نەمەسە ايگۇلدەن كەيىنگى وي

تالاي كىتابى جارىق كورگەن، ءوز وقىرمانىن تاپقان اقىن سۇراعان راحمەتۇلىنىڭ “تۇسكە ورانعان كۇز” كىتابىن وقىپ وتىرىپ، وسى ولەڭدى ءپىر تۇتىپ كوككە كوتەرەتىن جالعىز ۇلت ماعان قازاق سياقتى كورىنىپ كەتتى. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس. باتىستا اقىندىقتى جوققا شىعارۋدىڭ سلاۆياندىق ءۇردىسى (انگلو-ساكستىق پەن فارانكتىكتى ەسەپكە الماعاندا) لەف مۇشەسى ورىس ادەبيەت سىنشىسى و. م. بريكتەن (1888-1945) باستاۋ الدى. ول قازىر تمد كەڭىستىگىندە كەزىندە باعالامادىق دەپ زار يلەيتىن «فورمالدىق ءادىستىڭ» وكىلدەرى شىعارعان «جۋرنال لەۆوگو فرونتا يسكۋسستۆا» جۋرنالىنىڭ 1923 جىلى  جارىق كورگەن N1 سانىندا ادامنىڭ ويىندا جوق  «الەۋمەتتىك تاپسىرىس» دەگەن تەرميندى ويلاپ تاۋىپ، بىلاي دەپ جازعان بولاتىندى: «بارشا تۋىندىلاردىڭ ءبارى ۋاقىت سۇرانىسىنا جاۋاپ رەتىندە ومىرگە كەلگەن… ۇلى اقىندار ءوزىن ايان ەتپەيدى، تەك الەۋمەتتىك تاپسىرىستى عانا ورىندايدى». كەڭەستىك داۋىردە وسىلايشا قازاق قانا ەمەس، ورىستىق تۇركى الەمى اقىندارى قىزىل ۇكىمەتتىڭ ساياسي شوقپارىنا  اينالدى.

نەمەسە ايگۇلدەن كەيىنگى وي

تالاي كىتابى جارىق كورگەن، ءوز وقىرمانىن تاپقان اقىن سۇراعان راحمەتۇلىنىڭ “تۇسكە ورانعان كۇز” كىتابىن وقىپ وتىرىپ، وسى ولەڭدى ءپىر تۇتىپ كوككە كوتەرەتىن جالعىز ۇلت ماعان قازاق سياقتى كورىنىپ كەتتى. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس. باتىستا اقىندىقتى جوققا شىعارۋدىڭ سلاۆياندىق ءۇردىسى (انگلو-ساكستىق پەن فارانكتىكتى ەسەپكە الماعاندا) لەف مۇشەسى ورىس ادەبيەت سىنشىسى و. م. بريكتەن (1888-1945) باستاۋ الدى. ول قازىر تمد كەڭىستىگىندە كەزىندە باعالامادىق دەپ زار يلەيتىن «فورمالدىق ءادىستىڭ» وكىلدەرى شىعارعان «جۋرنال لەۆوگو فرونتا يسكۋسستۆا» جۋرنالىنىڭ 1923 جىلى  جارىق كورگەن N1 سانىندا ادامنىڭ ويىندا جوق  «الەۋمەتتىك تاپسىرىس» دەگەن تەرميندى ويلاپ تاۋىپ، بىلاي دەپ جازعان بولاتىندى: «بارشا تۋىندىلاردىڭ ءبارى ۋاقىت سۇرانىسىنا جاۋاپ رەتىندە ومىرگە كەلگەن… ۇلى اقىندار ءوزىن ايان ەتپەيدى، تەك الەۋمەتتىك تاپسىرىستى عانا ورىندايدى». كەڭەستىك داۋىردە وسىلايشا قازاق قانا ەمەس، ورىستىق تۇركى الەمى اقىندارى قىزىل ۇكىمەتتىڭ ساياسي شوقپارىنا  اينالدى.

ال، ءومىر ءبىر ورىندا تۇرمايدى، اقشا بيلەگەن باتىس الەمى يۋ. ن. ارابوۆشا ايتساق، ونەردى، ونىڭ ىشىندە پوەزيانى،  «ونەردى ءوزىنىڭ  مەنتورلىعىنان (ۇستازدىعىنان: گرەكتىڭ  وديسسەيلىك ميفتىگىندەگى ونىڭ دوسى، ءارى ۇلى تەلەماحتىڭ تالىمگەرى – ءا.ءا.ءا.) ايىرىپ، كوڭىل كوتەرۋگە قىزمەت ەتۋشىگە» اينالدىردى. ءتىپتى قارا اسپاندى ءتوندىرىپ ك. ليۆيس،  ۆ. بەنيامين سياقتى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىر بولىگى بۇرىنعى زيالى ادەبيەتكە ءتان «ادەبي وركەنيەتتىڭ كۇنى وتكەندىگى» تۋرالى ونىڭ ورنىن باسقان زياندى بۇقارالىق ادەبيەتتىڭ تومەن قول تۋىندىلارىنا قاتىستى وي تولعاپ زار توكتى.

