لۇقپان ورازبەكوۆ: «كوزدىڭ اڭگىمەسى...»
بالالار اراسىندا كوز اۋرۋىنا شالدىعۋشى جيىلەپ كەلەدى. دۇنيە ەسىگىن اشا سالىپ سۋقاراڭعىلىققا ۇشىراۋ دا كوپ. شەكسىز دامىپ جاتقان نانوتەحنولوگيانى شەكتەۋسىز پايدالانۋ، قۇنارسىز تاماقتانۋ سىندى سالعىرتتىقتار جاستاي كوز جانارىنىڭ سەمۋىنە سوقتىرادى. وسى ماسەلە توڭىرەگىندە كوز اۋرۋلارى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جوعارى دارەجەلى دارىگەرى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ كانديداتى، بالالار ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى لۇقپان نۇرلانۇلى ورازبەكوۆپەن ءسوز قوزعالدى.
- لۇقپان نۇرلانۇلى، قازىر بالالار اراسىندا قانداي كوز اۋرۋلارى ءجيى كەزدەسەدى؟ بۇعان سەبەپ نە؟
- قازىرگى كەزدە بالالار اراسىندا ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن كوز اۋرۋلارىنىڭ ءتۇرى – كونيۋكتيۆيتتەر. كونيۋكتيۆيتتەردىڭ باكتەريالدى، ۆيرۋستى جانە اللەرگيالىق تۇرلەرى بولادى. باكتەريالدى، ۆيرۋستى تۇرلەرىنىڭ سەبەپتەرىنە كەلەر بولساق، ول قوزدىرعىشتىڭ جەكە باس گيگيەناسىن ساقتاماۋىنان پايدا بولىپ، بالاباقشادا، ويىن الاڭدارىندا، كوپ ادام شوعىرلاناتىن جەرلەردە ءبىر-بىرىنە بەرىلۋى مۇمكىن. ال اللەرگيالىق كونيۋكتەۆيتتەردىڭ سەبەبى: قالادا ءار ءتۇرلى اللەرگەندەردىڭ، زياندى تىتىركەندىرگىشتەردىڭ كوپ بولۋى. سونداي-اق، تاماقتانۋ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى اللەرگيالىق كونيۋكتەۆيتتەر ءجيى كەزدەسۋدە.
اۋرۋدى بولدىرماس ءۇشىن ەڭ الدىمەن جەكە باستىڭ گيگيەناسىن ساقتاۋ كەرەك. بۇل جەردە اتا-انالارىنا كوپ جاۋاپكەرشىلىك ارتىلادى.
بالالار اراسىندا كوز اۋرۋىنا شالدىعۋشى جيىلەپ كەلەدى. دۇنيە ەسىگىن اشا سالىپ سۋقاراڭعىلىققا ۇشىراۋ دا كوپ. شەكسىز دامىپ جاتقان نانوتەحنولوگيانى شەكتەۋسىز پايدالانۋ، قۇنارسىز تاماقتانۋ سىندى سالعىرتتىقتار جاستاي كوز جانارىنىڭ سەمۋىنە سوقتىرادى. وسى ماسەلە توڭىرەگىندە كوز اۋرۋلارى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جوعارى دارەجەلى دارىگەرى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ كانديداتى، بالالار ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى لۇقپان نۇرلانۇلى ورازبەكوۆپەن ءسوز قوزعالدى.
- لۇقپان نۇرلانۇلى، قازىر بالالار اراسىندا قانداي كوز اۋرۋلارى ءجيى كەزدەسەدى؟ بۇعان سەبەپ نە؟
- قازىرگى كەزدە بالالار اراسىندا ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن كوز اۋرۋلارىنىڭ ءتۇرى – كونيۋكتيۆيتتەر. كونيۋكتيۆيتتەردىڭ باكتەريالدى، ۆيرۋستى جانە اللەرگيالىق تۇرلەرى بولادى. باكتەريالدى، ۆيرۋستى تۇرلەرىنىڭ سەبەپتەرىنە كەلەر بولساق، ول قوزدىرعىشتىڭ جەكە باس گيگيەناسىن ساقتاماۋىنان پايدا بولىپ، بالاباقشادا، ويىن الاڭدارىندا، كوپ ادام شوعىرلاناتىن جەرلەردە ءبىر-بىرىنە بەرىلۋى مۇمكىن. ال اللەرگيالىق كونيۋكتەۆيتتەردىڭ سەبەبى: قالادا ءار ءتۇرلى اللەرگەندەردىڭ، زياندى تىتىركەندىرگىشتەردىڭ كوپ بولۋى. سونداي-اق، تاماقتانۋ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى اللەرگيالىق كونيۋكتەۆيتتەر ءجيى كەزدەسۋدە.
اۋرۋدى بولدىرماس ءۇشىن ەڭ الدىمەن جەكە باستىڭ گيگيەناسىن ساقتاۋ كەرەك. بۇل جەردە اتا-انالارىنا كوپ جاۋاپكەرشىلىك ارتىلادى.
