كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادام بالاسىن ارقاشاندا ويلاندىراتىن ءۇش سۇراق: بۇل جارىق دۇنيە قالاي پايدا بولعان جانە مەن وعان قايدان كەلدىم؟ قازىر ءتىرى جان يەسى رەتىندە كىممىن؟ بولاشاق قالاي بولماق، ولگەندە قايدا بارامىن؟ وسى ءۇش سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ بارىسىندا باستاپقىدا ميفولوگيا، ودان كەيىن ءدىن مەن فيلوسوفيا تۋىندادى. وسىناۋ تىلسىم سۇراقتار عاسىرلار بويىنا عۇلامالاردى ويلاندىرىپ، تولعاندىرۋمەن كەلەدى... يدەاليستەر مەن ماتەرياليستەردىڭ بولمىس پەن سانانىڭ اراقاتىناسى تۋرالى وتە ەجەلدەن باستالعان پىكىرتالاستارى ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا. عالامدى جاراتۋشى قۇدىرەتتى كۇش (ول ءار دىندە ءار ءتۇرلى اتالادى: قۇداي، ءتاڭىر، قاسيەتى رۋح، اللا جانە ت.ب.) بار دەگەن ءدىني تۇسىندىرمەدەن باستاپ، ا. ەينشتەيننىڭ سالىستىرمالى تەورياسى، ا. فريدمان  نەگىزدەگەن كوسموستىڭ كەڭەيۋى تۋرالى شەشىمى، ف. حويل ايتقان «ۇلكەن جارىلىس» تەورياسى سياقتى ءتۇرلى تۇسىندىرمەلەر تۋىندادى.

كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادام بالاسىن ارقاشاندا ويلاندىراتىن ءۇش سۇراق: بۇل جارىق دۇنيە قالاي پايدا بولعان جانە مەن وعان قايدان كەلدىم؟ قازىر ءتىرى جان يەسى رەتىندە كىممىن؟ بولاشاق قالاي بولماق، ولگەندە قايدا بارامىن؟ وسى ءۇش سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ بارىسىندا باستاپقىدا ميفولوگيا، ودان كەيىن ءدىن مەن فيلوسوفيا تۋىندادى. وسىناۋ تىلسىم سۇراقتار عاسىرلار بويىنا عۇلامالاردى ويلاندىرىپ، تولعاندىرۋمەن كەلەدى... يدەاليستەر مەن ماتەرياليستەردىڭ بولمىس پەن سانانىڭ اراقاتىناسى تۋرالى وتە ەجەلدەن باستالعان پىكىرتالاستارى ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا. عالامدى جاراتۋشى قۇدىرەتتى كۇش (ول ءار دىندە ءار ءتۇرلى اتالادى: قۇداي، ءتاڭىر، قاسيەتى رۋح، اللا جانە ت.ب.) بار دەگەن ءدىني تۇسىندىرمەدەن باستاپ، ا. ەينشتەيننىڭ سالىستىرمالى تەورياسى، ا. فريدمان  نەگىزدەگەن كوسموستىڭ كەڭەيۋى تۋرالى شەشىمى، ف. حويل ايتقان «ۇلكەن جارىلىس» تەورياسى سياقتى ءتۇرلى تۇسىندىرمەلەر تۋىندادى.

ال، ءتىرى تىرشىلىك قايدان پايدا بولدى دەگەندە ونى تابيعي سۇرىپتالۋ جولىمەن جۇزەگە اساتىن ەۆوليۋتسيالىق دامۋمەن تۇسىندىرەتىن دارۆيندىك ءىلىم (تار ماعىنادا – تابيعاتتىڭ چ. ءدارۆيننىڭ تابيعي سۇرىپتالۋ نەگىزىندە  ەۆوليۋتسيالىق دامۋى) ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قوعامدىق ويدا باسىمدىققا يە بولىپ كەلەدى. بۇل ءىلىمدى دە سىڭارجاق، ادامداردى اداستىرۋشى باعىت دەپ سىناۋشىلار ءدارۆينيزمنىڭ تۋىنداۋىنان باستاپ ءالى كۇنگە دەيىن دۇنيە جۇزىندە ءبىر تولاستاعان ەمەس. الىسقا بارماي-اق، قازاق عۇلامالارىنىڭ ويلارىمەن شەكتەلسەك، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ءوزىنىڭ «ءۇش انىعىنداعى» فيلوسوفيالىق ويلارىندا دارۆيندىك ءىلىمدى دايەكتى سىناعان بولاتىن.  وسى جاڭا عاسىر باسىندا قازاقستاندىق ساياساتكەر ب. تىلەۋحان دارۆينيزم ءىلىمىن مەكتەپ وقۋلىقتارىنان الىپ تاستاپ، بولمىستى ءتۇسىندىرۋدى اقيقات ءىلىم - قۇرانداعى قاعيدالار نەگىزىندە جۇزەگە اسىرۋ قاجەت دەپ ۇسىنعانى ەسىمىزدە.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، جوعارىدا ايتىلعان سۇراقتاردىڭ ءبىرىنشىسى قىزۋ پىكىرسايىسقا ارقاۋ بولىپ وتىرسا، «ءبىز ادام رەتىندە كىمبىز؟» دەگەن سۇراق ادامزاتتى ويعا باتىرىپ، ءبىر-بىرىمەن ايتىستىرىپ-تارتىستىرىپ كەلەدى. وسى سۇراق باستاپقىدا ادامداردى رۋ-تايپا مەن قاۋىمدارعا جىكتەسە، دامي كەلە ۇلتتارعا، تاپتارعا، ءدىني اعىمدارعا، الەۋمەتتىك توپتارعا، مەملەكەتتەر مەن وركەنيەتتەرگە جىكتەۋگە ارقاۋ بولدى. ءاربىر ادام ءوزىن وسىلاردىڭ بىرىنە جاتقىزىپ، اينالاسىنداعى ادامداردى «وزىمىزدىكى» نەمەسە «بوتەندىكى» دەپ تانيتىن بولدى. ادامنىڭ بويىنداعى رۋلىق قاۋىمداستىق سەزىمى، ءوزىن بەلگىلى ءبىر قوعامدىق ورتاعا جاتاتىنىن سەزىنۋى ءبىر جاعىنان وتە قاراپايىم كورىنگەنىمەن، ءمان-ماڭىزى تەرەڭ ادامي سەزىمدەر بولىپ تابىلادى. بۇل ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ نەگىزى. ال، كەڭ ماعىناداعى ۇلتتىق سانا-سەزىم ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن مۇددەلەردى، ۇلت تاريحىن، ونىڭ قازىرگى حال احۋالى مەن كەلەشەك دامۋىنا قاتىستى ماسەلەلەردى، مەملەكەتىشىلىك جانە ۇلتارالىق قاتىناستارداعى ۇلتتىڭ ورنى تۋرالى كوزقاراستاردىڭ جيىنتىعىن قامتيدى.  

