن بولادى. وسى ۇلگىنى رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، قالالىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ رەداكتسيالارى دا ودان ارى تاراتىپ الىپ كەتسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولاتىن ەدى. سەبەبى، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل ەتۋ جۇمىسى وتە اۋقىمدى شارا جانە 22 جىلدا ەڭ نەگىزگى ءتىل جوقشىسى بولىپ كەلە جاتقان - مەنىڭ جۋرناليست ارىپتەستەرىم. بۇل ءبىزدىڭ تىكەلەي قىزمەتتىك فۋنكتسيامىزعا كىرمەيدى دەمەستەن، ءوزىمىز جۇرتقا ۇلگى كورسەتۋىمىز كەرەك.
– جاكە، انەۋبىر قىزدىڭ ءسىز تۋرالى ايتقان"...اۆتوبۋستى ادامدارىمەن توسقىزىپ قويدى، ت.س.س" سوزدەرىن قالاي تۇسىندىرەسىز. وسى شىندىق پا؟
– جارتىلاي شىندىق، جارتىلاي وتىرىك. گۇلميرا انتاليادان الماتىعا ۇشاردان ەكى كۇن بۇرىن تۋريستىك توپتىڭ قۇرامىندا بىزبەن بىرگە ىستامبۇلعا بارعان. شىندىعى كەرەك، ءبىزدىڭ وتەلدىڭ دەمالۋشىلارى تاڭعى ساعات بەس جارىمداعى اۆتوبۋسقا جيىرما مينۋتتاي كەشىگىپ كەلگەنىمىز راس. سەبەبى، ءبىزدىڭ گيد-اۋدارماشى جىگىتىمىز بەس جارىم مەن التىنىڭ اراسىندا اۆتوبۋس كەلەتىنىن ايتقان. ءبىز اۆتوبۋسقا التىعا ون مينۋت قالعاندا كىردىك. سوندىقتان اۆتوبۋسقا كەشىگىپ كىرگەنىمىزدى بىلگەنىمىز دە جوق.
ال ىستامبۇلدىڭ «توپكاپى» مۇراجايىن ارالاعان ساتتە جارتىسىنا عانا جەتىپ، ارى قاراي بالا كوتەرۋدەن شارشاپ، كىشكەنتايىمىز جىلاعان سوڭ توپتان قالىپ، مۇراجايدى ارالاۋدى توقتاتىپ، شايحانادا ولاردى كۇتىپ وتىردىق. گيد قىزىمىزدىڭ شىعاردا قاي جەرگە جينالاتىنىمىز تۋرالى ەسكەرتۋىن ۇمىتىپ كەتىپپىز. سوندىقتان سىرتقى ەسىككە اسىقپاي كەلە جاتساق، ءبىزدىڭ توپتىڭ ادامدارى ءبىزدى كۇتىپ تۇر ەكەن. گيد بىزگە رەنىشىن ءبىلدىرىپ، ەسكەرتۋ جاساعان كەزدە ءبىز كەشىرىم سۇرادىق.
ەندى گۇلميراعا كەلەتىن بولساق، ول ء–وزىنىڭ 12-13 جاسار قىزىمەن تەك قانا ورىس تىلىندە سويلەسىپ وتىرعان ايەل. قاسىنداعى قۇربىسى دا قىزىمەن انا تىلىمىزدە سويلەسپەيدى. ماعان بۇزاقىلىق جاسادى دەپ كۋاگەر رەتىندە تۇسىنىك بەرگەن دە سول ءلاززات دەگەن قۇربىسى بولۋى كەرەك. ال، گۇلميرا سكات كومپانياسىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، ولارعا تەلەفونىن بەرىپ، ينتەرنەت سايت پەن باسپاسوزدە مەنى قارالاپ، ءتىپتى جالا جاۋىپ، كۋالىك-تۇسىنىكتەمە جازىپ بەرىپتى. اتاپ ايتقاندا، ول مەنىڭ اۋىرىپ تۇرعان بالامدى اۋىرمادى دەپ ارسىزدىققا ءبىر بارسا، ەكىنشىدەن، ۇشاقتاعى ءبىر جىگىت ءتورت بورتسەرىك قىزدىڭ بارلىعى جولاۋشىلارعا قازاق تىلىندە قىزمەت كورسەتتى دەپ ەكىنشى رەت جالعان ايتىپ تۇر. جانە ءبىر قىزىعى، ينتەرنەتتەگى سكات كومپانياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ماعان قارسى ءسوز ايتقان اتى-ءجونى كورسەتىلمەگەن انونيم كۋاگەرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە گۇلميرا دا ءوزىنىڭ اتىن جازىپ، تەگىن جانە مەكەن-جايىن كورسەتپەگەن.
ءتورت بورتسەرىك قىزدىڭ ەكەۋى قازاق، ەكەۋى ورىس جانە حابيبۋلاەۆ دەگەن ءبىر جىگىت بار. وسى بەسەۋىنىڭ ماعان ارىز بەرگەن ايجان ابيلديەۆا دەگەن قىزىنان باسقا ءبىر اۋىز قازاقشا سويلەگەن بورتسەرىك بولعان جوق. ايجاننىڭ ءوزى مەنىڭ ەسكەرتۋىمنەن كەيىن، انتاليادان الماتىعا قاراي ءتورت ساعات ۇشىپ شىققاندا بارىپ قازاقشا شالا-پۇلا سويلەي باستادى. ال، قالعان تورتەۋىنىڭ مەنىڭ ەسكەرتۋىمنەن كەيىن دە ءبىراۋىز قازاقشا سويلەۋگە سوزدىك قورى جەتپەدى.
ال، مەنىڭ ءبىر جاسار ۇلىم ماحامبەتتىڭ اۋىرعانىن ءبىز جاتقان «سيرەنا» وتەلىنىڭ مەدبيكەسى دە جوققا شىعارمايدى. جانە سول ىستامبۇلدان قايتىپ كەلە جاتقاندا ماحامبەتتىڭ قالاي جىلاعانىن ء سال ۇياتى بولسا، گۇلميرا مەن ونىڭ قۇربىسى دا جوققا شىعارا الماس. ەكىنشىدەن، ولارعا دالەلدەۋ ءۇشىن ەمەس، بالامنىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن الماتىعا ۇشاعىمىز قونعان سوڭ ءتۇن جارىمى بولسا دا، بىردەن قالالىق ينفەكتسيالىق بالالار اۋرۋحاناسىنا قارالدىق. دياگنوزىن قويىپ، بىرنەشە كۇن ەم قابىلدادى. ول تۋرالى مەديتسينالىق انىقتامامىز بار. وسىدان كەيىن گۇلميرا سياقتى ءوزىنىڭ بالالارىن ورىس تىلىندە تاربيەلەپ وتىرعان اتى عانا قازاق اتا-انانىڭ قانشالىقتى ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتىپ وتىرعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى شىعار. ەڭ باستىسى، سكات سياقتى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ونداعان جىل بويى اياققا باسىپ كەلگەن كومپانيانىڭ PR بولىمشەسىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعان ورىس تىلىندەگى ءباسپاسوز بەتىندەگى اقپاراتقا قانشالىقتى سەنۋگە بولادى؟ ولار ءوز مۇددەسىن قورعاپ وتىر ەمەس پە؟!
جالپى، مەن دە بۇرىن ءبىر قازاقتى – ناعىز قازاق جانە شالا قازاق دەپ ەكىگە بولۋگە قارسى ادامداردىڭ ءبىرى ەدىم. وكىنىشكە وراي، كەيىنگى كەزدە مەن قازاقستانداعى ءورىستىلدى باسقا حالىقتان ەمەس، ءدال وسى شالا قازاقتاردان قورقايىن دەدىم. ويتكەنى ءبىر دانىشپاننىڭ ايتقانىنداي، «بالاڭ قاي ۇلتتىڭ مەكتەبىندە وقىسا، وسكەندە سول ۇلتقا قىزمەت ەتەدى» دەگەن قاناتتى ءسوزدىڭ دۇرىستىعىنا جىل وتكەن سايىن كوزىم جەتىپ كەلەدى. ەكىنشى مىسال: «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەپ ەسكەرتەدى قازاق اتام. ءورىستىلدى باسقا حالىق ءوز مۇددەسىنىڭ ۇتىلعانىن ءوز جەرىندە تۇرماعاننان كەيىن تۇسىنىستىكپەن قابىلداسا دا، ال، ءوزىمىزدىڭ «قارا ورىستار» بۇرىنعىداي ءبىزدىڭ قوجايىنىمىز بولعىسى كەلەدى. ۇشىنشىدەن، «قارا ورىستار» وزدەرىنىڭ جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە 77 اتاسىنان بەرى قاراي كەلە جاتقان اتا ءداستۇرى مەن انا ءتىلىن ساتقانى ءۇشىن وزدەرىن جايسىز سەزىنەتىنى ءسوزسىز. ءتىلىن ساتقان ادام – وتانىن ساتقان وپاسىزدان دا قاۋىپتى. سوندىقتان دا وزدەرىن اقتاۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن دە تايىنبايدى. «قۇدايدان قورىقپاعاننان – قورىق» دەيدى قازاق. بۇلار سونداي دەڭگەيگە جەتىپ قالعان رۋحاني ازعىن ادامدار. ولار وزدەرىن اقتاۋ ءۇشىن جانە ءتىلى مەن ءداستۇرى ورىستانىپ كەتسە دە، ءتىپتى قازاق جەرىنىڭ تەرريتورياسى«كەدەندىك وداق» نەمەسە «بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك» دەگەن ايلا-شارعىمەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ قول استىنا قايتا كىرىپ كەتسە دە، تۇڭىلەتىندەي ەشتەڭە بولعان جوق دەپ، قالايدا ءوزىن-ءوزى اقتاپ، ءوزىن-ءوزى الداپ، ارى قاراي دا قازاق جەرىندە قالىپ قويعىسى كەلەتىن رۋحاني ازعىن، ساداعا كەتكىر قازاق-سىماقتار بولىپ تابىلادى. بۇگىنگى تاڭداعى قازاق حالقىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتى توپتار – ءدىني ەكسترەميستەر دە ەمەس، باسقا دا ەمەس، ءدال وسى «قارا ورىستار». كوزىڭدى اش، قازاق! سەنىڭ جاۋىڭ باسقا ەمەس، وسى ورىستانىپ كەتكەن توپتار. ورىستانعان قازاقتاردى ءۇش دەڭگەيگە بولۋگە بولادى: ءبىرىنشىسى – قازاقشانى بىلەتىن، ءتۇبى قازاق اۋىلىنان شىققان، بىراق بيلىك پەن بيزنەسكە ءوسۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى ورىس تىلىندە ءبىلىم الۋ عانا ەمەس، وتباسىندا دا، ەڭبەك ۇجىمىڭدا دا، قوعامدىق ورىنداردا دا – ورىس تىلىندە سويلەپ، زاماناۋي تۇلعا بولىپ كورىنۋدى – ومىرلىك ماقسات ەتىپ قويعان ادامدار; ەكىنشىسى، قالاعا قونىستانعانىنا ەكىنشى ۇرپاق اۋىسقان، جارتىلاي قازاق، جارتىلاي ورىستانىپ كەتكەن قازاقتار; ءۇشىنشىسى – ەكى-ءۇش ۇرپاق بويى ۋربانيزاتسياعا بوي ۇرعان جانە قازاق پەن قازاق ءداستۇرىن دۇنيەدەگى ەڭ ارتتا قالعان كوشپەلى وركەنيەت ەسەبىندە قابىلدايتىن ءوزى دە، اتا-اناسى دا تازا ءورىستىلدى قازاقتار. ولار ءۇشىن قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ قيامەت-قايىم. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى توپقا جاتاتىن قازاقتار ۇلتتىق قالپىنا قايتسا دا، ءۇشىنشىسى قايتپايتىن شەكتەن ءوتىپ كەتكەن. ەكىنشىسى، 50-دە – 50 پايىز جاعدايدا جۇرگەن، وتپەلى شەكتە تۇرعان قازاقتار. بۇلاردىڭ سانىنىڭ كوبەيىپ كەتۋىنە سوڭعى 22 جىلدا وكىمەتىمىزدىڭ كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى يدەولوگياسىن اينىتپاي قايتالاپ كەلە جاتقانى كىنالى. ولار ءۇشىن «ۇلتشىل» دەگەن ۇعىم – قازىرگى تاڭداعى «تەرروريست» دەگەن ۇعىمنان دا قاۋىپتىلەۋ. جانە ەڭ باستىسى، ولار ءۇشىن جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە «ماحروۆىي ناتسيوناليست» دەگەن ءسوز سياقتى «ۇلتشىل» دەگەن ءسوز دە ەڭ اۋىر ۇكىم. بۇل ۇعىمداردىڭ ساياسات اۋىسقان سايىن وزگەرىپ تۇراتىن ۋاقىتشا، وتپەلى ۇعىم ەكەندىگىن تۇسىنبەيتىندەر دە وسىلار.