- كوز اۋرۋلارىنىڭ ىشىندە ميوپيانىڭ بىردەن-ءبىر قوزدىرعىشى – كومپيۋتەر، تەلەفون. وسىلاردان ساقتانۋدىڭ، كوز اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋدىڭ جولدارىن ايتا كەتسەڭىز.
- جاقىننان كورگىشتىك، ياعني ميوپيا قازىرگى كەزدە دۇنيەجۇزىندە ۇدەپ جاتقان اۋرۋلاردىڭ ءبىرى. وعان سەبەپ: كوزگە جۇكتەمەنىڭ كوبەيۋى. كومپيۋتەر، تەلەديدار، تەلەفون – بارلىعى كوزگە جۇكتەلىپ، كورۋ قابىلەتىن ناشارلاتادى. مۇنىڭ الدىن الۋدا ماڭىزدى ءرولدى اتا-انالار اتقارادى. بالالاردىڭ وقۋ گيگيەناسىن ساقتاۋ كەرەك. ساباق وقيتىن، جۇمىس جاسايتىن ارنايى ورىن دايىندالۋى قاجەت. كومپيۋتەردە وتىرعاندا ءۇزىلىس جاساپ، ارنايى جاتتىعۋلار جاساۋىن قاداعالانۋى ءتيىس. ءتىپتى، كومپيۋتەرمەن، تەلەفونمەن ويناۋ ۋاقىتىن قاتاڭ تۇردە شەكتەۋ قاجەت. بەيتس جۇيەسى بويىنشا ارنايى جاتتىعۋلار بار. بۇل جاتتىعۋلار كوز بۇلشىق ەتىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتۋعا ارنالعان. ۇنەمى جاتتىعۋ جاساۋ ارقىلى جاقىننان كورگىشتىكتىڭ الدىن الۋعا جانە ونىڭ ءوسۋىن تەجەۋگە بولادى.
بالالاردىڭ بولمەسى جاقسى جارىقتانىپ، اشىق تۇستەر بولۋى ءتيىس.بالا سۋرەت سالعاندا، كىتاپ وقىعاندا ىڭعايلى جاعداي جاسالۋى كەرەك. اقاۋ بايقالسا جانە جىلىنا ءبىر رەت كوز دارىگەرىنە قارالىپ تۇرعان ءجون. وسىنداي الدىن الۋلار ارقىلى بالانىڭ كوز جانارىن ساقتاپ قالۋعا بولادى.
سونداي-اق، تەك قانا بالالار ەمەس، ەرەسەك ادامدار دا ا، ە دارۋمەندەرى بار تاعامداردى قولدانۋعا كەڭەس بەرەمىز. ياعني، بالىقتار، سونداي-اق، قىزىل، سارى ءتۇستى كوكونىستەر مەن جەمىس-جيدەكتەر. اتاپ ايتساق، توماتتار، بۇرىش.تاماقتانۋ كومپلەكتسى بولۋى كەرەك. بەلوكتار،كومىرسۋلار، مايلار بارلىعى بەلگىلى ءبىر مولشەردە راتسيونعا كىرۋى قاجەت.
- ءسىز قىزمەت اتقارىپ وتىرعان عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ بالالارعا قانداي ەرەكشە كومەگى بار؟ اتاپ ايتقاندا، مۇگەدەك، الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن جانە جەتىم بالالارعا؟
- مۇنداي بالالارعا حيرۋرگيالىق ەم جاعىنان ءبىرىنشى كەزەكتە كومەك كورسەتۋگە تىرىسامىز. ودان باسقا، جىلىنا ءبىر نەشە رەت بالالار ۇيىنە، بالالار ينتەرناتتارىنا بارىپ، بالالاردىڭ كوزدەرىن تەكسەرەمىز. اۋرۋلارى بولسا، انىقتاپ، قاجەت بولعان جاعدايدا ءوز ورتالىعىمىزدا ەمدەيمىز. قولدان كەلگەنشە بالالارعا كومەكتەسۋگە تىرىسامىز.
- عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى 80 جىلدىڭ ىشىندە كوپتەگەن بالالاردىڭ كوزىنە قۋانىش سىيلاعان بولار...
- ءيا، بىزدە جاقىندا ۇلكەن مەرەيتوي. بيىل 25 قازاندا مەكەمەمىزگە 80 جىل تولماق. ينستيتۋمىزدىڭ جەكە وفتالمولوگيالىق مەكتەبى بار. جەكە ەمدەۋ تاسىلدەرى بار. بالالاردىڭ كوز قىليلىعىن، ميوپيانى ەمدەۋ بارىسىندا ينستيتۋتتىڭ ءوزى شىعارعان ارنايى كومپتەرلىك باعدارلامالاردى قولدانامىز. قازىرگى كەزدە ەڭ اسقىنعان قيىن اۋرۋ ءتۇرى – شالا تۋىلعان نارەستەلەردىڭ رەتينوپاتياسى. بۇل بالالارعا 1-2 اپتانىڭ ىشىندە كومەك كورسەتىلمەسە، ولار ماڭگىلىك سوقىرلىققا دۋشار بولادى. ولارعا لازەرلىك وپەراتسيا جاساپ، ولاردىڭ كوز جانارىن ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىگىمىز بار. ەكىنشىدەن، كوز ىسىگى بار ناۋقاستار، ياعني رەتينوبلاستوما بالالاردىڭ كوز ىشىندە پايدا بولادى. قازىرگى كەزدە ءبىز وسى بالالاردىڭ ءومىرىن عانا ساقتاپ قالماي، كوز الماسىن ورگان رەتىندە ساقتاۋعا دا مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭا ەم تۇرىنەن عىلىمي جۇمىس جاساپ جاتىرمىز. وسىنداي باسقا دا سالالاردا عىلىمي ىزدەنۋلەر جالعاسۋدا.