كەز كەلگەن ادامدار قاۋىمى مەن ولاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس «ءبىز» دەگەن ۇعىمنىڭ قۇبىلىسى ساقتالعان جاعدايدا نىعايىپ، قالىپتى قىزمەت ەتەدى. ادامدارعا وزدەرىن بەلگىلى ءبىر ۇلتقا، دىنگە، مەملەكەتكە، كاسىپ يەسىنە ت.ب. جاتقىزىپ، ءوزىن سونداي بەلگىلەرمەن ايقىنداۋى ءتان. ال، «ءبىز» دەگەن ۇعىمنىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن وعان قاراما-قارسى ۇعىم «ولار» (وزگە ۇلتتار، ءدىن وكىلدەرى، شەتەلدىكتەر ت.س.س.) بولۋى شارت. «ءبىز» «ولارعا» قاراي وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ ەرەكشەلىگىمىزدى تۇسىنەمىز، مىقتى بولساق ماقتانىپ، كەمشىلىكتەرىمىز بولسا تۇزەۋگە تىرىسامىز، «ولاردىڭ» وزىق تاجىريبەسىن مەڭگەرىپ، مىنەز-قۇلىقتارى جاقسى بولسا «ولارعا» ۇقساپ، بەيىمدەلۋگە تالپىنامىز.   ياعني، ادام اتاۋلىعا ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋ (يدەنتيفيكاتسيا), ءوزى تەكتەستەرمەن باسەكەلەسۋ جانە قارسىلاسۋ ءتان. الەم تاريحىندا مىڭداپ بولعان سان-الۋان سوعىستاردى ايتپاعاندا، ورتا عاسىرلاردان بەرى-اق ۇلى كرەست جورىقتارى، شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعى، اراب شاپقىنشىلىعى جانە وزگە دە ءىرى سوعىستار قاۋىمدارعا جىكتەلگەن ادامداردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا سىزات ءتۇسىرىپ، «ءبىز» بەن «ولار» ءبىر-بىرىمەن ۇزدىكسىز تەكە-تىرەسۋىمەن كەلەدى. ءيا، ادامزات تاريحى – سوعىستار تاريحى.  تىپتەن، وسى «ءبىز ادام رەتىندە كىمبىز؟» دەگەن سۇراق حح عاسىردا الاپات ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ تۇتانۋىنا ىقپال ەتكەن ۇشقىن بولدى. گيتلەرلىك گەرمانيا نەمىستەردى تازا اريالىق، اسقاق ۇلت دەپ جاريالاپ، وزگە ۇلتتاردى قۇل رەتىندە ساناۋىنىڭ سوڭى الەمدى قامتىعان قاندى قىرعىنعا ۇلاستى... بىراق، ادامزات تاريحتىڭ اششى ساباقتارىنان ناتيجە شىعارار ەمەس. باياعى سول، «ءبىز» بەن «ولاردىڭ» اراسىنداعى پەندەشىلىك پەن كۇنشىلدىك، باقتالاستىق پەن باسەكە، جانجالداسۋ مەن قان توگىلگەن قارۋلى قاقتىعىستار الەمنىڭ ءار تۇپكىرىندە ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.