ال، ءبىر قىزىعى، سوڭعى ءجۇز جىلدىڭ ىشىندە بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەڭ ۇزدىك 7-8 مەملەكەتىنە كىرەتىن ەلدەر – تەك ۇلتشىلدىق باعىتتا دامىپ كەلەدى. مەملەكەتتەر دامۋىنىڭ ەڭ سوڭعى جاڭا ءۇردىسى – ۇلتتىق باعىتتا! ولار اقىماق پا، الدە كوسموپوليتتىك – كەشەگى سوۆەتتىك ينتەرناتسيوناليستىك ساياساتتىڭ ينەرتسياسىندا وتىرعان ءبىز اقىماق پا؟!سىرتى سوۆەتتىك ينتەرناتسيوناليستىك دەگەنمەن، شىن مانىندە، بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن ودان ءارى جالعاستىرىپ وتىرعان رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ءتاتتى سوزىنە الدانىپ نەمەسە ادەيى الدانعانسىپ، ءبىرجولا ورىستانىپ كەتە بەرەمىز بە؟! ەڭ بولماسا، جان-ءتاسىلىم ەتەتىن جانۋار تۇياق سەرىپپەي ما؟! قازاق 1932 جىلى سوعىسسىز-اق اشتان قىرىلسا، 1991-2013 جىلداردىڭ اراسىندا ەشقانداي سوعىسسىز-اق، ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا جاپپاي بەيبىت تۇردە ورىستانىپ كەتە بەرەمىز بە؟ اينالايىن، وقىرمان، قاي جولىن تاڭدايسىڭ؟
– كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان ون ادامنىڭ سەگىزى ورىسشا سويلەپ بارا جاتادى. اۋلادا بالالار ءوزارا نەمەسە انالارىمەن تەك ورىسشا سويلەسەدى. دۇكەندەردە ساتۋشىلار، ءدامحانالاردا داياشىلار ءبارى، ءبارى، ءبارى ورىسشا سويلەسەدى. عىلىمنىڭ ءتىلى ورىسشا. ورىس ءتىلدى عىلىم ادامدارى قازاق ءتىلدى ديسسەرتاتسيالارعا سەنىمسىزدىكپەن قارايدى. اسكەردىڭ ءتىلى ءالى ورىسشا. قۇجاتتار (اسكەردەگى) قازاقشاعا كوشىرىلە باستاپ ەدى، قازىر كەرى كەتتى. ءوزىمىز دە الدىمەن ورىسشاسىن وقيمىز، ويتكەنى قازاقشاسى اۋدارما، كوپ جاعدايدا ساپاسىز. ءسىزدىڭ دە شىدامىڭىز تاۋسىلىپتى. بۇل نەنى بىلدىرەدى، قازاق ءتىلىنىڭ كۇنى ءبىتتى مە شىنىمەن؟
– قازاق ءتىلىنىڭ ساياسي ادىسپەن تۇنشىقتىرىلۋىنا قازاق حالقىنىڭ قارسى بوي كوتەرۋى 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن باستالدى. وكىنىشكە وراي، قازاق حالقى و باستان ەلىكتەگىش حالىق. بۇرىن ارابشا ساۋاتتانىپ، اراپ-پارسى مادەنيەتىنە ەلىكتەسە، ءتىپتى، ارابشا وقىپ، ارابشا سويلەسە، سوڭعى ءجۇز ەلۋ جىلدا ورىس تىلىنە جاپپاي بوي ۇردى، ەندى اعىلشىن تىلىنە كوشۋگە ىشتەي دايىندالىپ جاتىرمىز. قىتاي ءتىلىن مەڭگەرۋدى دە ويعا الدىق. مىقتى ۇلتتار قانداي جىلتىراق مودالار كەلسە دە، كونسەرۆاتيۆتىك پيعىلىن وزگەرتپەي، ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ بارىپ، شەشىم قابىلدايدى. ال، قازاق وتقا تۇسكەن كوبەلەكتەي كينوداعى«سپەتسەففەكتىلەرگە» الدانىپ، بىردەن دۇرمەككە ەرىپ كەتەدى.
قازاق ۇلتىنىڭ ەكىنشى كەمشىلىگى – ءوز تاريحىندا «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قيىندىقتاردى كوپ كورگەندىگى. جالتاق، بەيىمدەلگىش قاسيەتى وسىدان بولار. كۇرەسكەرلىك قاسيەتى ماعان ءولىپ قالعان سياقتى كورىنەدى.
ءۇشىنشى كەمشىلىگىمىز – وتە ەنجار، نەمقۇرايلى، سالعىرت حالىقپىز. ۇلتتىڭ نامىسى جەرگە تاپتالىپ جاتسا دا، جەكەلەگەن ءار قازاق ول ءۇشىن شىرپىنىڭ باسىن سىندىرعىسى دا كەلمەيدى. بارىنە كونبىسپىز، بارىنە شىدايمىز. ولار «وكىمەت ولتىرمەيدى» دەپ ويلايدى جانە بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنە ەمەس، وكىمەتكە ارتا سالادى.ماسەلەن، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسى تۋرالى وكىمەت اتا زاڭعا دا جازدى، ارناۋلى زاڭدا قابىلدادى. تۇتىنۋشى قۇقىعى تۋرالى زاڭ جانە بار. بىراق، ءاربىر قازاق قازاق ءتىلىنىڭ تۇتىنۋشىسى رەتىندە ءوز فۋنكتسياسىن ورىنداپ، قۇقىن قورعاپ ءجۇر مە ەكەن؟! قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت اتانعانعا دەيىن ورىس تىلىندە ءبىلىم الىپ، قىزمەت ەتىپ، ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن قازاق ارادا 22 جىل وتسە دە، ءالى كۇنگە دەيىن «مەن كىنالى ەمەسپىن، كەڭەس وداعىنىڭ ساياساتى كىنالى. ال، مەن سونىڭ اداسقان ۇرپاعى، جارامسىز جەمىسىمىن» دەپ اقتالعىسى كەلەدى. قۇداي-اۋ، 22 جىلدا ءوزىنىڭ انا ءتىلىن ۇيرەنبەك تۇگىلى، كەيبىرەۋلەر ەكى ايدا اعىلشىن ءتىلىن ۇلكەن اقشا تولەپ، كۇندىز-ءتۇنى ۇيىقتاماي، ۇيرەنىپ ءجۇر ەمەس پە؟! ال، 22 جىلدا ادام تۇگىلى ايۋ مەن مايمىل دا «ءتىل» ۇيرەنەدى عوي. بۇلاردى قايتىپ «ءوز قاعىنان ءوزى جەرىگەن» شىرىگەن جۇمىرتقالار دەمەسسىڭ؟!
ەكىنشى توپتاعىلار قازاق ءتىلىن ۇيرەنە الماي جۇرگەنىنە وقۋلىقتار مەن وقىتۋشىلاردىڭ ساپاسى تومەن دەپ سىلتاۋراتادى. قازاقستاننىڭ ءتىل ۇيرەتۋ ورتالىقتارىنىڭ قىزمەتىمەن تانىسقان شەتەلدىكتەر ولاردىڭ (الگى ورتالىقتاردىڭ) وزگە ەلدەردەن تومەن تومەن ەمەستىگىن ايتىپ، «ءتىلدى ۇيرەتپەيدى – ءتىلدى ۇيرەنەدى!» دەپ قورتىندى جاساپ بەردى. ياعني، ءتىلدى ۇيرەنۋ ماسەلەسى اركىمنىڭ وزىنە بايلانىستى ەكەن.