ادەبي ءداستۇرى جوق ەۋروپالىقتارعا بۇل پىكىردى ايتقىزىپ وتىرعان اتاقتى نەمىس فيلوسوفى نيتسشەنىڭ 1872 جىلى الەمدىك رۋحانيات الەمىن ءدۇر سىلكىندىرگەن تۋىندىسى  «مۋزىكا رۋحىنان تراگەديانىڭ ومىرگە كەلۋىندەگى» ۇسىنعان دۋماندىق («ديونيستىك») جانە پاراساتتىق («اپوللوندىق») كونتسەپتسيالارى بولدى.  وسى كونتسەپتسيا جوعارىداعى قيسىنداردى تۋدىرۋعا تۇرتكى بولعانى جاسىرىن ەمەس. قازىرگى قازاق پوەزياسى وسى ەكەۋىنىڭ سينتەزىنە ءتۇسىپ وتىرعانىن دا جوققا شىعارا المايمىز. بىراق، ۇلت ادەبيەتىندەگى ءبىر وزگەشەلىك، اقىندارىمىز تارازى باسىن تەڭ ۇستاي وتىرىپ، نە بىرىڭعاي تۇركى پوەزياسىن الەمگە تانىتۋ ءۇشىن (مىسالعا – م.شاحانوۆ), نە الەم ادەبيەتىن تۇركى پوەزياسىنا تارتۋ ءۇشىن مەحناتى مول شىعارماشىلىق احۋال كەشۋدە. بۇدان بولەك ۇمىت بولعان ەسكى ءموتيۆتى زامانعا ساي الەمدىك ادەبيەت دەڭگەيىندە جاڭعىرتۋدىڭ دا بار ەكەنىن قاپەردە ۇستاۋىمىز كەرەك. وسى باعىتتا كوپ ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى – سۇراعان راحمەتۇلى بولىپ تابىلادى. جانە قازاقى كوز ۇيرەنگەن جىر ولشەمىن باتىستىڭ مودەرنيستىك اقىندارىنىڭ، ياعني، پول ۆەرلەن مەن ارتيۋر رەمبونىڭ قالىبىندا الاشقا ۇيىرسەك ەتۋىن ايگۇل كەمەلباەۆا ورىندى ءسوز ەتكەن بولاتىن.

بۇل ارادا ءبىز ەشبىر داڭعازا ماقتاۋسىز ءوزىنىڭ دەربەس اقىندىق شىعارماشىلىعىندا سۇراعاننىڭ كوك تۇركىلەر سارىنىن كەڭىنەن قولداناتىندىعىن باسا ايتقىمىز كەلەدى. اۋەلى بۇل موتيۆتەر جەكە ولەڭدەر بويىندا “بارماق” ولشەمىمەن دەربەس ورىستەپ، كەيىن ول جىر ۇلگىسىمەن الەمدىك دەڭگەيدە تۇتاس شۋماق، دەربەس تارماق، ءتىپتى جەكە ءسوز تىركەسى مەن ءسوز رەتىندە قولدانىس تاۋىپ وتىرادى.

«قول جەتپەس» دەپ الاسانى

زاڭعار قىپ،

كەۋدەمىزگە شوق تۇتاتىپ،

نان قارىدىق.

كارى اتاڭنىڭ

ساقالىندا ءىلبيمىز

سارى اتاننىڭ

تابانىنا جالبارىنىپ.

اقىن باتىستىق ۇلگىنى قازاقى ۇعىمداعى ادام مەن اتاننىڭ ساقالى مەن تابانىنا قاتىستى اتا جولدان اۋىتقۋ مەن اتا جولمەن تابىسۋدى ءبىر-بىرىنە قارسى قويا ءسوز ەتەدى.

تاريحتىڭ ارام ءشوبىن

شايقالتىپ

جەل سوعادى،

سەڭ سوعادى تۇستىكتەن.

راحمەتۇلىنىڭ “تۋ ەشكىنىڭ كون تۇلىبى” ءوزىنىڭ سىرتقى سەمانتيكاسى ىشكى بۇككەن قۇپياسى ارقىلى بابالارىمىزدىڭ جۇرەگىمىزگە جازىپ كەتكەن وزىندىك مەنىمىزدى ميستيكالىق قالىپتا تانىپ بىلۋگە جەتەلەيدى.

اقىندىق اقيقات بىزدەن ءومىردى تانىپ بىلۋدەگى ەۋروتەكتى مۇقابالى كىتابىمىزدى ءبىر شەتكە ىسىرىپ، قازاقتىڭ قارا شالدارىنىڭ كوكىرەگىندە پاراقتالاتىن قۇرىم كيگىزدى كىتاپقا دەن قويۋعا ۇندەيدى. سوندا عانا قازاقي سانا ءوز ەركىندىگىن الىپ، قاسقىر كەيپىندە الەمگە ورالادى دەگەن ءموتيۆتى وقىرمان جادىسىنا سالادى.

اۆتور ءتاڭىرى تەكتى تۇركى رۋحىمەن سىرلاسۋ ارقىلى ءبىر ولەڭىنەن ەكىنشىسىنە وتكەن سايىن بىرتە-بىرتە ءوزىنىڭ جاراتقان كەلبەتتى قاسقىرلىق سيپاتىنا ەنە تۇسەدى. وسى جولدا ول ۇلتتىق رۋحتىڭ مىسىن باسۋشى باتىستىق اجداھا جادىمەن كۇرەسكە تۇسەدى. ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا قاسقىرلىق ولەڭ مەن اجداھا ءومىر اراسىنداعى تايتالاس تۋىندايدى. قايسىسى جەڭەدى؟..

وقىرماندى كەز كەلگەن ساتتە ءبورلى بايراقتى سۇراعان جىرى قۇپيالى ماتىنىمەن ءتۇرلى ويعا شومىلدىرادى. بىردە وكسىتىپ، بىردە مەيىرلەندىرەدى. جىلاتىپ وتىرىپ، جۇباتادى. تامىرىمىزداعى تۇركىلىك قانىمىزدى قىزدىرادى.

كوسە بولار سول ۋاقىت

ءتۇبى تەگى.

ۋاقىتقا دارىماس ءۇمىت ەبى.

كەلەر شاقتىڭ اۋەنى

سول كەيىپپەن،

كەزەرىڭكى ەرىنىن جىبىتەدى.

ارس-ارس ەتىپ تاس جولدا

قانشىق ەتىك،

اردىڭ بەتىن بارادى

جانشىپ ءوتىپ.