ال، بەيبىت ءومىر جاعدايىندا ۇلتتار مەن مەملەكەتتەر اراسىندا باسەكەلەستىك پەن سەرىكتەستىك، الىس-بەرىس پەن قارىم-قاتىناس ءوربيدى. كەشەگى لوندوندا وتكەن جازعى وليمپيادا مەملەكەتتەر اراسىنداعى سپورتتىق باسەكەلەستىكتىڭ جارقىن كورىنىسى، وندا ءاربىر ۇلت ءوزىنىڭ ەپتىلىگىن، كۇشتىلىگىن، شاپشاڭدىعىن، باتىلدىعىن دالەلدەۋگە تىرىستى. مۇنداي باسەكە ءومىردىڭ كەز كەلگەن سالاسىندا ءسىز بەن بىزگە بىلىنبەي، ەشبىر تولاستاماي ءجۇرىپ جاتىر. سوندىقتان دا، ەلباسىمىز ن.ءا. نازارباەۆتىڭ باسەكەگە قابىلەتتى ەل بولۋىمىز قاجەت دەپ بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ الدىنا بيىك مىندەت قويۋىنىڭ سىرى تەرەڭدە.

باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت رەتىندە تايتالاسقا تۇسپەس بۇرىن، ءاربىر ۇلت ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، الەۋەتى قانداي ەكەنىن، وزگەلەردەن قانداي ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى بار ەكەنىن باعامدايدى.  ۇلى اباي اتامىز «قارا ءسوزىنىڭ» ەكىنشى سوزىندە قازاق ۇلتىن كورشىلەس نوعاي، ورىس، تاتار، سارتپەن سالىستىرىپ، ءوز ۇلتىنىڭ كەم-كەتىگىن كورسەتۋى تەگىن ەمەس.

ەندىگى ماسەلە - قازىرگى الەمدەگى مىقتى ۇلتتاردىڭ بىزدەن نەندەي ارتىقشىلىقتارى بار؟ ارينە، ادامدى اللا تاعالا پەندە ەتىپ جاراتقاندىقتان، ول كەمشىلىكسىز ەمەس، سول سياقتى كەز كەلگەن ۇلتتىڭ دا كەمشىلىكتى تۇستارى مەن جاعىمسىز قاسيەتتەرى بولۋى ھاق. ءبىز ونداي كولەڭكەلى تۇستارعا نازار اۋدارماي، ءار ۇلتتىڭ ۇلگى تۇتارلىق ساپالارىنا عانا توقتالعىمىز كەلىپ وتىر. ونداعى ويىمىز – وزگە وركەنيەتتەن ونەگە الۋ.

مىقتى ۇلت دەگەندە اقىل-ايلاسى مول ەۆرەيلەر  كوپشىلىكتىڭ ويىنا بىردەن تۇسەرى ءسوزسىز. ارينە، ءاربىر ۇلتتىڭ تاريحى ەرەكشە، بىراق ەۆرەيلەردىڭ تاريحى مۇلدەم بولەك. ەۆرەي ۇلتى ءتۇرلى قۋعىن-سۇرگىن كورىپ، ءوزىنىڭ بايىرعى اتامەكەنىنەن وتە ۇزاق ۋاقىت جىراقتا ءومىر سۇرسە دە، ءوزىنىڭ انا ءتىلىن، اتا بابالارىنىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ءدىني ۇستانىمدارىن ۇمىتپاعان. ولاردىڭ وزگە حالىقتاردىڭ اراسىندا شاشىراپ ءومىر سۇرۋگە ابدەن بەيىمدەلگەنى سونشا، انتيسەميتتەر ولاردى تىپتەن «وزگە ۇلتتىڭ دەنەسىندە ءومىر سۇرگىشتەر» دەپ جازعىرادى. قولىنان كەلمەگەسىن، كورە الماعاندىعىنان ءىشى كۇيىپ، تۇز جالايدىنىڭ كەرى بۇل.

ەۆرەيلەردىڭ بويىنداعى ماقتانۋعا تۇرارلىق ۇلتتىق قاسيەتتى ەۆرەي ويشىلى حايم جيتلوۆسكي: «سەن ءسوتسياليستسىڭ بە، كوممۋنيستسىڭ بە، ءانارحيستسىڭ بە، كىم بولساڭ ول بول، بىراق ءبىرىنشى كەزەكتە سەن ەۆرەي بول، ەۆرەيلەردىڭ ىشىندە جۇمىس ىستە، ەۆرەي ينتەلليگەنتسياسى ەۆرەي حالقىنا ءتان بولۋى ءتيىس» دەپ تۇجىرىمدايدى. بۇل ۇلتشىلدىق ەمەس، ۇلتجاندىلىق.

اتاقتى امەريكاندىق كاسىپكەر گەنري فورد 1920-1922 جىلدارى جازعان «حالىقارالىق ەۆرەيلىك» (اعىلش. The International Jew) اتتى انتيسەميتتىك كىتابىن جازىپ، ول ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولۋىنان 16 تىلگە اۋدارىلادى. گ.فورد  وسى ەڭبەگىندە ەۆرەي ۇلتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن اشىپ زەرتتەيدى. ونىڭ كورسەتۋىنشە «ەۆرەيلىك» الەمدى بيلەۋگە ۇمتىلۋشى ەۆرەيلەردىڭ قۇرعان جۇيەسى. ەۆرەيلەر عاسىرلار بويى ساۋدا مەن قارجى وپەراتسيالارىن جاساۋعا ابدەن بەيىمدەلگەن، جاڭانى بىلۋگە ىنتىق، ولار العا قويعان ماقساتتارىنا جەتپەي تىنبايدى، ءبىر-بىرىنە الەمدىك اۋقىمدا جاردەمدەسەدى. وسىنىڭ بارلىعى تۇپتەپ كەلگەندە كەز كەلگەن ەلدەگى ازعانتاي عانا ەۆرەيلەردىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ تەتىكتەرىن، ەكونوميكا، ءبىلىم-عىلىم جانە مادەنيەت سالالارىن مىقتاپ قولدارىنا الۋىنا ىقپال ەتەدى. ياعني، ول ەۆرەيلەردى الەمدى باسقاراتىن از ساندى، اقىلدى ۇيىمداسقان، جۇمىلعان جۇدىرىقتاي كۇش دەپ كورسەتەدى.