ال، ەندى سۇراق قويعان ازاماتتىڭ ساۋالىنا تىكەلەي جاۋاپ بەرەر بولسام،قازاق ءتىلىن تۇتىنۋشى رەتىندە ەگەر مەن تالاپ ەتپەسەم، قۇرمەتتى اعايىن، ەگەر سەن تالاپ ەتپەسەڭ، ەگەر ول تالاپ ەتپەسە، قازاق ءتىلى ءوز وتانىندا قالاي مەملەكەتتىك تىلگە اينالادى؟! ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ قاعاز جۇزىندە قالىپ، ءىس جۇزىنە اسپاي جاتقانىنا ونى تالاپ ەتپەگەن، ونىڭ ورىندالۋىن تەك جوعارىداعى وكىمەتتەن كۇتىپ وتىرعان ءسىز بەن ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە كىنالى ەمەسپىز بە؟!. وسىنى دا ءبىر ويلاپ قويايىق...
ارينە، بۇگىنگى تاڭدا، ءتىل دەگەنىمىز – جاي قارىم-قاتىناس قۇرالى عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ قاينار كوزى. قازاق ءتىلى ۇزاق جىلعى وتارشىلدىق پەن ساياسي قىسىمنىڭ سالدارىنان زاماناۋي عىلىم-ءبىلىم ءتىلى بولۋدان ازداپ قالىپ قويدى. بىراق ونى تولىقتىرۋعا شىنداپ كىرىسسەك، شىلقىعان بايلىقتىڭ ۇستىندە وتىرعان قازاقستان سياقتى مەملەكەت ءۇشىن ول نەگە تۇرادى؟! «حالىق قالاسا – حان استىنداعى اتىن سويىپ بەرەدى».مەملەكەت قۇراۋشى حالىق رەتىندە قازاق تالاپ ەتسە، ونىڭ وزىنە قىزمەت ەتسىن دەپ سايلاعان وكىمەتى بۇكىل دۇنيەجۇزىنىڭ عىلىم-ءبىلىمىن ازداعان جىلدىڭ ىشىندە-اق قازاق تىلىندە سايراتادى.
قازاق ءتىلىنىڭ كۇنى بىتكەن جوق جانە ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن! الايدا ەگەر قازىرگى قازاق ەنجارلىعى مەن نامىسسىزدىعىن قويماسا، رۋحاني ازعىندىقتىڭ قالىڭ ۇيقىسىنان ويانباسا، وندا تاعى ءبىر 40-50 جىلدا قازاق ءتىلىنىڭ جانازاسىن شىعاراتىنىمىز انىق.
– جاكە، ورىس ءتىلدى باسىلىمداردان ءسىز تۋرالى وقىعان كەزدە «حاموۆيتىي» ادامنىڭ بەينەسى كوز الدىعا كەلدى. وتىرىك ەكەندىگىن دالەلدەي كەتىڭىزشى، سەنگىمىز كەلمەيدى.
– ءبىر-ەكى اۋىز ۋاجبەن دالەلدەيىن. بىرىنشىدەن، بۇكىل قازاقستان قازاق ءتىلدى قوعامعا اينالىپ كەتسە، مۇندا ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ وقىرمانى ازايىپ جابىلىپ، تۇقىمى قۇرىپ كەتپەي مە؟! سوندىقتان دا ولار مەملەكەتتىك ءتىل سياقتى شەشۋشى ماسەلەدە – ەڭ الدىمەن، ءوز مۇددەسىن قورعاپ باعادى. ال، وعان جاقتاس بولىپ، مەنى قارالاپ، تاپسىرىس ورىنداپ وتىرعان قازاقتار دا ەڭ الدىمەن ءوز بالالارىنىڭ بولاشاعىن ويلاپ «جانۇشىرادى». ەرتەڭ بۇكىل حالىق قازاقشاعا بەت السا، ولاردىڭ ورىس تىلىندە ءبىلىم الىپ، قازاقشانى بىلگىسى دە كەلمەي وسكەن شالا قازاق بالالارى ءيا دۇرىس قىزمەتكە تۇرا الماي، ءيا دۇرىس تابىس تابا الماي، قور بولىپ قالا ما دەپ قورقادى ولار. بۇل جەردە دە ولاردىڭ ءوز مۇددەسىن قورعاپ وتىرعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ولار جەلتوقساندا «قازاق قوناەۆتى قىزمەتتەن الىپ تاستاپ، رەسەيدىڭ ورىسىن نەگە بىزبەن ساناسپاي، الىپ كەلىپ باسشىلىققا قوياسىڭ؟»، – دەپ باس كوتەرگەن اۋىلدان كەلگەن قازاقتىڭ ستۋدەنت جاستارىن ناشاقور، ىشكىش، بۇزاقى دەپ تاپسا، بۇگىن 22 جىل تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن «قازاقشاڭدى تۇسىنبەيمىن، ماعان ورىسشا سويلە!» دەگەن وتانداسىنان مەملەكەتتىك ءتىلدى تالاپ ەتكەنى ءۇشىن ونىڭ 50 گرامم ۆيسكي ىشكەنىن پايدالانىپ، ونى «ىشكىش، بۇزاقى» دەپ ايىپتاپ،«ۆرەميا» سياقتى گازەتتەردىڭ اۋزىمەن ايتقاندا، اۋىلدان كەلگەن قازاق جاستارىنىڭ مارگينالدانىپ ارتتا قالعانىن كولدەنەڭ تارتادى. سانالى عۇمىرىنىڭ 32 جىلىن الماتىدا وتكىزىپ ۇلگەرگەن، جوعارى ءبىلىمدى، بەلگىلى جۋرناليست، عىلىم كانديداتىن وسىلاي دەپ ايىپتاۋعا ولاردىڭ اۋزى بارسا، باسقا قاراپايىم قازاقتى قالاي ەتەرىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن! ەڭ جانعا باتاتىنى – ولار قازاقشا ءبىراۋىز ءلام-ءميمى جوق پروكۋروردىڭ اۋزىمەن (گ.تازابەكوۆ) جاسى 54-تەگى جارىلقاپ قالىبايدى ايىپتى ساناپ، ماسقاراسىن شىعارىپ، قاماۋعا وتىرعىزا الادى.احمەت بايتۇرسىنوۆ:
قينامايدى اباقتىعا جاپقانى،
قيىن ەمەس، دارعا اسقانى، اتقانى.
ماعان اۋىر وسىلاردىڭ بارىنەن
ءوز اۋىلىمنىڭ يتتەرى ءۇرىپ، قاپقانى، – دەپ ەدى-اۋ.
سوندا تاۋەلسىز قازاق سوتى مەنى قورعاۋدىڭ ورنىنا، 1986 جىلداعىداي ءالى دە ماسكەۋدىڭ سويىلىن سوعىپ وتىر ەمەس پە؟!
«ۆرەميا» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا كوممۋنيست-دەپۋتات جامبىل احمەتبەكوۆ:«جارىلقاپ قالىباي ۇشاقتاعى بۇزاقىلىعىمەن بۇكىل قازاق زيالىلارىنىڭ اتىنا كىر كەلتىردى، ءبىزدىڭ بورتسەرىكتەردىڭ ءبارى سىپايى، قازاقشا بىلەدى. سوسىن، كونستيتۋتسياعا قاراڭىز، قاي تىلدە سويلەۋ اركىمنىڭ ءوز ەركىندە. ماسەلەن، مەن قازاقشا ويلايتىن ادام بولسام دا، ورىس گازەتىن سىيلاپ سىزدەرگە سۇحباتتى ورىس تىلىندە بەرىپ وتىرمىن»، - دەپ «مادەنيەتتىلىك» تانىتىپتى. اۋىلدان كەلگەن قازاق جاستارىنىڭ مارگينالدىق قىلىعىنا قاتتى قىنجىلاتىنىن دا جاسىرماپتى.
وۋ، جامبىل مىرزا! ەگەر ءسىز سەكىلدى «حالىق قالاۋلىسى» اتا زاڭدا جازىلعان قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن ءوزى قورعاماسا، مەملەكەتتىلىكتىڭ ەڭ باستى سيمۆولى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋىنا 22 جىل بويى ءوزى كەپىل بولماسا، وندا قايتىپ قازاق ءتىلىنىڭ باعى جانادى؟ەگەر ونى قورعاۋعا ءتيىس وكىمەتتىڭ ءوزى قورعاماسا، ارينە وندا مەن سياقتى ازاماتتار ارقايسىسى ءار جەردە جەكە-جەكە قورعايمىن دەپ باسى داۋعا قالىپ جاتادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى قورعاۋ - ەڭ الدىمەن مەملەكەت باسىنداعىلاردىڭ تىكەلەي مىندەتى ەمەس پە؟! قازىرگە دەيىن بيلىك ءوز مىندەتىن ءوزى اتقارماي وتىر جانە زاڭنىڭ پارمەندى تۇردە ورىندالۋىن قولدامايدى دا!
– جارىلقاپ اعا، جارايسىز! ارتى ابىرويلى بولسىن!ۇشاقتا وسى اڭگىمە تۋعاندا ءسىزدى ماس بولدى، دورەكىلىك كورسەتتى دەگەن اقپارات تاراتتى. راس پا سول!؟ الدە، قازاققا جانى قاستاردىڭ تاراتقان داقپىرتى ما ؟
– بۇل سۇراققا مەن جوعارىدا جاۋاپ بەردىم دەپ ويلايمىن.
– جاكە، ءتىلدىڭ قولدانىستاعى اياسىن پارمەندى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن تاعى نە ىستەۋگە بولادى؟ ءسىز باسقارىپ وتىرعان جۋرنالداردىڭ جالپى تيراجى قانشا؟
– ءتىلدىڭ قولدانىستاعى اياسىن پارمەندى ەتۋ ءۇشىن – ەڭ الدىمەن قازاققا ەنجارلىقتان ايىعۋ كەرەك. ءار قازاق وزىنەن باستاسىن، ءوزىنىڭ وتباسىنان باستاسىن، ءوزىنىڭ ەڭبەك ۇجىمىنان باستاسىن، ءوزىنىڭ جۇرگەن ورتاسىنان باستاسىن! سولاردىڭ ءبارىن دە ءوزى قازاقشا سويلەپ، وتباسى مەن دوستارىنان قازاقشا سويلەۋدى تالاپ ەتسىن! قوعامدىق ورىندار مەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ءوزىنىڭ تۇتىنۋشى رەتىندەگى قۇقىعىن قورعاپ، وزىنە مەملەكەتتىك تىلدە قىزمەت كورسەتۋىن تالاپ ەتسىن! ۇرىسپاي-تالاسپاي، مادەنيەتتى تۇردە جانە تاباندى تۇردە زاڭ بويىنشا تالاپ ەتكەن ءىسىن اياعىنا جەتكىزسىن!