سۇراعان بىزگە ساۋالدى دا قويادى، جاۋابىن كۇتپەي، ءوزى دە شەشىمىن كۇڭىرتتەندىرىپ سانامىزعا ۇسىنادى. دال بولاسىڭدا قالاسىڭ. بۇل ولەڭدى ميستيكالىق تۇيىندەۋدىڭ امالىن جەتە مەڭگەرگەن سۇراعاننىڭ وزىندىك ستيلدىك شەبەرلىگى. جانە “كەشەگى كىرىپتار” مەن “سۇلاعان سىنىقتار” تۇركى تاريحىنداعى اقتاڭداقتاردى تانىتىپ، ءسوز ۇعار جانعا تالىمدىك باعدار بەرەدى. ەندى وسى شۋماققا كەزەك بەرەيىك.

مىلقاۋ ءتۇن، بەيجاي اعىم،

توقىرادى ءۇن.

كۇز جاندى كۇيدىرىپ كوك

توپىراعىن.

اقيقات، بۇزىلعانىم،

كەۋدە ىشىندە تىپىرلاپ

وتىرامىن.

جانعا جيناپ جاھاننىڭ

سىنىقتارىن،

كەرىلەدى كەشەگى كىرىپتارىم.

ءورت كەمىرگەن بۇتاعىم

بۇتار-بۇتار

سۇلاپ جاتىر ءار جەردە

سىنىقتارىم.

سۇراعاننىڭ ءبىز اڭداعان ەكىنشى ءبىر ەرەكشەلىگى ءارحايزمدى نەولوگيزمدەپ، ەسكىنى جاڭالاپ، سونى مانگە يەلىك ەتكىزىپ:  “ماڭگى ۇزەڭگى”، ء“نان تۇزەم” ت.ب. قالىپتا قولدانۋى دەر ەدىك. وسى ارقىلى اقىن اقىلمان شىعىستىڭ ومىرلىك باعدارىنان ايىرلعان يمانسىز باتىسقا قايىرا ۇستاز بولاتىن ءداۋىرىنىڭ الىس ەمەستىگىن نۇسقاپ، اتيللانىڭ سەمسەرى الاش پوەزياسى تۇرىندە الەمدى قايىرا جاۋلايتىنىنا شاك كەلتىرمەيدى. بۇل ورايدا سۇراعان جىرى دەربەس تە، ەركىن تاپسىرلەنگەن ميفپەن ورىمدەلگەن سيمۆوليست اقىننىڭ اسىل ارمانى بولىپ تابىلادى.

ءيا، ادەبيەت الەمىندەگى ءبىر اقيقات ءوزىن عانا ءسوز ەتىپ، ۇلت ءۇشىن ەشتەڭە ايتپاعان اقىندى ەشكىم اڭعارمايدى. ولەڭ جازىپ كورمەگەن جانعا ءبىر قاراعاندا اقىندىق تىرشىلىكتىڭ باستاۋ كوزى مەن ءمانى جوق بولىپ كورىنگەنىمەن، اقىننىڭ اقىنىنىڭ كىتابىن قولعا العان ساتتە ادامي ءومىردىڭ شايىري ءومىرسىز ءمانى جوقتىعى ايقىندالا تۇسەدى.   پاستەرناكشا ايتساق، مادەني ۇسىنىلىمنان ەشكىم ناعىز پوەزيانى سىزىپ تاستاي المايدى. ال، ونەرلىك ۇسىنىلىمنان اتى دارداي ولەڭدەرى تارىداي اقىن سىزىلىپ قالۋى بەك مۇمكىن. اقىن بولۋ ءۇشىن جۇرت ماقتاعان ءساندى ولەڭ جازىپ قويۋ از، ولەڭىڭنىڭ مارتەبەسى ۇلتتىق مادەنيەتتەن ورىن الۋى باستى شارت. وسىنداي، اقىندىعى سىزىلمايتىن، ولەڭدەرى سىنالمايتىن ءسوز زەرگەرىنىڭ ءبىرى – سۇراعان.

قارا سۇرى ءوڭ –

اقىلدىڭ جاناشىرى... ەڭ...

قاز بەن ءاندى جالماعان

تىلگە شاۋىپ،

مىلجالايدى تەمىردىڭ

اراسىمەن!

ول ءتىل تارتتى، كۇيرەدى

مىڭ ىزگىلىك

قارا ولەڭدى قارعايدى

سۇم ۇزدىگىپ

اس...

سي...

مي...

لياتسيا... تورىندە سونەدى

ءۇمىت

ءار ەرمەننىڭ بۇرىندە سىبىزعى

ۇلىپ!

رولان بارت: «حات – ءوزىن وقىرمان اراسىنا تاراتۋدىڭ ەمەس، ادەبي ويلاۋدىڭ امالى»[ رولان بارت. نۋلەۆايا ستەپەن پيسما // سەميوتيكا. م.، 1983. س. 313.] دەگەن تاماشا وي ايتادى. مىنە، وسىنداي ءداستۇرلى قازاقى ويلاۋدىڭ پوەتيكالىق حاتقا ءتۇسۋىن شەبەر مەڭگەرگەن سۇراعان ءوزىنىڭ تۇركىلىك تامىر تەگىنەن قول ۇزبەي، ونىڭ يدەياسىنىڭ جاڭانىڭ بودانىنا ءتۇسىپ قالماۋىن جەتە قاداعالاپ، ەسكىنى قۇرىلىمدىق جاقتان جاڭالاي وتىرىپ، كەيبىرەۋلەردەگى مازمۇنى جارتىكەشتەنگەن ەتنولوگيالىق ەلەگيانى پوەتولوگيالىق ەتيۋدكە اينالدىرا بىلەدى. ءتىل تۋرالى جازباعان اقىن قالمادى. سولاردىڭ ءبارى وقىعان جاندى سەلت ەتكىزەدى دەپ ايتا الامىز با؟ جوق... بىراق، ءتىلدىڭ ءۇمىتىنىڭ ۇلتىمىزدان قاشىپ ءار ەرمەننىڭ  تۇبىندە ۇلىپ جۇرگەنىن سۇراعانداي جەتەڭە جەتكىزە جازعانى نەكەن-ساياق بولىپ تۇر عوي!..