گ. فوردىڭ ويىنا دالەل رەتىندە ارون چەرنياكتىڭ "نوبەلەۆسكيە پرەمي ي ەۆرەيستۆو" اتتى ەڭبەگىندەگى نوبەل سىيلىعى لاۋرەاتتارىنىڭ ستاتيستيكاسى جونىندە بەرگەن مالىمەتتەرىن كەلتىرە كەتەيىك:

مىنەكي، جوعارىداعى كەستە ەۆرەيلەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت ەكەندىگىنىڭ تاعى ءبىر ايقىن دالەلى. Forbes جۋرنالىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنەر بولساق،  الەمدەگى ميللياردەر الپاۋىتتاردىڭ دا باسىم بولىگى ەۆرەيلەر.

قازاقتاردىڭ ەۆرەي ۇلتىنان ۇيرەنەتىن نارسەلەرى كوپ-اق. ەڭ الدىمەن ۇلتتىڭ ىشكى بىرلىگىن نىعايتۋ، ءبىر-بىرىنە قامقور بولىپ، قولداۋ كورسەتۋ، جەكە مۇددەدەن ۇلتتىق ماقسات-مۇراتتى بيىك قويا ءبىلۋ سياقتى قاسيەتتەردى بويعا سىڭىرەر بولسا، قازاق حالقى الەمدى بيلەپ-توستەمەسە دە، وزگەلەرمەن باسەكەگە توتەپ بەرەتىن ءبىرتۇتاس ءھام ساپالى ۇلتقا اينالار ەدى.

سونىمەن قاتار، ەۆرەيلەردىڭ بويىنداعى ەرەكشە اتاپ وتەتىن اسىل قاسيەت – ولاردىڭ ءوز انا تىلدەرى مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ساقتاپ، ودان ءارى بايىتۋعا دەگەن ۇمتىلىسى. ون سەگىز عاسىر بويى «ءتىل رەتىندە ءولىپ قالعان» دەپ سانالىپ كەلگەن يۆريت ءتىلى بۇگىندە ءيزرايلدىڭ مەملەكەتتىك تىلىنە اينالىپ وتىر. بۇگىن يۆريت ءتىلى - جاپپاي قولدانىستاعى ناعىز مەملەكەتتىك ءتىل. ولار كونە يۆريت ءتىلىن ءتىرىلتىپ قانا قويماي، جاڭا زامانعا ساي بەيىمدەپ، جاڭعىرتۋعا كۇش سالۋدا. ءيۆريتتى دامىتۋ سيونيزم يدەولوگياسىنىڭ اجىراماس بولىگى. ء يزرايلدىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى حايم ۆەيتسمان «ءبىز ەرەتس-يسراەلگە ۆارشاۆانىڭ, پينسك مەن لوندوننىڭ ءومىرىن كوشىرىپ الۋ ءۇشىن كەلگەن جوقپىز. ءسيونيزمنىڭ ءمانى – ەۆرەيلەردىڭ بوتەن مادەنيەتتىڭ قىسىمىمەن بويىنا سىڭىرگەن بارلىق بوگدە قۇندىلىقتاردى وزگەرتۋ» دەپ ايتقان ەكەن. سودان بەرى يۆريت ءتىلىن دامىتۋ بەس ءتۇرلى باعىتتا جۇرۋدە: 1) قولدانىلمايتىن ەجەلگى سوزدەردىڭ ءمانىن جاڭاشالاپ وزگەرتۋ; 2) يۆريت گرامماتيكاسىنىڭ زاڭدارى بويىنشا ءبىر ءتۇبىردى تۇرلەندىرۋ ارقىلى جاڭا ءسوز جاساۋ; 3) ەكى جانە ودان دا كوپ زات ەسىمدەردى قوسىپ ايتۋ ارقىلى جاڭا ۇعىم بىلدىرەتىن قوس سوزدەر جاساۋ; 4)  جاڭا ۇعىم بىلدىرەتىن كۇردەلى قىسقارتىلعان سوزدەر جاساۋ; 5) شەتەلدىك سوزدەردى يۆريتكە ءسىڭىرىپ الۋ.

شىركىن-اي، ەۆرەيلەر نەشەمە عاسىر بۇرىن ولگەن يۆريت ءتىلىن ءتىرىلتىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ قازاق ءوزىنىڭ كوركەم دە باي انا ءتىلى – ءتىرى قازاق ءتىلىن جاپپاي مەڭگەرىپ، ناعىز مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە كوركەيتۋگە «شالا قازاق» - «تازا قازاق» بولىپ جىكتەلمەي، ءبىر كىسىدەي اتسالىسار كۇن قاشان تۋار ەكەن... قازاقتار اتى-ءجونى مەن بەت-الپەتى بويىنشا عانا ەمەس، ىشكى جان-دۇنيەسىمەن، ۇلتتىق رۋحىمەن دە ناعىز قازاق بولۋى ءتيىس. قانشاما ازاپ كورسە دە ەشبىر مويىماعان ەۆرەيلەر بەينە ءبىر سۋارىلعان بولاتتاي اسىل ساپالارعا قول جەتكىزىپ وتىر.