«جۇلدىزدار وتباسى» مەن «اڭىز ادام» جۋرنالدارىنىڭ ءبىر جولعى تارالىمى ءجۇز مىڭنان اسادى، ءبىر ايدا – ەكى ءجۇز مىڭ. جۋرنالدار نەگىزىنەن اۋىل-ايماق، اۋدان حالىقتارىنا تارايدى. قالانىڭ مۇعالىمدەرى مەن عالىمدارى، وقۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەرى دە قالت جىبەرمەي وقيدى.
– بالالارىڭىز قاي تىلدە وقيدى؟ سويلەسۋ ءتىلى، جۇمىس ءتىلى قاي تىلگە جاتادى؟
ءتورت ۇل، ءبىر قىزىم بار. بەسەۋى دە انا ءتىلىن ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە ارداقتايدى. ۇشەۋى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيدى. ولار «انا ءتىلىڭ – ارىڭ بۇل، ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە، وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە!» دەگەن قاعيدامەن ءوسىپ كەلەدى. قازاق مەكتەبىن ءبىتىرىپ، اقش-تا وقىپ جاتقانى دا بار. ءۇش ءتىلدى مەڭگەرگەن. قازاق تىلىندە كەز كەلگەن ساياسي جارىستا ءوز پىكىرىن ەركىن جەتكىزە الادى. ەكى بالام – ءسابي جاستا. ولاردىڭ ءتىلى – انا تىلىندە شىقتى.
– نەگە قازاق بالالارى كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەن نارسەلەرىن پايدالانىپ، قاراپايىم، تۇسىنىكتى تىلدە ءبىلىم المايدى؟ بىلاي قاراساڭ، قازاق ءتىلى تەك اگرارلىق فەرمەرلىك باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن سياقتى. قازاق ءتىلىنىڭ العا جۇرمەۋ سەبەبى وزگەدە ەمەس، وزىمىزدە دەپ ويلامايسىز با؟
– اباي اتامىز سونشالىقتى دانىشپان بولا تۇرىپ، نەگە قازاقتىڭ سىنشىل اقىنى بولدى؟ سەبەبى، حالقىن جاقسى كوردى. ونىڭ جامان قىلىقتارىن تۇزەتۋگە كۇش سالدى. بىراق حالىق جەكە ادام ەمەس، ونىڭ مىنەز-قۇلقىن عاسىرلار بويى عانا تۇزەۋگە بولار. ماعان دا قازاقتىڭ ەلىكتەگىش قاسيەتى، داراقىلىعى ۇنامايدى.
ەكىنشىدەن، ءدال سول «اباي جولى» ەپوپەياسىن وقىپ وتىرىپ، بۇدان 150 جىل بۇرىنعى قازاق حالقىنىڭ تەك اۋىل-ايماق دەڭگەيىندەگى بولىستىق بيلىككە عانا تالاسىپ، وزدەرىنىڭ تاۋەلسىز ەڭ جوعارعى بيلىگى – مەملەكەتتىك بيلىككە تالاسا الماعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ياعني، بىزدە سوڭعى ەكى ءجۇز جىلدا مەملەكەتشىلدىك سانا شايىلىپ كەتتى. ۇزاق ۋاقىت بودان ەلدىڭ بولىستىق، رۋلىق بيلىگىنىڭ دارەجەسىنەنارىگە وسە الماي قالدىق. جەتپىس جىلدايكرەملدىڭ كومپارتياسىنا باعىنىپ ءوز مەملەكەتىمىزدى ءوزىمىز باسقارۋ تاجريبەسىنەن تىس قالدىق.21 عاسىردىڭ قازاعى دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىن «مىناۋ مەنىڭ ەلىم، مەنىڭ جەرىم» دەپ ماقتانا المايدى. پاتريوتتىق سانا دا ءوشىپ كەتكەن. وكىمەت وتىر «ءبىز كوپ ۇلتتى مەملەكەتپىز، بۇل سەنىڭ عانا ەلىڭ ەمەس» دەپ. وزگە حالىققا «شاڭىراققا قارا» دەۋدىڭ ورنىنا، قايتا قازاققا «ءاي، قازاق، اۋەلى ورىستى جارىلقايىق، ماسكەۋگە قارا» دەگەن سىڭاي تانىتادى.
مىنە، وسىنىڭ بارلىعى تاۋمەندى حالىقتىڭ تاۋەلسىز وي-ساناسىن قالىپتاستىرا الماي وتىر.
– ءسىز، مىسالى، باسقاسىن ايتپاعاندا، كەشەگى شەڭگەلدىدەگى وقيعادان دا تىس قالدىڭىز. ال قازاعىڭىز ءسىز ءۇشىن ءولىپ كەتە جازدادى! كىشكەنە ىڭعايسىزداۋ سەزىنبەيسىز بە، وسى جەردە وزىڭىزدى؟ۇلىقبەك(ەسداۋلەتوۆ ەمەس!)
– «مەن قازاققا ەڭ ۇزدىك ەكى جۋرنال شىعارىپ بەرۋ ارقىلى قازاق ءتىلىن دامىتىپ وتىرمىن، قازاق وقىرمانىنىڭ سانىن كوبەيتىپ وتىرمىن» دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان، مەن قازاق ءۇشىن قولىمنان كەلەتىن ءىس – جاقسى جۋرنال شىعارۋ بولسا، بار كومەگىمدى وسى جۋرناليستىك شىعارماشىلىعىم ارقىلى جاساۋىم كەرەك دەگەن پرينتسيپپەن ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىن. كۇندەلىكتى ساياسي كۇرەسكە 1986-1991 جىلداردىڭ اراسىندا ءبىر كىسىدەي اتسالىستىم. ول كەزدە جاس ەدىم. قازىر جىگىت اعاسى جاسىنا جەتتىم.سوندىقتان شەڭگەلدىدەگى سياقتى وقيعالاردان تىس قالدىم دەپ ءوزىمدى ىڭعايسىزداۋ سەزىنبەيمىن.
بىراق، ەكىنشى جاعىنان، جاسىم كەلدى دەمەستەن، مۇنداي جايتتەرگە ورايى كەلگەندە قاتىسۋ كەرەك ەكەنىن دە سەزە باستادىم. مەنىڭ قۇرداستارىم، ءبىزدىڭ تولقىننىڭ ۇرپاعى – ەل تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن ءسال توقمەيىلسىپ، قازاق – تاۋەلسىز ەل بولدى، قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل بولدى، مەن دە ەندى ءوزىم جاستايىمنان ارمانداپ كەلگەن شىعارماشىلىق قىزمەتىممەن اينالىسايىن، قالعان ءىستى وكىمەت جۇزەگە اسىرار دەپ ساياسي ىستەن شەت قالعانىمىز راس. قاراپ تۇرسام، بۇل دا قازاقتىڭ ەنجارلىعى مەن نەمقۇرايدىلىعى. جانە «نەگە ىلعي مەن؟ باسقالارعا تاۋەلسىزدىك پەن مەملەكەتتىك ءتىل كەرەك ەمەس پە؟» دەگەن قوعامدىق سانانىڭ سالقىنى ماعان دا ءتيۋى مۇمكىن. سوسىن ءبىز– سوۆەت وكىمەتىنىڭ «جەمىسىمىز» عوي. ول كەزدەگى كوللەكتيۆتىك سانا «وكىمەت ولتىرمەيدى»، « مەن ءۇشىن دە، سەن ءۇشىن دە، ول ءۇشىن دە وكىمەت ىستەپ بەرەدى» دەگەن سىڭارجاق ساناعا بارىپ تىرەلەتىن. بىزگە دە «تاۋەلسىزدىكتى الىپ بەردىك، قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە يە بولدى، ەندى قالعانىن وكىمەت اتقارار» دەگەن وي كەلدى. 22 جىل وتكەندە بارىپ، الدانعانىمىزدى ءبىلىپ، تاعى دا «اي، قاپ!» دەپ سانىمىزدى ۇرىپ وتىرمىز. ءتىل مەن تاۋەلسىزدىككە زاڭ بويىنشا مارتەبە اپەرۋ ءبىر باسقا دا، ونى قاعاز جۇزىندە قالدىرماي، ءىس جۇزىنە اسىرۋ – ءبىر باسقا ەكەن.بۇل كۇرەس بۇرىنعى كۇرەستەن دە تەگەۋرىندى بولۋى كەرەك ەكەن. سوندىقتان، بۇدان بىلاي، شەڭگەلدىدەگى سياقتى وقيعالارعا بارماسام دا، الماتىدا وتىرىپ-اق، ولارعا ءارى كەڭەسشى، ءارى تىلەكشى بولۋىم قاجەت ەكەنىن بەك ءتۇسىندىم.
– جارىلقاپ باۋىرىم، وزىڭدەي كۇرەسكەرلەر قاتارى كوبەيە بەرسىن. ءتىل بىلمەيتىن ماڭگۇرتتەرمەن كۇرەس تىيلمايدى. قۇرمەتپەن نۇرلىباي قوشامانۇلى. اقتوبە قالاسى.
– راحمەت، نۇرەكە! سول كۇرەستە ءبارىمىز «ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارايىق»!
– كەز كەلگەن نارسەنىڭ باستاۋى اياقاستى كۇتپەگەن جەردەن بەلەڭ الاتىنىنداي، قازاق ءتىلىنىڭ ايى وڭىنان تۋىنا ءدال وسى بولماشى وقيعا سەبەپ بولسا قايتەر ەدىڭدەر؟ جاتىپ الىپ تابالاماڭدار، مۇمكىن بۇيىعى قوعامدى ءدۇر سىلكىندىرەر تىلسىمدا تىڭ كۇش پايدا بولار، ازاماتقا الداعى ايقاسىنا ساتتىلىك تىلەيىك! جارىلعاپقا ءبىر ءوتىنىش: سول ۇشاق ىشىندە بولعان جاعدايدى جازىپ تۇرعان تاسپانى قولعا ءتۇسىرىپ، ينتەرنەتكە تاراتىڭىز، جۇرت ءوز كوزىمەن كورسىن. كەلەشەكتە جەڭىس تىلەيمىن!