وسىنداعى “اسسميلياتسيا” سوزىنە قاتىستى ايتارىمىز، پوەتيكالىق ءتىل مەن ادامزات ءتىلىنىڭ شەكاراسى ەشقاشان سايكەسپەيدى. ماندەلشتام بۇل تۋراسىندا «وسىلايشا پوەزيا ۇلتتىق مەجەنى بۇزا جارا، ءبىر ءتىلدىڭ  ستيحياسى باسقا تىلمەن جىمداسىپ، كەڭىستىك پەن ۋاقىتتىڭ باسىنان اتتاپ تا كەتەدى، بۇل جاعىنان بارلىق ءتىلدىڭ تايتىكتىگى ءبىر-بىرىنە ەگىز قوزىداي بولىپ كەلەدى». بۇعان م. باحتين قارسى، ءارى ءوزىنىڭ قاتە تۇسىنىگىن بىلايشا بەرەدى:  «پوەتيكالىق جانردا (…) ءسوزدىڭ تابيعي سۇحباتتىلىعى كوركەمدىكپەن قولدانىلمايدى، ءسوز ءوز بەتىمەن ءوز شەڭبەرىنەن تىس بوتەن ءسوز ساپتامدى ۇسىنبايدى. پوەتيكالىق ستيل شارتتى تۇردە كەز كەلگەن بوتەن ءسوزدىڭ اسەرىنەن، كەز كەلگەن بوتەن سوزگە جالتاقتاۋشىلىقتان اۋلاقتاعان. پوەتيكالىق ستيلگە قانداي دا بولماسىن بوتەن سوزگە جالتاقتاۋشىلىق،  باسقا سوزدىكتىڭ، باسقا سەمانتيكانىڭ، بوگدە سينتاكسيستىك فورمالاردىڭ جانە ت.س.س. مۇمكىندىگى، باسقا تىلدىك كوزقاراستاردىڭ مۇمكىندىگى  سوندايلىق جات» (ۆوپروسى ليتەراتۋرى ي ەستەتيكي. م.، 1975. س. 98). وسى ەگىز قوزىداي ۇقساستىقتى  تسۆەتاەۆا بىلايشا دۇرىستىلىقپەن ۇعىندىرادى:  «مەندە – كوپتەگەن اقىندار وزىنە قۇتتى ورىن تاپقان، ال، بۇل، ەندى – مەنىڭ ءوز قۇپيام» دەي كەلە، پاستەرناك تۋراسىندا: «ول مەنىڭ ءاربىر شۋماعىمدى اح ۇرا وقىعاننان كەيىن وق تيگەن جىلانداي سىلق ەتىپ قۇلاپ، ەسىن جيا الماي، ماعان ءۇن قاتۋعا كۇش جيادى…» (مارينا تسۆەتاەۆا. سوبرانيە سوچينەني ۆ سەمي توماح. م.، 1995. ت. VII. س. 408;388) دەپ وي وربىتەدى. پوەزيا – ماڭگىلىك ءۇن قاتۋ مەن تويىمسىز شاقىرۋ. قاي ەلدىڭ اقىنى باسقا اقىندار اح ۇرا تاڭ قالدىراتىن جولداردى تۋدىرسا، باسقا ەلدىڭ اقىندارى وعان ءوزىنىڭ ۇلتتىق دىلىمەن ءۇن قاتادى.  ماعان دەيىن سۇراعان شىعارماشىلىعى تۋرالى پىكىر جازعان ايگۇل كەمەلباەۆا: “اقىننىڭ قاراشىعى اسىلدىعى بولار، كورمەستى كورىپ، بايقاماستى اڭداپ ۇلگەرەتىن تارىزدەنەدى. جانە كەي ءسات لاعىپ، اداسىپ، مي اينالار كەڭىستىكتەن، سيمۆولدىق بەلگى اتاۋلىدان تۇركىلىكتىڭ تۇياعىن ىزدەپ الاسۇراتىنى انىق. قاراپايىم وقۋشى زەردەسىنە توقىپ ۇلگەرمەي ابىرجيتىنىن ەلەڭ قىلمايتىنى ءبىر وكىنىش. مۇمكىن، مودەرنيزمدە ءوستىپ اداستىرماي، ەلىكتىرمەي قويمايدى. ميستيكالىق ىمىرتتاردى فرانتسۋز ستەفان ماللارمەدەن اڭداپ قالعان ەدىك.

پول ۆەرلەن مەن ارتيۋر رەمبو ولەڭدەرىنە ءتان كەشكى وي كەشۋ، كۇن باتىپ، اي تۋعاننان سوڭعى تولعانىس «اق تەگەرشىك» پەن «جۇلدىزدىڭ لاعىل ەلەسى» اتتى قوس جىر كىتابىندا مولىنان كەزدەسەدى” دەپ ورىندى اڭعارادى.

وسىلايشا، ۋاقىتپەن بىرگە ادىمداپ، پوەزيا كوشىنىڭ سوڭىندا قالماي، ءوز ارعىماعىن الەمدىك پوەزيا الىپتارىمەن ءسوز ونەرىندە جارىستىرىپ جۇرگەن سۇراعاننىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرى – باتىستىڭ اتاقتى اقىندارىنىڭ جۇرت اۋزىنداعى ولەڭدەرىنىڭ موتيۆتەرىن ماعىنالىق-كوموزيتسيالىق جاقتان  جەتپەگەن جەرلەرىن جەتكىزۋ مەن ايتا الماعاندارىن ايتقىزۋ ارقىلى قازاق ادەبيەتىندە ۇلتتىق ناقىشتاعى جاڭاشا ورىلىممەن ايشىقتالۋىمەن قۇندى.