ەۆرەيلەردەن ۇلتتىق ساپاسى بويىنشا اسىپ تۇسپەسە، ەشبىر كەم تۇسپەيتىن كەلەسى ءبىر ۇلت – جاپوندار. جاپونداردىڭ باستى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى – داستۇرشىلدىك پەن ەڭبەكقورلىق. ولار جان-جاقتى جاڭارۋعا قانداي قۇشتار بولسا، ءداستۇردى ساقتاۋعا دا سونداي ادال، قورشاعان دۇنيەنى قانداي اسەمدىكپەن سەزىنسە، ەڭبەككە دە سونداي سۇيىسپەنشىلىكپەن بەرىلگەن. بۇل ولاردىڭ قانىنا سىڭگەن ادەت. تىپتەن 140 ميلليون ادام ەركىن سويلەپ، 128 ميلليون ادام انا ءتىلىم دەپ ەسەپتەيتىن، 2136 يەروگليفتەن تۇراتىن (1006 كيويكۋ كاندزي جانە 1130 كاندزي يەروگليفتەرىنەن جيناقتالعان، نەگىزى يەروگليفتەرى ودان دا كوپ، 2010 جىلى جاپونيا ءبىلىم مينيسترلىگى ءالفاۆيتتى 2136 يەوگليفپەن شەكتەۋ تۋرالى باتۋاعا كەلگەن) ۇلتتىق جازۋلارىنىڭ ءوزى تۇتاس ءبىر الەم.

وسى جەردە س. حانتينگتوننىڭ «وركەنيەتتەر قاقتىعىسى» اتتى ەڭبەگىندەگى مىناداي وي-تۇجىرىمعا توقتالا كەتكىمىز كەلىپ وتىر: «تسەنترالنىمي ەلەمەنتامي ليۋبوي كۋلتۋرى يلي تسيۆيليزاتسي ياۆليايۋتسيا يازىك ي رەليگيا... ۆ تەچەنيە ۆسەي يستوري راسپرەدەلەنيە يازىكوۆ ۆ ميرە وتراجالو راسپرەدەلەنيە ۆلاستي ۆ ميرە. نايبولەە شيروكو ۋپوترەبلياەمىە يازىكي – انگليسكي، ماندارينسكي، يسپانسكي، فرانتسۋزسكي، ارابسكي، رۋسسكي – ياۆليايۋتسيا يلي بىلي يازىكامي يمپەرياليستيچەسكيح گوسۋدارستۆ، كوتورىە اكتيۆنو پووششريالي يسپولزوۆانيە سۆوەگو يازىكا درۋگيمي نارودامي. سدۆيگي ۆ راسپرەدەلەني ۆلاستي پريۆەلي ك سدۆيگام ۆ راسپرەدەلەني يازىكوۆ. ...كوگدا بىۆشيە كولوني شلي ك نەزاۆيسيموستي ي تولكو دوبيۆاليس ەە، پووششرەنيە رازۆيتيا ي يسپولزوۆانيا مەستنىح يازىكوۆ، كاك ي بوربا س يازىكامي يمپەري، بىلي ودنيم يز سپوسوبوۆ، پري پوموششي كوتورىح ناتسيونالنىە ەليتى وتليچالي سەبيا وت زاپادنىح كولونياليستوۆ ي وپرەدەليالي سۆويۋ يدەنتيچنوست. پوسلە وبرەتەنيا نەزاۆيسيموستي، ودناكو، ەليتام ەتيح وبششەستۆ پوترەبوۆالوس وتليچاتسيا وت پروستوگو ليۋدا سۆويح ستران. سرەدستۆو ناشلوس: سۆوبودنوە ۆلادەنيە انگليسكيم، فرانتسۋزسكيم ي درۋگيمي زاپادنىمي يازىكامي. ۆ رەزۋلتاتە ەليتام نە-زاپادنىح وبششەستۆ زاچاستۋيۋ نامنوگو پروششە وبششاتسيا س جيتەليامي زاپادا ي درۋگ س درۋگوم، چەم س نارودوم يز سۆويح وبششەستۆ (پودوبنايا سيتۋاتسيا يمەلا مەستو نا زاپادە ۆ XVII–XVIIIۆەكاح، كوگدا اريستوكراتى يز رازليچنىح ستران پرەكراسنو وبششاليس درۋگ س درۋگوم پو-فرانتسۋزسكي، نو نە ۋمەلي گوۆوريت نا ناتسيونالنىح يازىكاح سۆويح ستران)».

بىراق جاپوندىق ەليتا مۇنداي «تىلدىك اۋرۋعا» بوي الدىرماعان. ءتىلى مەن جازۋى قازاق تىلىنە قاراعاندا اناعۇرلىم كۇردەلى بولسا دا، ءوز انا ءتىلىن – جاپون ءتىلىن بىلمەيتىن جاپوندىق جوق. وعان قوسا تەڭدەسى جوق كلاسسيكالىق تەاترى، سان-الۋان جەكپە-جەكتەرى، بىرەگەي شاي جاساۋ ءراسىمى، نازىكتىك پەن اسەمدىككە تولى يكەبانا جاساۋ ونەرى ت.ب. جاپوندارعا عانا ءتان سالت-داستۇرلەرى سابىرلىق پەن ەڭبەكقورلىقتى قاجەتسىنەتىن ۇلتتىق ونەرگە اينالعان.