سونداي-اق، ينستيتۋتىمىز بارلىق قاجەت اپپاراتتارمەن جابدىقتالعان. حيرۋرگيالىق ەڭ سوڭعى اپپاراتتاردىڭ ءبىرى كونستەلەيشەن جۇيەسى بار. ودان باسقا ميوپياعا لازەرلىك وتا جاسايتىن جابدىقتار دا بار. دۇنيەجۇزىلىك دەنگەيمەن سالىستىرار بولساق، ينستيتۋتىمىز تەڭ دارەجەدە دەپ ايتۋعا بولادى.
- جاڭا تۋعان نارەستەلەر ىشىندە دە سۋقاراڭعىلىق، باسقا دا اۋرۋلارعا شالدىعۋشىلار كوپ. نەگە؟ بولاشاق بالانىڭ اناسى نەدەن ساقتانۋ كەرەك؟
- انانىڭ دەنساۋلىعى – بالانىڭ دەنساۋلىعى. نارەستەنىڭ قۇرساق ىشىندە دامۋىنا انانىڭ دەنساۋلىعىنىڭ ىقپالى زور. اناسىندا بار اۋرۋلار بالاعا بەرىلەدى. سونداي-اق، سىرتقى ورتانىڭ اسەرى دە بولادى. ماسەلەن، انانىڭ تەمەكى تارتۋى نەمەسە ءار ءتۇرلى حيميالىق زاتتاردىڭ اسەرى. وسىلاردىڭ بارلىعى دا بالانىڭ كوز اۋرۋلارىنا ۇشىراۋىنا، باسقا دا ورگاندارىن اۋرۋعا شالدىقتىرادى. ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن انانىڭ دەنساۋلىعىن زياندى نارسەلەردەن قورعاۋ، وقشاۋلاۋ. سۋقاراڭعىلىق – ەڭ قاتەرلى كوز اۋرۋى. ويتكەنى دەر كەزىندە بالا ەم قابىلداماعاندا بالانى قايتىمسىز سوقىرلىققا اكەلەدى. ادامنىڭ كوزىندە سۇيىقتىقتى شىعاراتىن ارنايى مۇشەسى بولادى. ول الدىڭعى كامەرا بۇرىشى دەپ اتالادى. بالالاردىڭ دامۋ كەزىندە سول جۇيەدە ءار ءتۇرلى اقاۋلار پايدا بولادى. ياعني سەبەپتەرىنە كەلەتىن بولساق نەگىزگىسى ۇشەۋ: ەكولوگيالىق، ينفەكتسيالار جانە گەنەتيكالىق.
- ەۆروپا ەلدەرىندە، جاپونيادا باسقا دا ەلدەردە ءبىلىم جەتىلدىردىڭىز. ولارمەن سالىستىرعاندا وتاندىق وفتومولوگيا قانشالىقتى دەڭگەيدە؟
- قازاقستانداعى وفتالمولوگيالىق مەكتەپ كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قۇرىلعان رەسەيلىك مەكتەپ. ەۆروپامەن، جاپونيامەن سالىستىرعاندا وزگەشەلىكتەر بار. قازىر وفتالمولوگياسى دامىعان ەلدەر – اقش، جاپونيا. ماسەلەن، ولاردا بارلىق كلينيكالار ۋنيۆەرسيتەت قاراماعىندا. دارىگەر ناۋقاسقا جەتۋ ءۇشىن، ناۋقاسپەن جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ۇزاق جول ءجۇرۋى كەرەك. ولاردىڭ وقۋ جۇيەسى مۋلياجدارعا نەگىزدەلگەن. ال بىزدە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى باسقاشا. پراكتيكا جاعىنا ۇزاق ۋاقىت بولىنەدى دە، دارىگەرلەرىمىزدىڭ تاجىريبەلەرى مول بولادى. ال قۇرال جابدىقتار جاعىنان تەڭ دارەجەدە دەپ ايتۋعا بولادى. ارينە، ءار ەلدىڭ ءوزىنىڭ عىلىمي جەتىستىكتەرى بار، سوندىقتان ايىرماشىلىقتارى دا بولادى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان بالعىن ادىلباەۆا
Abai.kz