– قر كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا مينيسترلىگىنەن سكات كومپانياسىنىڭ سول كۇنگى ۇشاعىنىڭ ىشىندەگى بورتتا تۇسىرىلگەن قۇپيا بەينەتاسپانى سۇراتىپ وتىرمىز. بەرسە، ءبارى «تايعا تاڭبا باسقانداي» بەلگىلى بولار ەدى. ال، مەنىڭ اسىعىستا تۇسىرمەك بولعان ۇيالى تەلەفونىم بەينەكامەرادا ەمەس، فوتو ءتۇسىرۋ نۇكتەسىندە تۇر ەكەن. مەن ءتۇسىرىپ جاتقان سياقتى بولدىم، بورتسەرىك ايجان بىردەن ونى تۇسىرتپەۋگە تىرىسىپ، ۇيالى تەلەفونىما جارماستى. قولىن قاعىپ ەدىم، «مىنە، كوردىڭىزدەر مە، ماعان ەر ادام كۇش كورسەتىپ جاتىر» دەگەندەي شۋ شىعاردى. ارتىنان ولار پوليتسيا بولىمشەسىنە كىرگەن كەزدە مەن دە ۇيالى تەلەفونىمدى وڭداپ، ءبىر-ەكى مينۋت بەينەتاسپاعا ءتۇسىرىپ ۇلگەردىم. سوندىقتان مەنىڭ قارالاۋشىلارىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلەمىن.
– جارىلقاپ اعا، قالاي ويلاسىز، "مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى" قر زاڭى قاشان قابىلدانادى ەكەن؟ سىزگە ساتتىلىك تىلەيمىن! اسەت
– ەگەر مەن تالاپ ەتسەم، ءسىز تالاپ ەتسەڭىز، ول تالاپ ەتسە، بۇكىل قازاق قازاقستاننىڭ ءىرى قالالارىندا وتكەندە تەلەديداردان كورسەتىلگەن كاتالونياداعىداي ازاماتتىق كورسەتىپ قول ۇستاسىپ، بەيبىت تۇردە ءبىر كۇندىك باس كوتەرۋگە شىقساق، وكىمەت ورىندايمىز دەپ ۋادە بەرەتىنى انىق. سونىمەن ءىس بىتتىگە ساناپ، قويا سالماي، سول زاڭنىڭ جوباسىن دايىنداپ نەمەسە دايىنداتىپ جانە ونى ءبىز سايلاعان «حالىق قالاۋلىلارىنىڭ» ءبىز ويلاعانداي نۇسقادا قابىلداۋىنا باس-كوز بولىپ، قاتتى قاداعالاۋعا الساق، زاڭ قابىلدانادى. بىراق ونىمەن دە ءىس بىتپەيدى. ەندى ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءار قازاق ءوزىنىڭ وتباسى، ەڭبەك ۇجىمى، جۇرگەن جەرىنىڭ ءبارىن دە تۇتىنۋشى رەتىندە ءوز قۇقىن قورعاۋدى تالاپ ەتسە، وزىنە تەك قانا مەملەكەتتىك تىلدە قىزمەت كورسەتىلۋىن تاباندى تۇردە تالاپ ەتسە، ءبىر-ەكى-اق جىلدا قازاق ءتىلىنىڭ باعى جانىپ شىعا كەلەدى. سول كەزدە ءار قازاق ءوزىن مەملەكەتتىڭ يەسى، تولىققاندى ازاماتى رەتىندە تانيدى جانە تۋعان وتانىنىڭ قۇندىلىقتارىن ارقاشان كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋعا دايىن بولادى. قازاق ءتىلى – عىلىم ءتىلى، ءبىلىم ءتىلى، ساياسات ءتىلى، بيزنەس ءتىلى جانە ت.ب. ءتىل بولىپ شىعا كەلەدى. جاساۋعا بولادى، ول ءۇشىن قازاق بىرىگۋى كەرەك. «كوپ تۇكىرسە كول بولادى». ال، جەكەلەگەن ادامدار عانا شۇعىلدانىپ، قالىڭ قازاق سىرتتان قىزىقتاپ قانا وتىرار بولسا، وندا ول ادام جارىلقاپ قالىباي سياقتى «بۇزاقى» جانە ت.ب. بولىپ اباقتىنىڭ تورىنەن شىعادى.
– جارىلقاپ مىرزا، ءسىز ءوزىڭىزدى زيالىمىن دەپ سانايسىز با؟ ەگەر جاۋابىڭىز ء"يا" دەگەن بولسا، وندا زيالىنىڭ مىندەتى نان تابار كاسىبىن عانا وركەندەتىپ، گۇلدەندىرۋ مە؟ الدە ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن دە بەلسەندى كۇرەسۋ مە؟ ءوز كاسىبىن وركەندەتىپ، ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە مۇلدەم ارالاسپاعان ادام، سىزدىڭشە كىم؟ ازامات پا؟ سەرىكجان
– ارينە، ازامات ەمەس. بىراق ءسىز مەنى مىسالعا الىپ وتىرساڭىز، «جۇلدىزدار وتباسى» مەن «اڭىز ادام» سياقتى حالىقتىڭ ۇلتتىق جانە تاريحي سانا-سەزىمىن كوتەرىپ وتىرعان باسىلىم ارقىلى دا، قازاقتىڭ اقىل-ويىن گۇلدەندىرىپ وتىرمىن دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى، مۇنداي جۋرنال شىعارۋدىڭ جۇمىسىن كەز كەلگەن كاسىپتىڭ يەلەرى قانشا كۇشەنسە دە جاساپ بەرە المايدى. سەبەبى بۇل ينتەللەكتۋالدىق-شىعارماشىلىق قىزمەت. حالىقتى وسىرەمىن دەگەن الاش ازاماتتارىنىڭ بارلىعى ەڭ الدىمەن گازەت-جۋرنال اشىپ، ەلىنە قىزمەت كورسەتكەن.
– جاكە، رۋحاني ەگەمەندىك جوق تۇستا تولىققاندى ساياسي جانە ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك بولمايدى. ال رۋحاني ەگەمەندىك ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ ۇستەمدىك قۇرۋىمەن، ءدىنىنىڭ ساقتالۋىمەن، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىنىڭ ساقتالۋىمەن ايقىندالادى.
– وتە دۇرىس ايتاسىز، سىزگە الىپ-قوسارىم جوق.
– ۋكراينادا، لاتۆيادا شەتەلدىك تەلەارنالار جەرگىلىكتى تىلدە حابار تاراتادى. بىزدە دە سول باعىتتا جۇمىس جاساۋ كەرەك.
– دۇرىس ايتاسىز. ول ءۇشىن قازاقتىڭ دا ۋكراين مەن لاتىش سياقتى ساياسي كۇرەسكەرلىك تالابى كۇشتى بولۋى كەرەك. كۇشتى بولۋ ءۇشىن بىرىگۋى كەرەك. وكىمەت بىرىكتىرمەك تۇگىلى ون قازاقتىڭ بىرىگىپ، الاڭعا شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ال، تەك الماتىدا عانا ەمەس، ماسەلەن، 16-جەلتوقسان كۇنى بۇكىل وبىس ورتالىقتارىندا قازاقتار مادەنيەتتى تۇردە الاڭعا شىعىپ، شىنايى ۇلتتىق ماسەلەلەردى تالاپ ەتسە، تەلەارنالار عانا ەمەس، شالاقازاق مينيسترلەر مەن باسشىلارعا دەيىن قازاقشا سايراپ شىعا كەلەر ەدى.
– قازاق كوشەدە بوتەن قازاقتان ءجون سۇراردا: "زدراستە" دەيدى.ءبىز ياكۋتيا، چۋكوتكا، بۋرياتيا سياقتىرەسەيدىڭبودانىەمەسپىزعوي. قاشان تۇزەلەمىز؟
– ول «زدراستە» دەسە، ءسىز «سالەمەتسىز بە» دەڭىز. ورىسشا سويلەگەن ورىسقا عانا ەمەس، ءبىزدىڭ قازاق ءورىستىلدى قازاعىنىڭ وزىنە ورىسشا سويلەپ، ىڭعايىنا جىعىلا كەتۋگە دايىن تۇرامىز. ءبىزدىڭ تراگەديامىز دا وسىندا. ءسىز وزىڭىزدەن باستاڭىز، مەن وزىمنەن باستايىن، ول وزىنەن باستاسىن!
– ەشقانداي سۇراق جوق مەندە، جارىلقاپ جولداس. ءبارى تۇسىنىكتى. سەن قازاق ءتىلى ءۇشىن كۇرەسىپ، ەشكىمدى جارىلقامساسسىڭ. «ارسىزدىق ەكىنشى باقىت» دەگەن ءسوز بار ورىستاردا. سەن باقىتتى جان ەكەسىڭ.قابىل
– قابىل مىرزا، ەركەك بولساڭ، اتى-ءجونىڭدى تولىق جازىپ، كورسەت. جانە مەنى قانشالىقتى تانيسىڭ؟ قاشان مەنىمەن بىرگە «بارلاۋعا» بارىپ ەدىڭ؟ سونى ايت. سودان كەيىن بارىپ قانا مەنى جازعىرا بەر.
– جارىلقاپ اعا، 25 جىلدا ءوزى ءومىر سۇرەتىن ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ۇيرەنە الماعان ادامداردىڭ اقىلىندا اقاۋ بار دەپ ويلامايسىز با؟ ايتپەسە جاپون دا، كارىس تە وسى كۇندە 5-6 ايدا قازاقشا سايراپ، ءانىمىزدى شىرقاپ ءجۇر عوي! ءتىپتى مەنىڭ ءيتىم دە قازىر قازاقشا تىم جاقسى ۇعادى! وسىلارعا ويىڭىزدى بىلدىرسەڭىز. راحمەت، ەلىك.