جاپونداردىڭ باسقالاردان ەرەكشەلىگى - ولار تۇپكى ناتيجەگە جەتۋدىڭ مازمۇنىنا قاتتى ءمان بەرەدى. ءبىر عانا مىسال: كيۋدو اتالاتىن جاپوندىق ساداق اتۋ ونەرى ءۇشىن نىساناعا ءدال تيگىزۋدەن بۇرىن، ساداق تارتۋ ونەرىنىڭ قىر-سىرىن اسقان شەبەرلىكپەن ورىنداۋ ماڭىزدىراق. مۇنداي ىجداعاتتىلىق جاعدايىندا ءوزىن-ءوزى الداۋ مەن نەمقۇرايلىققا ەشبىر ورىن بولماسى انىق. جاپوندار ءۇشىن دۇنيەنىڭ ەڭ اسىلى - ار-نامىس. ار-نامىس ءۇشىن حاراكيري جاساپ، وتان ءۇشىن كاميكادزە بولىپ، ءوز ەركىمەن جان قيۋ دا تاريحتارىندا بار. 

باسقاسى باسقا، داستۇرشىلدىك جاپونداردا مىقتى ساقتالعان. وسىعان بايلانىستى ولاردىڭ ءىى-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن باسشىلىققا العان “جاپوندىق رۋح، ەۋروپالىق ءبىلىم مەن تەحنولوگيا” ۇستانىمى ەلدىڭ كەرەمەت جەتىستىكتەرگە جەتۋىنە، سونىمەن بىرگە وتانشىلدىق سەزىمدەرىن دامىتۋلارىنا ۇلكەن سەرپىن بەردى. جاپونياداعى ۇلتتىق يدەنتيفيكاتسيا پروتسەسىندە «شىعىس-باتىس» قارىم-قاتىناسىنىڭ ماسەلەلەرىن ۇيلەسىمدى شەشۋگە باسا نازار اۋدارىلادى. جاپون ەلى ءۇشىن بۇل قيىن ءتۇيىندى تابىستى شەشۋ الەمدىك تاريحتاعى، حالىقارالىق قاتىناستار مەن مادەني-گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىقتاعى ەلدىڭ ءوز ورنىن تابۋىن بىلدىرەدى. ءبىز دە وسىلايشا، قازاقى رۋحتى ساقتاي وتىرىپ، جان-جاقتى جاڭعىرۋىمىز قاجەت.

جوعارىدا س. حانتينگتون ايتقانداي، اعىلشىندار يمپەرياليست وتارشى ەل رەتىندە دە، باسەكەگە قابىلەتتى ۇلاعاتتى ۇلت رەتىندە دە الەمدى مويىنداتقالى قاشان. ۇلىبريتانياداعى حالىق سانى 62,2 ملن. ادام بولسا دا، اعىلشىن ءتىلىن انا ءتىلىم دەۋشىلەر الەمدە 410 ملن.، ال 1 ملرد. استام ادامزات ونى انا تىلىمەن قاتار جۇرەتىن ەكىنشى ءتىل رەتىندە مويىندايدى، وعان قوسا اعىلشىن ءتىلى بۇۇ تانىعان 6 رەسمي ءتىلدىڭ ءبىرى (اراب، يسپان، قىتاي، ورىس، فرانتسۋز تىلدەرىمەن قاتار). الەمدەگى ەڭ كوپ قولدانىلاتىن تىلگە اينالعان اعىلشىن ءتىلىنىڭ لەكسيكاسىنداعى سوزدەردىڭ 70 % كىرمە سوزدەر بولىپ تابىلادى. ياعني، اعىلشىنداردا ءتىل بايىتۋ پروتسەسى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ كەلەدى، وزگە تىلدەردەن ەنگەن ۇعىمدار، جاڭا تەرميندەر، نەولوگيزمدەر ت.ب. ەسەبىنەن دامىپ كەتكەن. بۇل قازاق ءتىلىن دامىتۋدا ەسكەرەتىن وزەكتى ماسەلە. قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ كەيبىر سوزدىك جاساۋشى ماماندارىمىز تەرميندەردى قازاقشاعا اۋدارۋعا قۇمار. وكىنىشتىسى سول، بۇل ءتىلدى بايىتپايدى، كەرىسىنشە، ونى وقشاۋلايتىن قادام. كەيدە سونداي «اۋدارماشىلاردىڭ» اۋدارعان تەرميندەرىن وزگە ۇلت ەمەس، قازاقتاردىڭ ءوزى تۇسىنبەي باسىن قاتىرىپ جاتادى... حالىقارالىق اۋقىمدا قولدانىلاتىن، بارشاعا تۇسىنىكتى تەرميندەر كەز كەلگەن ءتىلدى بايىتادى ەمەس پە، ولاردى قازاقشاعا اۋدارىپ، ارام تەر بولۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار؟ كىرمە سوزدەر ءتىلىمىزدى شۇبارلايدى دەپ وقشاۋلانا بەرمەۋىمىز كەرەك، بىلە بىلسەك ءداستۇرلى قازاق ءتىلىنىڭ وزىندە وزگە تىلدەردەن ەنگەن كىرمە سوزدەر تولىپ ءجۇر. كەزىندە اراب، پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن قالام، ءبىلىم، عىلىم،  كامەلەت، تاربيە، مۇعالىم، كىتاپ، داپتەر، ادەبيەت، ابىروي، امال، ادال، ارام، اسكەر، ايەل، داۋلەت، داۋرەن، زايىپ, زەيىن، كۇمان ت.ب.، ورىستان ەنگەن بارقىت، باقالشىك، بودان، بولىس، زاۋىت، وياز، سياز، سوت، ستارشىن، ساماۋرىن، سوما ت.ب. سوزدەر بۇگىندە قازاقتىڭ تۋما سوزىندەي بولىپ ءسىڭىپ كەتكەن.