ءبىر ساتكە ىشكە بۇگىپ

جۇلگە دەمىن.

الىستا كىسىنەيدى

قۇر دونەنىم.

جۇلدىزدىڭ شىراعىمەن

جاندانايىن،

كۇندىزدىڭ لاڭىمەن كۇندە

ولەمىن.

 

ءتۇن بولسا باستالادى

ەركىندىگىم.

ءتۇن دەگەن – تىلسىم عۇمىر

سەرپىندى ۇعىم.

ەگىلەم ەرنەۋىنەن

تىستەپ تۇرىپ –

جىر دەگەن تۇننەن تامعان

«ەرىتىندىنىڭ».

ءتىل تاۋداعى داۋىس سياقتى ءوزىنىڭ جالعىزدىقتى بىلمەيتىن جاڭعىرىعىمەن ءوز ءۇنىن الىسقا جىبەرەدى، ءارى بىرەۋدىڭ وزىنە رۋحاني ۇندەسىپ ءتىل قاتۋىن قالايدى. ءتىلدىڭ وزدىك جانە وزگەلىك بولىپ قاققا جارىلۋى، حايدەگگەرشە ايتساق، «ء…بولىنۋ (Zerbrechen) ءسوزى دەگەنىمىز ويلاۋ جولىنا قايتىپ ورالۋعا شىن پەيىلمەن قادام باسۋ» [ M. Heidegger. Unterwegs zur Sprache. Tubingen, 1965. S. 216.] بولىپ تابىلادى.

الاقانىندا اينالىپ

سان ءجۇز ءوڭنىڭ.

ءنان تۇزەمنىڭ كۇشىمەن

ءسال تۇزەلدىم.

بوكتەردە وسكەن ەرمەننىڭ

ءانىن تىڭداپ،

جاعاسىنان بۇلعىننىڭ

جالبىز ەمدىم.

اقىن جۇرەگى – رۋحاني ءومىردىڭ تامىرى، وندا ميلەتتىڭ بارشا الەۋەتى مەن كەلبەتى جيناقتالىپ، ۇلتتىڭ ەركى مەن رۋحى ورىن تەپكەن قاسيەتتى دە، كيەلى مەكەن. سۇراعان ءوزى رۋحاني قالامداسىم دەپ سانايتىن ۆەرلەن جايىندا ماكسيميليان ۆولوشين مىنانداي وي ايتادى: «…ەست ودين پوەت، ۆسە وبايانيە كوتوروگو سوسرەدوتوچەنو ۆ ەگو گولوسە. بىت موجەت، يز ۆسەح پوەتوۆ ۆسەح ۆرەمەن ستيح ەگو وبلاداەت گولوسوم نايبولەە پرونيكنوۆەننىم. مى ليۋبيم ەگو سوۆسەم نە زا تو، چتو گوۆوريت ون، ي نە زا تو، كاك ون گوۆوريت، ا زا توت نەيزياسنيمىي وتتەنوك گولوسا، كوتورىي زاستاۆلياەت ترەپەتات ناشە سەردتسە. ەتوت پوەت – پول ۆەرلەن. ەتوت ستارىي الكوگوليك، ۋليچنىي برودياگا، كاباتسكي زاۆسەگداتاي، گريازنىي تسينيك وبلاداەت نەوترازيمو يسكرەننيم، دەتسكي-چيستىم گولوسوم، ي مى، نە ۆەريا ني سلوۆام، ني پوستۋپكام ەگو، ۆەريم تولكو گولوسۋ، س بەزىسحودنىم وچاروۆانيەم زۆۋچاششەمۋ ۆ نايۆنىح پوەماح ەگو».[ ماكسيميليان ۆولوشين. ليكي تۆورچەستۆا. ل.، 1988. س. 440.]. ءيا، بىزدە مۇقاعاليدى دۇشپاندارى مەن اۋزى جەڭىلدەر قالاي مۇقاتسا دا، ونىڭ ءۇنىن الاشتىڭ جۇرت اۋزىنداعى ءار اقىنىنىڭ جىرىنان سەزىنىپ وتىرامىز. ەندىگى جەردە باتىستىڭ اتاقتى اقىندارىنىڭ ايتا الماعانىن قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ بويىنا سىيدىرعان سۇراعاندى دا كەلەر ۇرپاقتىڭ جىرلارىنىڭ بويىنان اڭدايتىن بولامىز.

ات تۇياعىن ايلانىپ

ۇشقان جۇلدىز.

ايدىڭ ءجۇزىن ايمالاپ

قۇشقان كۇندىز.

بۋرا شىڭنىڭ اق جولاق

شۋداسىنا،

ءبادىز قوندى باياعى تىشقان

جىلعى ءىز...

 

وسى ەندىكتە ماڭگىلىك

قاڭعىرساق تا.

ءبىر كەرەمەت كۇي شالقىپ

جان قۇرساقتا.