– اينالايىن، ەلىك! ءبارىن ءبىراۋىز سۇراققا سىيدىرىپ وتىرسىڭ. سۇراق جاۋابىن ءوزىڭ ايتىپ وتىرسىڭ! «وتە دۇرىس ايتاسىڭ» دەگەننەن باسقا ساعان نە وي قوسا الامىن؟! تەك سەن سياقتى ازامات ۇل-قىزدار كوپ بولسىن دەپ تىلەيمىن!
– جارىلقاپ اعا! مەن ءسىزدى تولىعىمەن قولدايمىن! جەڭىستەن جەڭىسكە جەتە بەرىڭىز!سىز سياقتى قازاق ءتىلى جولىندا تۇرمەدەن قورىقپايتىن ادامدار كوبەيە بەرسە، شىركىن!
– راحمەت! سىزدەرگە دە اللا جار بولسىن!
– سكات،باسىنۋدى قىسقارت!ەشقانداي سۇراعىم جوق،جۋرنالدارىڭىز ۇنايدى،اسىرەسە، «اڭىز ادام». شىعارماشىلىق تابىس تىلەيمىن!ن.م.م.
– سىزگە دە دۇنيەدەگى بارلىق جاقسىلىقتاردى تىلەيمىن!
– ەندى سكات اۋەكومپانياسىنىڭ ۇاشاقتارىمەن ۇشاسىز با؟
– وتكەن اپتادا استاناعا «ەير استانامەن» ۇشىپ بارىپ كەلدىم. ەكى ساعات كەشىكسەم دە، سكات-تىڭ ۇشاعىنا بيلەت ساتىپ الۋدان باس تارتتىم.
– Nege kirghiz, turkmen, azerbaizhan, ozbek, tazhik, sol siaktilarga klichka koimaidi. Al kazakhtardi BORAT dep mazaktaidi?
– «بورات» دەگىزبەۋ ءۇشىن قازاق حالقىنىڭ ءاربىر وكىلى ءوز ۇلتىنىڭ بالاسى بولۋعا شىنداپ تالپىنۋى كەرەك شىعار. وتكەندە شەتەلدە وقىپ كەلگەن ستۋدەنتتەردىڭ پىكىرىن تىڭدادىم. وڭتۇستىك كورەياداعى ءبىر ۋنيۆەرسيتەت 35 ەلدىڭ ءتىلىن وقىتادى ەكەن. بىلتىر قازاق ءتىلىن وقىتۋدى توقتاتىپ، ورنىنا وزبەك ءتىلىن وقىتۋدى قولعا الىپتى. «نەگە؟» دەپ سۇراسا، «قازاقستانعا بىرنەشە رەت عىلىمي ەكسپەديتسيا جاساپ باردىق، قازاقتار تەك ورىس تىلىندە سويلەيدى ەكەن. رەسەيدىڭ ءبىر اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنا بارعانداي بولدىق. ۇلت رەتىندە وزىندىك ەرەكشەلىگى ساقتالماعان. ال، وزبەك حالقى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءتىلى مەن ەرەكشەلىگىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ايالاپ وتىر»، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. وزبەك حالقى قازاق تۋرالى «ورىس بولۋ ءۇشىن الدىمەن قازاق بولۋ كەرەك» دەپ مىسقىلدايدى. شىندىعى جوق دەپ ايتا المايسىڭ. سەبەبى، قازاق تۇركى حالقىنىڭ ىشىندەگى تاۋەلسىز ەلى بولا تۇرا، ءوز ءتىلىن اياققا باسىپ، ورىستانۋ پروتسەسسىن كەڭەس وداعىنداعى 70 جىلدان كەيىن دە جانە 22 جىل بويى ۇدەتپەسە، توقتاتپاعان حالىق. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان» دەگەن. ءبىزدىڭ ورىستانۋ ۇردىسىمىزگە 92 جىل تولىپتى. قۇداي اقىرىن بەرسىن!
– سۇراقتىڭ سان ءتۇرى بولادى عوي. شىن سۇراق، جىن سۇراق،سىن سۇراق دەگەندەي. جوعارىدا وسىنىڭ ءبارى قامتىلىپتى. دەگەنمەن جارىلقاپ مىرزاعا قويار ساۋالىمىز مىناۋ: اقيقاتىن ايتىڭىزشى، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا سەنەسىز بە؟ سەنسەڭىز، ونىڭ قولدانىس اياسىنىڭ وسۋىنە قانداي شارالار جاسالۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟ بالالارىڭىز باتىرلار جىرىن بىلە مە؟ كەلىندەرىڭىز بەسىك جىرىن ايتا ما؟ نەمەرەلەرىڭىز اسىق ويناي ما؟ زايىبىڭىز ەرتەگى ايتا ما؟
قىر بالاسى
– قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا سەنەمىن! سەنبەسەم، ول ءتىل ءۇشىن كۇرەسىپ، ەكى جۋرنال شىعارىپ، قانشا جىلداردان بەرى ءوزىمدى-ءوزىم قۇلدىقتا ۇستاعانداي، باسقا جاققا كوڭىل بولۋگە شامام كەلمەي، شەكتەۋلى الەمدە جۇرمەس ەدىم.قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ ءوسۋى ءۇشىن ءاربىر قازاق – قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرىنا اينالۋى كەرەك. وسى جولدا بىرىگۋى كەرەك. وكىمەت باسىنداعى ات توبەلىندەي ءورىستىلدى حالىق ورىس ءتىلىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋدا ءبىر كىسىدەي بىرىگىپ وتىر. قاراپايىم قازاق ولاردان مىڭ ەسە كوپ بولسا دا، باسى بىرىكپەي، ىدىراپ ءجۇر. مەملەكەت اتقارۋعا ءتيىستى ءىستى وكىمەت اتقارماعاننان كەيىن، مەن سياقتى جەكەلەگەن قازاقتار اتقارماق بولىپ، دون كيحوتتىڭ كۇيىن كەشۋدە. بىراق مەن سياقتىلاردىڭ سانى جۇزدەپ، مىڭداپ كوبەيسە، وكىمەت امالسىزدان ءوز ازاماتتارىنىڭ تالابىن ورىنداۋعا ءماجبۇر بولار ەدى.
ال، وتباسىم تۋرالى ايتاتىن بولسام، ءسىز قويعان سۇراقتاردىڭ بارىنە دە «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرۋىمە بولادى.
– سوڭعى كەزدە قازاق تىلدىلەرگە قارسى ءار ءتۇرلى قياستىق جاساۋ بەلەڭ الىپ بارادى. قازاق تىلىندە سويلەيتىن ادام وسى قوعامنىڭ ەڭ ارتتا قالعان، تاپ ءبىر جاۋى سياقتى. قازاقشا ءان ايتقىزباۋ، قازاقشا سويلەتپەۋ نەنى بىلدىرەدى؟ قايدا بارا ءجاتىرمىز؟بىر قازاق ەكىگە جارىلىپ بولدى. ونى بىزدەن بۇرىن اعىلشىندار زەرتتەپ ءبىلىپ الىپتى. ولار وزدەرىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ مەمەلەكەتتىك دارەجەگە يە بولا الماي وتىرۋىنىڭ سەبەبىن بۇرىن باسقا ۇلتتاردىڭ قارسىلىعىنان دەپ كەلسە، سوڭعى زەرتتەۋلەرىندە قازاقستاندا ەش ءبىر ۇلت قازاق تىلىنە قارسى ەمەس، قازاق تىلىنە قارسىلىقتى قاتتى كورسەتىپ جۇرگەندەر ورىسشا وقىعان قازاقتار دەپ اتاپ تۇرىپ جازىپ قويىپتى.ال جارىلعاپ پەن قايرات نۇرتاس سول ساياساتتىڭ قۇرباندارى عانا.
– راحمەت! سەنىڭ جاۋابىڭ سۇراقتارىڭنىڭ ىشىندە تۇر.
– وسى ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ جوعالىپ بارا جاتقانى راس پا؟ ونى جوعالتپاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك، قاشان قولعا الۋ كەرەك؟ ەلباسى ايتقانداي «قازاقپەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن» دەپ وتىرا بەرۋ كەرەك پە، الدە زاڭدى تۇزەتۋ كەرەك پە؟
– سامات، الماتىدان
– بۇل سۇراقتارعا دا جوعارىدا جاۋاپ بەرگەن سياقتىمىن. ال، ەلباسىنىڭ ايتقان سوزىنە كەلەر بولسام،ول كىسى ساياساتكەر رەتىندە قازاقتىلدى حالىقتىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن اندا-ساندا وسىنداي ءبىر ءسوز ايتىپ قالادى. ول ءسوزدى ۇكىمەتتىك ءباسپاسوز ودان ارى ناسيحاتتايدى. دۇرىس، قازاقپەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن. قالاعاندارى شە؟ وسى سۇراققا جالعاستىرىپ «نەگە بيلىكتەگىلەر ءبىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسپەيدى؟» دەپ ماسەلەنى توتەسىنەن قويمايمىز. الدە قازاقپەن قازاقتىڭ قازاقشا سويلەسۋى قازاقتىلدى قازاقتارعا عانا قويىلعان تالاپ پا؟. مەنىڭشە، ءسوز ايتىپ قويا سالۋ از، سول ءسوزدى تياناقتايتىن ناقتى ءىس كەرەك. ءسوز بەن ءىستىڭ بىرلىگى كەرەك. قازاققا تەرىس ۇلگى كورسەتىپ، كونستيتۋتتسيانىڭ گارانتى رەتىندە نەگە ەلباسى مەن بيلىكتىڭ ءۇش تارماعى 22 جىل بويى ءوز تىلىندە سويلەمەي كەلەدى؟
ال، وتىرا بەرۋ كەرەك پە، دەگەن سۇراعىڭا كەلسەم – «جىلاماعان بالاعا ەمشەك قايدا؟!.»
– جاكە، ءسىزدىڭ تالاپ-ارىزىڭىز بويىنشا سوتتىڭ وتىرىسى قاشان بولادى؟
– ازىرگە سوتقا جەتۋ ۇشىنالعاشقى ەكى سوتتىڭ شەشىمىن بۇزاتىن پروكۋرورلىق نارازىلىققا قول جەتكىزۋ كەرەك بولىپ تۇر.ال ءبىزدىڭ پروكۋرورىمىز، ءيا «جوق»، ءيا «بار» دەمەستەن، ۇنسىزدىكتى ءالى كۇنگە سوزىپ كەلەدى.