جالپى، اعىلشىنداردى ەرەكشەلەيتىن جاقسى ساپالار – پۋنكتۋالدىلىق، ساياحات جاساۋعا قۇمارلىق، يناباتتىلىق، سالت-ءداستۇردى ساقتاۋ، ۇلتتىق ماقتانىشپەن استاسىپ جاتقان وركوكىرەكتىك، جومارتتىققا ۇلاسىپ جاتقان پايداكۇنەمدىك، سالقىنقاندىلىق،ەڭبەك ەتۋ مەن دەمالىستى ۇشتاستىرا ءبىلۋ ءتان. قازاقتاردىڭ جەرى قانداي كەڭ بولسا، كوڭىلدەرىنە ارقانى كەڭگە سالىپ، جايباراقات ءجۇرۋ ءتان. سوندىقتان بولار، قازاقتارعا اعىلشىندار سياقتى پۋنكتۋالدى بولۋدىڭ قيىن بولۋى. بىراق ءبىز پۋنكتۋالدى بولۋعا ءتيىسپىز، ۋاقىت تالابى سولاي. قاراپايىم تۇرمىس-تىرشىلىكتى بىلاي قويعاندا، مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ىستەردى جۇزەگە اسىرۋدا دا پۋنكتۋالدىق اسا قاجەت. ال ساياحات جاساۋعا قۇمار جيھانكەزدىگىمەن اعىلشىندار الەمنىڭ جارتىسىن وتارلاپ العانىنا تاريح كۋا. «بولار ەلدىڭ بالالارى ءبىرىن-ءبىرى باتىر دەر» دەمەكشى، ەر ازاماتتارىنا ميستەر، سەر دەپ، ايەل زاتىنا ميسس، ميسسيس دەپ ىزەت-قۇرمەت كورسەتەتىن يناباتتىلىققا تولى دجەنتەلمەندىك قاسيەتتەرى ءوز الدىنا ءبىر توبە. ولار جۇمىس دەسە جانىن سالىپ، بوس ۋاقىتتا دەمالىستى ۇيىمداستىرا بىلەدى. ءبىردى ەكى قىلىپ، پايدا تابۋعا دا شەبەر، سويتە تۇرا ساراڭدىققا بوي الدىرماعان. كاپيتالدى ساقتاۋ مەن كوبەيتۋدىڭ نەبىر امالدارىن ويلاپ تاپقان اعىلشىندار قازىر وتە ىقپالدى ەل، ال استاناسى - لوندون قالاسى الەمدىك ءىرى قارجى جانە ىسكەرلىك ورتالىعى. ءيا، كورىپ وتىرعانىمىزداي، ءبىز ءۇشىن ۇيرەنەر نارسە كوپ-اق.

بار سالادا باعى جانىپ، اتى وزىپ تۇرعان ونەگەلى ۇلتتار تۋرالى اڭگىمە قوزعالسا، كەيبىر قازەكەمدەر: «قازىر نارىق زامانى عوي، ءبارىن اقشا بيلەيدى، ەل مەن جەر قايدا قاشار دەيسىڭ، الدىمەن ءوز جاعدايىمدى تۇزەپ الايىن» دەۋى مۇمكىن. بۇل ۇلتتىڭ كەلەشەگىن ويلامايتىن، ءبىر كۇندىك ءومىر ءسۇرۋدىڭ نادان پسيحولوگياسى. ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ قارىشتاپ دامۋى ءۇشىن ونىڭ ءاربىر وكىلى ءوزىنىڭ تاعدىرىن ەل-جۇرتىنىڭ بولاشاعىمەن تىعىز بايلانىستىرۋى ءتيىس. قازاقستاندىق عالىم ا. ايتالى نارىقتىق قاتىناستار قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ەلدەردە ءپاتريوتيزمنىڭ ىرگەتاسىن ەكونوميكالىق كوزقاراستار قۇرايتىنىن اتاپ كورسەتەدى. وسىعان بايلانىستى ول «ۇلتتانۋ» اتتى ەڭبەگىندە ءىى-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن كۇل-تالقانى شىققان گەرمانيانىڭ ەكونوميكاسىن قالپىنا كەلتىرۋگە ىقپال ەتكەن نەمىس ءپاتريوتيزمىنىڭ ون وسيەتىنە نازار اۋدارادى:

1. ءتىپتى ۇساق-تۇيەك شىعىن شىعارعاندا دا، وتاننىڭ جانە ەل ازاماتتارىنىڭ مۇددەلەرىمەن ەسەپتەس.