بىزگە دۇرىس اۋەندى

ۇيرەتەدى،

ۇيرەكتەردىڭ ۇنىنەن ءان

ءتىپتى مۋزىكالىق قۇلقى جوق قۇلاققا يە جاننىڭ ءوزى كەيدە پوەزيالىق تۋىندىنى وقىعان شاقتا كەز كەلگەن اقىننىڭ قايتالانباس ءۇن مەن دەربەس ايشىققا ء(بىز ونى اۋەزىلىك، ەكپىندىلىك ت.س.س. دەيتىن) يە بولاتىندىعىن سەزىنەدى. بىراق بۇل ولەڭدە وسى قايتالانباس ءۇن مەن دەربەس ايشىق بار ما ءوزى، بۇندا سوزبەن اربايتىن سۇلۋ پوەزيا ەمەس، تىلسىمىنا باتىراتىن وي سيقىرى جاتىر. ءيا، كەي ولەڭدە قايتالانباس ءۇن دە، اۆتورىنا ءتان دەربەس ايشىق تا بار، بىراق...بىراق، سۇحباتتاستىققا شاقىراتىن وي جوق. بۇل قالاي ءوزى!؟ رولان بارتشا وي تولعاساق: كىمدە كىم ادەبي تۋىندى تۋرالى ءسوز ەتەدى، ول ونى جازعان جان ەمەس، ال، ونى مانەرلەپ وقۋداعى ادامدى سەلت ەتكىزەر سەزىمدىلىك ونى جازعان اۆتوردىكى دە بولىپ تابىلمايدى، وقىرماننىڭ ونى ماتىنىنەن ءلاززات الىپ، رۋحاني توياتتاپ قادىر تۇتقانى عانا دەيدى. جىردى كوڭىل توقتاتىپ وقىعان شاقتاعى ساناڭدى وياتىپ، جانىڭمەن سىرلاساتىن بولار بولماس ءۇن عانا اۆتوردىڭ ءماتىن بويىنداعى وزىندىك ءۇنى بولىپ تابىلادى. بىرەۋدىڭ جاتقا ايتۋ مانەرىمەن جۇرتقا تانىلۋ بار دا، ماتىندەگى سىرلاسۋ ۇنىمەن وقىرمانعا تانىلۋ بار. ەكەۋى ەكى باسقا دۇنيە.

قۇلاققا ەمەس، جادىعا ارنالعان ءۇن سۇراعان ولەڭدەرىندە تۇنىپ تۇر. ءوزىڭدى سىرلاسۋ مەن وي بولىسۋگە شاقىرادى. وقىپ وتىرىپ، اقىننىڭ «شەكسىز مىلقاۋ ءۇنى ارقىلى» ءماتىننىڭ نە تۋرالى جازىلعانىن ەستىپ ءبىل دەيدى بالمونت. بۇل سۇراعان ءماتىنىنىڭ مازمۇندى تارىك ەتۋگە بەيىم وزىندىك الدەبىر قىرى. وقىپ وتىرعاندا وسى ءبىر مىلقاۋ ءۇن ءبىزدى قولتىقتاپ الىپ، دۇنيەنىڭ جانىن ۇعىنىپ، كورىنبەس ويدىڭ دەنەسىنەن قۇشاقتاپ، تاپ ارمانداعى ارۋدى قۇشقانداي ءلاززاتتى توياتىن سىيلايدى.

گۋميلەۆشە ايتقاندا: «عاسىرلار قويناۋىنان ءوتىپ كەلگەن ءۇن» بىزگە تۇركىنىڭ اڭسارلى ءۇنىن سەزىندىرەدى. اقىننىڭ ولەڭى ەشقاشان تىلشىلەردىڭ جازىپ سىزىپ قويعان گرامماتيكالىق ەرەجەلەرىنە ەش باعىنبايدى، ول ءبىر عانا نارسەمەن قانمەن، تەكپەن بەرىلەتىن ءماتىن بويىنداعى ءۇن ارقىلى بىزگە جەتەدى. كەرەك دەسەڭىز بۇل ءۇن گۋمانيتارلىق عىلىمداعى قاتتالعان: نە ادەبي، نە تىلدىك كانوندارعا دا باعىنبايدى. ول باعىناتىن ءبىر عانا نارسە – الاش ءدىلى. الاش ءدىلى بار ولەڭ جازعان اقىن عانا وقىرمانىمەن ءتىلسىز سۇحباتتاسىپ،  رۋحىمەن وقىرمان جانىن ارايلاپ ەلەستى سۇلباسىمەن جۇزدەسە الادى.  نيتسشە وسى ورايدا ەڭ باستىسى ءسوز ەمەس، ونىڭ بويىندا بۇعىپ جاتقان رۋحى دەپ ورىندى ءسوز ەتەدى.

بۇل دالا، دالا ەمەس – بابانىڭ

اشىعان ميى

پەرنەگە توقتاعان سان عاسىر

تاسىعان كۇيى.

تۇماندى كوكتەن ءموپ-ءمولدىر

جاس بولىپ تامادى.

بۇگىن.

جاساعان ءتاڭىردىڭ جاسىل

ءالديى.

 

شالعايدا جاتسا-داعى شاراناسى مەن

شاشىراندىسى.

بال قايماعىنا باتادى ساناسىز

اسىراندىسى.

ىشىنەن ىرۋگە جاقىنبىز

ىلكىدە ويانعان.

عاسىر شىڭداعان الاۋى –

زاپىران قۇسىپ.

روزانوۆ: «ستيل دەگەنىمىز – قۇداي وپكەن زات» دەپ تەگىن ايتپايدى. ءتاڭىر تەكتى بابالارىمىز قادىرىنە جەتكەن ءسوزدىڭ (دالانىڭ) ءۇنىن جاڭا مانىندە ۇلت وقىرمانىنا ۇسىنا ءبىلۋ سۇراعاننىڭ كەيبىر اقىندار ولەڭ قىزدىڭ قويىنا قانشا جەردەن قول سالسا دا، دەگەنىنە جەتە الماعان، ونىڭ ءوز جۇرەگى قالاعان جانعا عانا سىيلايتىن بويىنداعى اسىلىنا توياتتاي ءتونىپ، قىرانداي بۇرگەنى.

سۇراعاننىڭ ماتىندەگى ءۇنى وتكەن مەن بولاشاقتى جالعايدى. بۇنى كەزىندە كەڭەستىك داۋىلپاز ماياكوۆسكي “بار داۋىسپەن” دەيتىن ليريكالىق فورمۋلاعا اينالدىرعان بولاتىن.  وسىعان قول جەتكىزە العان اقىن عانا ءوز ويىن وزگەلەرگە جەتكىزە الادى. اقىن جان-دۇنيەسىنىڭ تەرەڭ تۇپكىرىنەن ءنار العان وسى ءبىر ءموپ-ءمولدىر ونىڭ رۋحىنان بولىنبەس ءۇن ءوز ۋاقىتى جەتكەندە ۇلت قۇلاعىندا ۇنەمى سازدىلىعىمەن ماڭگى ەستىلىپ جۇرەتىن جاندى تىرشىلىك يەسىنە اينالادى.

كومەيىندە بايعىزدىڭ كۇي

كىسىنەپ.

قيلى سۋرەت ۇرەيىڭ، قيلى

ءۇش لەپ!!!

ءماجنۇن تالدار ماڭگىرىپ

سىلەيەدى،

كوكسەرەكتىڭ ەرنىنەن سۇيگىسى كەپ.

 

بۇلت بەتىنەن تامادى

العاشقى ۇعىم

سول ارقىلى تاستايدى جانعا

ۇشقىنىن.

جۇلدىز كەشىپ قاڭعىرعان

ەس جۇزىندە:

قالام جورتتى ىزىندەي

الباستىنىڭ.

ءار اقىننىڭ ءوز شىعارماشىلىق شەبەرحاناسى بار. ول تاپ ءبىر ۇستاداي تەك ءسوز اسىلىن عانا ءوز كورىگىندە بالقىتادى. ا.بەلىي: «مەنىڭ جۇمىس ۇستىندە ۇققانىم: ويمەن ەڭبەك ەتۋ بارىسىندا تۇسىنىكتىڭ، داعدىنىڭ، ادەت-عۇرىپتىڭ، ۇعىم-تۇسىنىكتىڭ، قايىستاي قاتىپ قالعان سوزدەردىڭ جونىنان تاسپا تىلەتىندىگىمىز...»[اندرەي بەلىي. كوتيك لەتاەۆ. كرەششەنىي كيتاەتس. زاپيسكي چۋداكا. م.، 1997. س. 423.]. وسىنداي قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ قامشىسىن جاڭاشا مانەردە ۇلتتىق ءارىن كەتىرمەي ءورىپ جۇرگەن جان – سۇراعان اقىن.

مي ىشىندە ابالاپ،

ازعان ءيتتىڭ ۇرگەنى.

ۇزىك باۋىن سابالاپ

جەل تۇرتەدى ىرگەنى.

 

باۋىرىندا تۇلكىنىڭ

بۇيىعادى مىعىم قىر.

ساۋىرىندا جىلقىنىڭ

اي تۇنەيدى بۇلىڭعىر.

ەسىنەگەن تورى اتتىڭ

ەزۋىنەن نۇر قۇلاپ.

تورعاي كۇيىن بوراتتى،

شيقىلىمەن ۇرعىلاپ.

 

تورسىقتاعى ىركىتتىڭ

شۋلاعانى باسىلىپ.

كۇن كۇلەدى بۇركىتتىڭ

يىعىنان اسىلىپ.

الاش اعارتۋشىلىق پوستمودەرنيزمنىڭ جاھۇت عاسىرى اقىندارىمىزعا ءتىل تابيعاتىن ۇيرەنۋىن، ادەبي ءادىس-ءتاسىل قولدانىسىن كادەگە جاراتۋدى جاڭعىرتۋدىڭ جاعدايىن، ءسوز ساپتاۋدىڭ قيلى مۇمكىندىگىن يگەرۋدىڭ باقىتىن سىيلاپ وتىر. بۇل جولداعى ءوز ادەبي الەمىن انىقتاۋدىڭ كەز كەلگەن باعىتى اقىن ءۇشىن ءوزىنىڭ تالانت-تالايىمەن باپتاعان پوەزيا قىرانىن ماڭگىلىك ءارى شەكسىز الاش رۋحاني كەڭىستىگىنە قالاي ۇشىرۋىنا بايلانىستى.

الەم شۇباپ بارادى جان-جاعىمنان

بال جاعىلعان، ءبىر جاعى

قان جاعىلعان...

«ءجاننات جوق»، – دەپ جىلادى

جالقى ءتاڭىر

جالعىز ءتۇيىر ماساقتى قالجا قىلعان.

 

مۇز قاراسۇر ماڭايىم –

تەمىر الاڭ،

جازۋ ءۇشىن وعان جىر،

جەلىم الام.

ءتىرى جاندار سىلتىدەي وي سالادى،

وزىنە ەمەس،

وزگە ەمەس،

ءولى ماعان.

ۆالەري پوەزيانى – التىن اقشاعا بالاعان بولاتىن. قازىرگى ادەبيەتىمىزدە ءار اقىن ءوزىنىڭ «الاش رۋحى ەكۆيۆالەنتىنە» تەڭ ءتول تەڭگەسىن ولەڭىمەن شىعارىپ جاتىر. كەيبىرەۋلەر ءوز ولەڭىن قانشا جەردەن التىنعا بالاعانىمەن وقىرمانى الدىندا قۇنى كەتىپ، قادىرى قاشىپ سابان اقشاعا اينىلىپ شىعا كەلۋدە. سونىمەن التىن قورى مول اقىندارىمىز بار، جازعاندارى باقىرعا تاتىمايتىن جازعىشتارىمىز بار. باقىرلىق ولەڭ جازىپ، التىندىق مارتەبە دامەتەتىندەر دە جوق ەمەس. ءسوزى التىن، ويى اسىل پوەزيالىق ەليتاعا ەنگەندەر قاتارىندا سۇراعاننىڭ ءجۇرۋى ورىندى.

قايدا تولقىپ بارادى مىنا عالام؟!

جىندى اۋەن، جىلىمشى ءۇن،

جىلاعان ءان.

كەرمەك سۋدىڭ كەكىلى

قىزىل بۇيرا.

كوڭىل جۇدەۋ، كوز سوقىر،

قۇلاق امان.

 

ءمولدىر شۋلار، قىلىشتاي

ازۋدا تۇر،

ميعا ءسىڭدى مىڭ ءتۇرلى

از...

ۋلى «ءاتىر»

«ءاجىم-ءاجىم اجەڭنىڭ

الەمى – اۋەن!»

قار بەتىندە وسىنداي جازۋ

جاتىر.

 

سول جازۋدى كىم وقىپ، كىم

تۇسىنگەن؟

ءتۇسىن سالىپ قارايدى بۇلت

ىسىنگەن.

ءبىر ءىز الىپ جانىمنىڭ

جوتاسىنان،

جالعىز ولەڭ جازايىن

ۇلت ءۇشىن مەن.

اقىن قاسيەتتەر، سيپاتتار، ماندەر الەمىندە ءومىر سۇرمەيدى، ادامزات تىرشىلىك كەشۋى الاڭىندا (رۋحانيات الەمىندە) ۇلتتىق ءومىردىڭ ءمانىسىن ىزدەپ، ۇلتتىڭ جوعىن تۇگەندەيدى. ونى قىزىقتىراتىنى زاتتىڭ ءمانى ەمەس، قايتا ءماننىڭ زاتتىلىعى. بۇنى ءبىز مۇلدەم كۇردەلەندىرىپ، كوپشىلىكتىڭ ءتىسى باتپايتىن “مەتوفورا” دەگەن تەرمينگە اينالدىرىپ جىبەردىك. عىلىمداعى ءبارىن شاتىستىرىپ-بىتىستىرىپ جۇرەتىن  بىزدەردى ۇرىپ ولتىرەتىن ءبىر ءمادى كەرەك-اق...

فيليپ گەرشكوۆيچشە بۇنداي تىرشىلىك ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە كىمنىڭ دون كيحوت، ال، كىمنىڭ سانچو پانسا ەكەندىگىنىڭ جۇمباعىن تابۋ بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ عىلىمدا دون كيحوت جوق، بىراق دونكيحوتشىلدىق جەتىپ ارتىلادى. ولارعا بەلگىلى ءبىر اقىننىڭ عاسىرلار تەرەڭىندە بۇعىپ جاتقان ويدى وزگەمەن جاناستىرۋى وسى تەرمينسىزدە ۇلتقا جەتەتىندىگىن ەسەپ ەمەس. ونىڭ ۇلتقا جەتۋى ءۇشىن ءسوز زەرگەرىنە شىعارماشىلىق ارايلى مەزەت كەرەك. وسىنداي ارايلى مەزەتتەن تۋىنداعان مىنا ءبىر ولەڭ جولدارى سۇراعاننىڭ اقىندىق ۇستانىمىن تانىتاتىنداي:

وت شاشىراپ وڭباي ءبىر شاپالاقتان

قان ساۋلايدى قاراداي

ناقاق اقتان.

مىڭ تامىردىڭ توبەسىن تەسىپ

تۇرىپ،

جىر ساۋىنىن جاۋادى شاپاعى

اق تاڭ.

 

جاننىڭ ءبارى سودان سوڭ جىرعا

اششىلاپ.

ءتانىن باسىپ كۇلەدى ۇرعاشى باق.

شىن كۇشىمدى سارقىپ ءبىر

كۇشەنەمىن...

ءتىل قىستىرعان قۇيرىقتىڭ

جىرمىشىنان.

   پوەزيانى ۇلتتىق ونەردەگى قيالدىڭ جۇزەگە اسۋى دەپ ساناساق، ونى ومىرگە اكەلەتىن شىعارماشىلىق پروتسەستى زامانا ىڭعايىمەن مىڭ قۇبىلاتىن دۇنيەنىڭ مىڭ ءتۇرلى اۋەنىن ويناتقان قوبىزعا بالاۋعا بولادى. اقىن وسى وزىنە ءتاڭىر سىيلاعان قوبىزىنىڭ زارى مەن ماداق ۇنىنە ىلەسىپ، بۇگىنگى مەن كەلەشەكتىڭ  اراسىنداعى رۋحاني التىن كوپىردى ميلەتىنە سىيعا تاراتادى.

اقىندىق كورىپكەلدىك پوەزيانىڭ اتريبۋتى ەمەس، قايتا پوەزيا اقىندىق كورىپكەلدىكتىڭ اتريبۋتى بولىپ تابىلادى دا، ۇلتىنا تاعىلىمى مەن ۇلاعاتىن شاشا الاتىن اقىنداردى عانا الاشتىق ماڭگىلىكتىڭ، شەكسىزدىكتىڭ رۋحانيات پىرىندىك سيمۆولىنا اينالادى. مىنە، وسى جولدا سۇراعاننىڭ اداسۋى دا مۇمكىن، وزىنە ۇلتتىق كەڭىستىكتەن ماڭگىلىك ورىن تابا الۋى دا مۇمكىن. ونى ۋاقىت كورسەتەدى. 

بۇدان ارى ماعان دەيىن ءوز پىكىرىن سۇراعان راحمەتۇلى جايلى جەرىنە جەتكىزە ايتقان ايگۇلدەن اسىپ ءسوز ايتا الاماسىمدى سەزىپ، وسى جەردەن اتىمنىڭ باسىن كەرى بۇرىپ، سۇراعان اقىننىڭ شىعارماشىلىعى جايىندا ايتارىمدى تۇگەسپەكپىن.

 

شقو، بورودۋليحا اۋدانى، نوۆوپوكورۆكا اۋىلى

Abai.kz