– جارىلقاپ، كەزىندە اقشاسىن بەرمەي قۋىپ جىبەرگەن جۋرناليستەردەن ۇيالمايسىڭ با؟«ءتىل» دەپ،«ەل» دەپ، وزىڭە پيار جاساپ جاتىرسىڭ عوي. جەلتوقساندا قايدا بولدىڭ؟ قاي جاقتا ءجۇردىڭ؟
– ماعان جالا جاۋىپ وتىرعان جۋرناليستەر مەن سەن سياقتى اتى-ءجونىن كورسەتپەي، جالا جاۋىپ وتىرعان ادامدار ۇيالسىن، ۇيالسا! مەن نەمەنەگە ۇيالامىن؟
ال، جەلتوقسانعا كەلەر بولسام، ايتايىن.مەنىڭ كۋرستاسىم گۇلنار ءاشىموۆا جەلتوقسان الاڭىندا مىنبەردە تۇرعان ءبىر توپ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورلارىنا ولاردىڭ بالالارى قازاقشا بىلمەيتىنىن، وقىمايتىنىن بەتتەرىنە باسىپ، سول ءۇشىن جازىقسىز جازاعا ىلىكتى. قازگۋ-دىڭ سول كەزدەگى رەكتورى «ءاي، سەن قىز، ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە وقىمايسىڭ با وسى؟» دەپ سۇراعاندا، «ءيا، وقۋدان شىعارايىن دەپ قورقىتىپ تۇرسىز با؟» دەپ بەتىنە ستۋدەنتتىك سىناق كىتاپشاسىن لاقتىرىپ جىبەرگەن. بىراق كىتاپشا رەكتوردان اسىپ بارىپ، كوتەرىلىسشى-ستۋدەنتتەردىڭ قولىنا تيەدى. مەن سول كەزدە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ توپ ستاروستاسى، لەنيندىك ستەپەنديات اتانعان ۇزدىك ستۋدەنت، كوممۋنيست-بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى ەدىم. الدىندا عانا ستۋدەنتتىك كەڭەستىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعانمىن، بۇرىنعى رەكتورىمىز ومىربەك جولداسبەكوۆ پەن فاكۋلتەت دەكانى تەمىربەك قوجەكەەۆتى ساياسي قۋدالاعان كەزىندە ونىڭ بەلسەندى ستۋدەنتتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە مەنى دە لەنيندىك ستەپەنديات قاتارىنان قاساقانا تۇسىرگەن. پارتجينالىستا دەكانىمىزعا اراشا ءتۇسىپ، رەكتور مەن دەكاندى قۋدالاۋشىلاردىڭ كوزىنە تۇسكەنىم جانە بار. سوندىقتان دا، جاڭا كەلگەن ورىس دەكانىمىز تاڭەرتەڭ جەلتوقسان الاڭىنا ستۋدەنتتەردىڭ نارازىلىق كورسەتىپ جينالا باستاعانىن ەستي سالا، وسى وقيعانىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى مەن دەپ ويلاسا كەرەك، پارتكوم حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى سوۆا دەگەن ورىس وقىتۋشىسىنىڭ قاسىنا مەنى قوسىپ، ەكەۋمىزدى جاتاقحانا ەسىگىنە ءبىر كۇن بويى كەزەكشى ەتىپ تاپجىلتپاي وتىرعىزىپ قويدى. سول سەبەپتى مەن جەلتوقسان الاڭىنا بارا المادىم. كەشكە گۇلنار ءاشىموۆا مەنى شاقىرتىپ، «ويباي، جارىلقاپ اعا، ەندى مەنى وقۋدان شىعاراتىن شىعار، ەتقىزۋىمەن رەكتورىمىزدىڭ بەتىنە «زاچەتكامدى» لاقتىرىپ جىبەردىم. سەبەبى، مەن وسكەن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋىلىندا ورىسشا بىلمەيتىن قازاقتارعا قاتتى قىسىم كورسەتىلەدى. بىرنەشە رەت ورىستار قازاقتىڭ نامىسىنا تيگەنى بار. سوندىقتان مەن الاڭدا قازاق ءتىلىنىڭ قازاق جەرىندە قاتتى قىسىمعا ۇشىراپ كەلە جاتقانىنا نارازىلىق ءبىلدىردىم. رەكتورلار «ال، سەندەر نە ايتپاقشىسىڭدار؟ نارازىلىقتارىڭدى مىنا تريبۋناعا شىعىپ ايتىڭدارشى؟!» دەگەن سوڭ مەن شىقتىم دا، قازاقستاندا جىلدار بويى قازاق تىلىنە قىسىم كورسەتىلىپ، ءبارىمىزدى ورىسشا سويلەۋگە ماجبۇرلەپ بارا جاتقانىنا نارازى ەكەنىمدى اشىق ايتتىم. مىنا تۇرعان رەكتورلاردىڭ ءوزى بالالارىن قازاقشا وقىتپايدى دەدىم. سول كەزدە رەكتورىمىز «مەن سەنى تانيمىن» دەگەندەي «سەن بىزدە وقىمايسىڭ با وسى؟» دەدى. مەن «ءيا، وقۋدان شىعارامىن دەپ قورقىتپاقسىز با، ءما، الىڭىز «زاچەتكامدى» دەپ بەتىنە لاقتىرىپ جىبەردىم»، – دەدى. ەندى مەنى وقۋدان شىعاراتىن شىعار دەپ جىلاپ وتىر.
مەن ەكى توپتىڭ جاتاقحانادا تۇراتىن ستۋدەنتتەرىن جيناپ الىپ، «ءبىز گۇلناردى وقۋدان شىعارتپاي الىپ قالايىق، ەرتەڭ كومسومول جينالىسى بولادى، سوندا ءبارىمىز ءبىر كىسىدەي اراشا تۇسەيىك. ءبىزدىڭ جاساعان ازاماتتىعىمىز وسى بولسىن. وسىعان كەلىسەمىز بە؟» دەدىم. بارلىعى كەلىستى. ايتقانىمىزداي-اق، سول كۇنى تۇنگى ۇشتە رەكتوراتتا پارتجينالىس بولدى. وعان ءبىزدىڭ توپتىڭ بەس كوممۋنيست-ستۋدەنتى قاتىستىق. ورتالىق كوميتەتتەن كەلگەن شولاق بەلسەندىلەر بۇل قازاق جاستارىنىڭ ۇلتشىلدىعى – «ماحروۆىي ناتسيوناليزم» دەپ باعا بەرىسىپ جاتتى. كومپارتيا زامانىندا «ۇلتشىل» دەگەن تاڭبا باسىلعان ادام بۇگىنگى «تەرروريست» دەگەن اتقا يە بولعانداردان دا قاۋىپتى جاۋ سانالاتىن. گ.ءاشىموۆانى جاقتاپ قالۋ وڭايعا تۇسپەيتىنىن ىشتەي سەزدىك. بىراق سوزىمىزدە تۇردىق. بىردە پروفەسسور اماندوسوۆ پەن فاكۋلتەت كومسومولدارىنىڭ جەتەكشىسى ءامىرجان قوسانوۆ باستاپ كەلگەن جازالاۋشىلارعا گ.ءاشىموۆانى بەرمەسەك، ەكىنشىسىندە ورىس دەكان مەن ۋنيۆەرسيتەت كومسومولىنىڭ جەتەكشىسىنە بەرمەدىك. ۇشىنشىسىندە ءبىزدىڭ شەشىمىمىزسىز-اق گ.ءاشىموۆانى وزدەرى كومسومولدان شىعاردى. ول كەزدە كومسومولدان شىعارىلعان ستۋدەنت مىندەتتى تۇردە وقۋدان شىعىپ قالاتىن. گۇلنار دا وقۋدان شىقتى. ونى وقۋدان شىعارمايمىز دەپ ەكى جينالىس بويى ستۋدەنتتەردىڭ قارسىلىعىن ۇيىمداستىرۋشىلار رەتىندە مەنى جانە توپتاعى باسقا دا كوممۋنيست-ستۋدەنتتەردى تەرگەپ-تەكسەرۋگە الدى. اقىرى مەنى پارتبيۋرو مەن فاكۋلتەت كوممۋنيستەرىنىڭ (نەگىزىنەن، وقىتۋشى، پروفەسسورلار) جينالىسىندا پارتيا قاتارىنان شىعاردى. بۇل پروتسەسستەر بىرنەشە ايلارعا سوزىلدى. ءىس رەكتورات جينالىسىنا جەتكەن كەزدە ۋنيۆەرسيتەت پارتكومىنىڭ مۇشەلەرى ستۋدەنتتەردى جازىقسىز جازالاۋدىڭ ارتى نە بولارىن سەزگەندەي ەدى. ارادا 3-4 اي ءوتىپ كەتتى. سوندىقتان بولۋ كەرەك، مەنى ءبىرجولا ەمەس، ءبىر جىلعا عانا پارتيادان شىعاردى. كۇزدە دەكانات باسشىلارى مەنى سىرتتاي وقۋعا جىبەردى.
ال، ەندى ءسىز نەگە جەلتوقساندا الاڭعا شىقپادىڭىز دەسەڭىزدەر، ونىڭ سەبەبى ءبىرىنشى كۇنى تۇسكى ساباقتان كەيىن سوۆامەن بىرگە تۇنگە دەيىن جاتاقحانا ەسىگىندە اڭدۋدا وتىردىم. تۇنگى ۇشتە پارتجينالىسقا قاتىستىق. ەرتەڭىنە اسكەري كافەدراعا ساباققا قاتىسىپ جۇرگەن ءتورتىنشى كۋرس ستۋدەنتتەرىنىڭ بارلىعى – ءۇش جۇزدەي ستۋدەنت ءۇش كۇن بويى سول اسكەري كافەدرا عيماراتىندا قاماۋدا بولدىق. ءبارى باسىلعان كەزدە عانا جاتاقحاناعا جىبەردى. سوسىن كومسومول جانە پارتيا جينالىستارى سياقتى تىنىمسىز قۋدالاۋ جۇمىستارى جالعاستى. كگب (حالىقتىق باقىلاۋ كوميتەتى) تەرگەۋشىلەرى بىرنەشە رەت تۇسىنىكتەمە جازدىرىپ، تەرگەپ-تەكسەرۋمەن بولدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى 17-18 كۇندەرى بولسا، 25-تەرىنەن باستاپ، كەلەسى جىلدىڭ كوكتەم-جازىنا دەيىن قۋدالاۋ پروتسەسسى توقتامادى.
مەنىڭ نەگىزگى قارالاۋشىم – فاكۋلتەت دەكانى جانە ارناۋلى پارتكوميسسيا توراعاسى، تاريح فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى سەرىك جاقىپبەكوۆ بولدى. ول كىسى ەڭ سوڭىندا مەنەن «شىنىڭدى ايتشى، ميحايل سەرگەەۆيچ گورباچەۆ باستاعان كپسس جەتەكشىلەرى راسىمەن قاتەلىك جاساپ، قازاق ستۋدەنتتەرىن قاساقانا جازالاپ وتىر دەپ ويلايسىڭ با؟ ءبىزدىڭ كومپارتيا ءوز سەزدەرى مەن پلەنۋمدارىندا سسسر-دە ۇلتتىق ماسەلە باياعىدا شەشىلىپ قويعان دەپ جازعان. ال، سەن بولساڭ، بىزدە ۇلتتىق ماسەلە شەشىمىن تاپپاعان دەيسىڭ. سوندا سەن اقىلدىسىڭ با، جوق كومپارتيا كوسەمدەرى اقىلدى ما؟» دەپ قۇيتىرقى سۇراق قويدى. بولمەدە ەكەۋمىز عانا وتىرمىز. «اعاي، شىنىمدى ايتسام، ەشكىمگە ايتپايسىز با؟» دەدىم. ول «ايتپايمىن» دەدى.
– شىنىمدى ايتسام، كومپارتيا قاتەلەسىپ وتىر. بىزدە ۇلتتىق ماسەلە شەشىمىن تاپپاعان. ولاردىڭ جازعان پارتيا قارارلارى مەن قاۋلىسىنداعى سوزدەرى باسقا دا، ناقتى ءومىر باسقا. گورباچەۆ ءوزى باستاعان «قايتا قۇرۋ» مەن «جاريالىقتى» ءوزى جاساماي وتىر، – دەدىم.
مىنە، وسى ءسوزىمدى جاقىپبەكوۆ ارناۋلى پارتيا كوميسسياسىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە جوعارعى جاققا جازىپ بەرگەن سوڭ، مەنى اۋەلى بيۋرودا، سوسىن فاكۋلتەت پارتيا كوميتەتىنىڭ جينالىسىندا پارتيا قاتارىنان شىعاردى، ۋنيۆەرسيتەت پارتيا ۇيىمىنداعىلار ءبىرجولا ەمەس، ءبىر جىلعا ۋاقىتشا شىعارعانىمىز دۇرىس دەپ بەكىتتى.
– جارىلقاپ اعا، حالىق دەگەن توبىر، ول ايتا بەرەدى، ونىڭ ۇستىنە ءبىز كۇنشىل حالىقپىز، جاسىماڭىز العا ، قازاق ءتىلى ءۇشىن العا!!!
– راحمەت، قولداۋىڭا! وزدەرىڭدەي ازاماتتار تۇرعاندا تاسادا تۇرىپ تاس اتاتىن ءبىر-ەكى كۇنشىلدەر مەن شىرىگەن جۇمىرتقالاردىڭ ىرىك سوزدەرىنە مەن نەگە جاسيىن، جاسىمايمىن! ولار كىم، مەن كىم، ۋاقىت كورسەتەر.
– kazakhta tarih jok gasairlar boi kuldin kuli bolgan.kuldin tili esh uakitta memlekettik til bola almaidi.dalaga shigip manainizdi karamiz .eshkim kazakhsha soilep Mambet bolgisi kelmeidi. KELISESIZBE?
– كەلىسپەيمىن! بىراق كەيدە قازاق تىلىنەن جاپپاي بەزىپ بارا جاتقان قانداستارىن كورگەن كەيبىر جاس ادام بۇل قيىندىقتان سىنىپ كەتىپ، ءوزى دە سول دۇرمەككە ىلەسۋدى دۇرىس كورۋى ابدەن مۇمكىن. جاستاردى وسىنداي قاتەلىكتەردەن ساقتاۋ ءۇشىن دە ەسى بار ازاماتتار باس كوتەرمەسەك بولمايدى. بۇدان ءارى سوزا بەرسەك، ورىستانعان قازاق سانى قازىرگىدەن دە كوبەيىپ، بوي بەرمەي كەتەدى.
– «جۇلدىز اۋرۋىنان» ءساتتى ساقتانا العانداردى مىسالعا ايتىپ بەرە الاسىز با؟
– بۇل ەندى جەكەلەگەن تانىمال ادامنىڭ وي-ءورىسى مەن اقىل-پاراساتىنىڭ دەڭگەيىنە بايلانىستى. انشىگە دە ءبىلىم كەرەك، اقىل كەرەك. ال، «كۇش بار، اقىلدىڭ كەرەگى نە؟!» دەيتىندەر ۇزاققا بارمايدى.
– «اڭىز ادام» جۋرنالى امىرە قاشاۋباەۆ تۋرالى شىعارماي ما؟ بيىل ول كىسىنىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولدى. ناعىز يۋبيلەي. ءان اتاسى اتانعان اڭىز ادامنىڭ بىرەۋى سولكىسى ەدى عوي.
– ءبىز ول كىسى تۋرالى «جۇلدىزدار وتباسى» جۋرنالىنىڭ «اڭىز ادام» ايدارىندا كولەمدى سۇحباتتار جيناعىن بەرگەنبىز. بولاشاقتا ۇلكەن «اڭىز ادام» جۋرنالىنا دا باس كەيىپكەر بولادى.
– بۇل جارىلقاپ قازاق دەموگرافياسىنا قالاي ۇلەس قوسىپ ءجۇر؟ قانشا بالاڭىز بار؟
– بەس بالام بار.
– رۋشىل،جەرشiلەمەسسءىز بە؟
– ەمەسپىن.
– جارىلقاپ اعا، تۋعان جەرىڭىز تۋرالى ءبىر اۋىز ايتا وتىرساڭىز؟ قاي جەردىڭ قازاعىسىز؟
– قازىعۇرتتىڭ قازاعىمىن.
– جاكە، قازاقتى رۋحاني ماڭگۇرتتىكتىڭ بەلگىسى - ىشىمدىك ىشۋدەن كەرى قايتارۋ ءۇشىن قانداي جۇمىس جۇرگىزبەكسىز؟ تەك بۇل مەنىڭ شارۋام دەمەڭىز. بۇل ءاربىر سانالى ازاماتتىڭ، سونىڭ ىشىندە اقپارات مايدانى وكىلدەرىنىڭ دە پارىزى. قازاق ءوز باستاۋىنا ورالسا، ەكى كورشىسىنە جەم بولماس ەدى.
– دۇرىس ايتاسىڭ، جامان ادەتتەردەن ارىلۋىمىز كەرەك.
– جارىلقاپ اعا، قازاق ءتىلىن ءبىلۋ قازاقتىڭ عانا مىندەتى مە؟ وسىدان بارىپ دياسپورالار قۇتىرىپ جاتقان جوق پا! ءسىز قالاي ويلايسىز؟
– «جاقىنىڭدى جاتتاي سىيلا، ءجاتجانىنانتۇڭىلسىن» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، قازاق ءتىلى اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان اسىل مۇرا رەتىندە، ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ وزىنە كەرەك ەڭ قۇندى، ەڭ قاسيەتتى دۇنيە! سوندىقتان ونى قازاق بولىپ تۋعان ادامنىڭ وزدەرى قاجەت ەتپەسە، باسقالار قايتىپ ول ءتىلدىڭ قادىرىنە جەتسىن؟! ەڭ اۋەلى اركىم ءوز انا ءتىلىن ءبىلۋى شارت جانە ونى كۇندەلىكتى تۇتىنۋى كەرەك. سودان كەيىن، ء تىلدى دامىتۋدىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى ساتىسىندا باسقالاردان، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن قوعامدىق ورىنداردان تالاپ ەتكەن ءجون!
ەڭ باستىسى، قازاق ءتىلىن قولدانۋدىڭ قاجەتتىلىگىن تۋعىزۋىمىز كەرەك. وكىنىشكە وراي، ۇكىمەت ءدال وسى جەردە جەڭىلدىڭ استىمەن، اۋىردىڭ ۇستىمەن 22 جىل بويى سوزباقتاپ كەلەدى. تاعى قانشا سوزاتىنىن قۇداي ءبىلسىن! بىراق ولاردان دۇرىس تالاپ تە الماعان حالىقتىڭ دا كىناسى بار. ۇكىمەت ۇلتشىل پارتياعا اينالىپ كەتە مە دەپ قورقىپ، ۇلتتىق ماسەلەنى العا قويعان قوعامدىق ۇيىمداردى تىركەمەۋدىڭ بارلىق امال-شارعىسىن قاراستىرۋدا. بىراق حالىق تەگەۋرىندى بولسا، تىركەتەدى جانە دەگەنىن ىستەتەدى! ءمىن جالپى قازاقتىڭ جالتاقتىعىن، جاعىمپازدىعىن، ۇلكەندى سىيلاعىشتىعىن، باستىقتى تىڭداعىشتىعىن جەك كورەمىن. ءبارىن شاحانوۆ ىستەپ بەرسە ەكەن دەگەن ەسەك دامەدەن ارىلۋ كەرەك. جالعىز ادام ەشتەڭە دە ىستەي المايدى. شاحانوۆ سياقتى مىڭداعان ازاماتتار بۇل ىستە «ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارسا» عانا ءىس ناتيجەلى بولادى. بۇل جەردە دە ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ ارناۋلى قىزمەتى جىبەرگەن اككى ادامدار ءتىل جاناشىرلارىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، كۇش بىرىكتىرمەۋدىڭ امال-تاسىلدەرىن اتقارىپ باعادى. ءتىل ماسەلەسىندە تەگەۋرىندىلىك كەرەك. ميلليونداعان ادام قارسى تۇرسا، جوعارىداعى ات توبەلىندەي شەنەۋنىكتەر ورىنتاقتارىنان ايىرىلعىسى كەلمەسە، كوپتىڭ ايتقانىنا كونەدى. ماحامبەتتەر كەرەك بۇل ىسكە!!!
Abai.kz