2. شەت ەلدىڭ ءبىر تەڭگەگە تۇراتىن تاۋارىن ساتىپ العاندا، ءوز ەلىڭە ءبىر تەڭگە زيان كەلتىرەتىنىڭدى ۇمىتپا.

3. سەنىڭ اقشاڭ تەك نەمىس ساۋداگەرلەرى مەن جۇمىسشىلارىنا پايدا اكەلۋى ءتيىس.

4. شەت ەلدەن كەلگەن ماشينا مەن قۇرال-سايمانداردى قولدانىپ، نەمىس جەرىن، شاڭىراعىن، نەمىس شەبەرحاناسىن قورلاما.

5. داستارحانىڭا شەت ەلدىڭ ەتىن، مايىن ت.ب. قويما، سەبەبى ول نەمىس ەت وندىرىسىمەن وتاندىق مال شارۋاشىلىعىنا زيان كەلتىرەدى.

6. ءار ۋاقىتتا نەمىس قاعازىنا نەمىس سياسىن مالىپ نەمىس قالامىمەن جاز دا، نەمىس سورعىشىمەن سورعىز.

7. نەمىس يگىلىگىنە تەك نەمىستىڭ ۇنى، نەمىستىڭ جەمىسى، نەمىستىڭ ەتى جارايدى.

8. تەك قانا نەمىس ماتاسىنان تىگىلگەن سىرت كيىم مەن نەمىس قولىنان شىققان باس كيىمدەردى كي.

9. ەگەر سەن نەمىس كوفەسىن ىشكىڭ كەلمەسە، گەرمانيانىڭ وداقتاستارىنان اكەلىنگەن كوفەنى ءىش.

10. ەش ۋاقىتتا شەت ەلدىڭ تاۋارىنا قىزىقپا جانە ەسىڭدە بەرىك ساقتا: گەرمانيا ازاماتتارىنىڭ كەرەگىن تەك گەرمانيا عانا شىعارا الادى.

ال ەندى وسى سارىنداعى ۇستانىمدار قازىرگى قازاقستان جاعدايىندا قانداي كۇيدە تۇر؟ ارينە، وكىنىشكە وراي، مۇلدەم كەرىسىنشە جاعدايدا: ىشكى نارىقتى يمپورتتىق زاتتار باسىپ تۇرعان، تۇتىنۋشىلىق پسيحولوگيا ادامداردىڭ ساناسىن جاۋلاپ العان قازىرگى كەزەڭدە مۇنداي ۇرانعا ازاماتتارىمىزدىڭ ءمان بەرمەيتىنى انىق ءارى بۇل كەكەسىن كۇلكى تۋىنداتارى ھاق. قانداي كەزەڭدە ءومىر سۇرسەك تە، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاي وتىرىپ وتانىمىزدى كوركەيتۋگە كۇش سالۋ - اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاعى الدىنداعى اسىل بورىشىمىز بولىپ تابىلادى.

ءوز زامانىندا كەمال اتاتۇرىك: “كەرەمەت تەك شەتەلدە عانا ەمەس. سىرتتاعىعا تابىنعانشا، باتىس جۇمىسشىسى، ينجەنەرى جانە بانكيرىنەن كەم تۇسپەيتىنىمىزدى دالەلدەيىك” دەگەن ۇران كوتەرگەن. حالىقتى ءوز كۇشىنە سەندىرۋ تاجىريبەسى، شىن مانىندە، عاجاپقا تەڭ. تولاسسىز سوعىستاردا زيالى قاۋىمىنىڭ ەلەۋلى بولىگىنەن ايىرىلسا دا تۇرىكتەر جاڭا قۇرال-سايماندى توسىرقاماي، تەحنولوگيا ءتىلىن تەز مەڭگەردى. تۋعان ۇلتىنا اتاتۇرىك قالاي سەنسە، حالقى دا ونى مەدەت تۇتتى. وسى ۇلى سەنىم قىرۋار قيىندىقتاردى جويدى. 1933 جىلى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ 10 جىلدىعىندا اتاتۇرىك حالىققا ارناعان لەبىزىن “تۇرىكپىن دەگەن ادام قانداي باقىتتى!” دەگەن سوزبەن اياقتاعان. ءوزىنىڭ تۋعان ۇلتىنا دەگەن ماقتانىش پەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن ول وسى بەس سوزگە سىيعىزعان.

مىنە، باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت بولۋدىڭ استارىندا قانشاما تىلسىم سىر جاتىر. قاي ۇلتتىڭ ءومىر تاجىريبەسىنە قاراساڭىز دا، ولار ۇلتتىق رۋحىن، ءتىلىن، ءدىنىن، ءدىلىن، سالت-ءداستۇرىن، جالپى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي وتىرىپ جان-جاقتى دامۋعا قول جەتكىزگەن. قازاق ۇلتى دا وسىنى ءاردايىم ەستە ساقتاۋى ءتيىس. وركەندەگەن قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق رۋحى ءاردايىم اسقاق بولسىن!

سەيىلبەك مۇساتاەۆ،

ءال-فارابي اتىنداعى

قازۇۋ ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى،

ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz