تورعاي داتقانىڭ جان-جاققا شاشىراپ كەتكەن ۇرپاقتارى تۋرالى ماعلۇمات جيناعان بىردەن-ءبىر ادام – تورعايدىڭ ەكىنشى ۇلى قالىمبەتتىڭ (قالمۇحامبەتتىڭ) مىرزەكەدەن تارايتىن شوبەرەسى بولات اقساقال ەدى. سەكسەننىڭ ۇشەۋىنە شىققان بولات قالىمبەتوۆ بۇل دۇنيەدەن باقيلىققا اتتاندى (سۋرەتتە).

ول مىرزەكەنىڭ ەكىنشى ايەلىنەن 1930 جىلدىڭ 16 شىلدەسىندە شيەلى اۋدانى (قىزىلوردا وبلىسى), ءبىرىنشى مامىر اۋىلىندا ومىرگە كەلگەن.

مۇستافا شوقايدىڭ تۋىسى رەتىندە  «حالىق جاۋى» دەپ كوپ قۋدالانعان وتباسىلاردىڭ ءبىرى دە وسى –  قالىمبەتوۆتەر جانۇياسى.

تورعاي داتقانىڭ جان-جاققا شاشىراپ كەتكەن ۇرپاقتارى تۋرالى ماعلۇمات جيناعان بىردەن-ءبىر ادام – تورعايدىڭ ەكىنشى ۇلى قالىمبەتتىڭ (قالمۇحامبەتتىڭ) مىرزەكەدەن تارايتىن شوبەرەسى بولات اقساقال ەدى. سەكسەننىڭ ۇشەۋىنە شىققان بولات قالىمبەتوۆ بۇل دۇنيەدەن باقيلىققا اتتاندى (سۋرەتتە).

ول مىرزەكەنىڭ ەكىنشى ايەلىنەن 1930 جىلدىڭ 16 شىلدەسىندە شيەلى اۋدانى (قىزىلوردا وبلىسى), ءبىرىنشى مامىر اۋىلىندا ومىرگە كەلگەن.

مۇستافا شوقايدىڭ تۋىسى رەتىندە  «حالىق جاۋى» دەپ كوپ قۋدالانعان وتباسىلاردىڭ ءبىرى دە وسى –  قالىمبەتوۆتەر جانۇياسى.

بۇدان 3-4 جىل بۇرىن ءساتى ءتۇسىپ بولات قاريامەن سۇحباتتاسقانىمىزدا باسىنان وتكەن قيىن ءجايدى ايتىپ بەرگەن ەدى. «ءبىزدى باستاۋىش سىنىپتاردا ءانيپا دەگەن اپاي سىرتتاي وقىتتى. ول كەزدە ءبىزدى مەكتەپكە دە قابىلداماعان كەزى. سوعىس كەزىندە اكەمنىڭ تۋعان ءىنىسى اڭشى بولدى. ول ايەلىنە بايقاتپاي قالتامىزعا قويان  ەتىن سالىپ جىبەرەتىن. سونى ەكى-ءۇش كۇن تالعاجاۋ ەتەمىز. ورتا مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ زاڭ ينستيتۋتىنا ءتۇسۋىن تۇسسەم دە، «حالىق جاۋىنىڭ» ۇرپاعى دەگەن تۇرتكىگە شىداماي، امالسىز وقۋدان شىعىپ كەتتىم. كەيىننەن فيزكۋلتۋرا ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ الدىم. بىراق، ءبارىبىر جۇمىسقا ورنالاسۋ جاعى وتە قيىن بولدى. ول كەزدە كومپارتيا مۇشەسى بولساڭ عانا جۇمىسقا الادى. جوعارى ءبىلىمىم بار. پارتيا قاتارىنا ءوتۋ ءۇشىن قانشاما رەت تالپىنعانمىن دا. بىراق بىرنەشە پۋنكتەردەن تۇراتىن انكەتا تولتىرۋ بارىسىندا وتپەي قالا بەرەتىنمىن... 

بالا كەزىمىزدە مۇستافا شوقاي جونىندە كوپ ەستىدىك. ءبىز  شوقايمەن تۋىس بولعانىمىز ءۇشىن «حالىق جاۋىنىڭ ۇرپاعى» اتانعانىمىزدى  تۇسىنەتىنبىز. بىراق، ەش ۋاقىتتا اتىن اتاپ، سولاي ەكەن دەپ ايتىپ كورگەن جوقپىز. ۇيدەگىلەر اتىن اتاماي «وقىعان كىسى»، «وقىمىستى» دەپ وتىراتىن. اتىنىڭ اتالعانىن ەش ەستىگەن ەمەسپىن. مەن ول كەزدە وڭ-سولىمدى ءالى ءجوندى تاني قويماعان كەزىم. بولعان وقيعالاردىڭ ءمان-ماعىناسىن تولىق تۇسىنبەسەم دە ءبارى كوز الدىمدا تۇر. ۇيىمىزگە تۇندەلەتىپ كەلەتىن سۇلتانبەك قوجانوۆتى بىلەمىن.

سودان اكەمىز ۇستالىپ كەتتى. 1956 جىلى 30 جەلتوقساندا اقتالدى عوي. سول جونىندەگى بۇيرىقتى الۋ ءۇشىن شىمكەنتتەگى كگب باستىعىنا بارعانمىن، بىراق اتى-ءجونى ەسىمدە جوق. ول مەنى ەكى بولمەلى ۇيگە كىرگىزىپ، ون شاقتى تومدىق تەرگەۋ ماتەريالدارىن الدىما اكەلىپ قويدى دا، «ەكى ساعاتتان سوڭ كەلەمىن» دەپ، سىرتىمنان جاۋىپ كەتتى. ون تومدى  ەكى ساعاتتا قالاي قاراپ شىعاسىڭ، ۇلگەرۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، ارىزدار قولمەن جازىلعان جانە ءارتۇرلى قارىپپەن جازىلعان. اراب، توتە جازۋ، لاتىن، قازىرگى كيريلليتسا، شاعاتاي ءتىلى  – ءبارى بار. بىراق سول كەزدە بىرەۋدى جاۋ ەتۋ ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ قولدانعان لاس  ادىستەرىن العاش رەت ءوز كوزىممەن كورىپ، ءبىراز نارسە تۇسىنگەندەي بولدىم. ولار جاۋدى دالادان ىزدەمەي، اعايىندىلاردى ءوزدى-وزىنە ايداپ سالىپ، اڭدىتىپ قويادى ەكەن عوي. و، توبا، كۇندەلىكتى اس-سۋىمىزدى بىرگە ءىشىپ جۇرگەن اعايىن-تۋىستارىمىزدىڭ جازعان ارىزدارىن كوردىم عوي. مەنىڭ اكەم مىرزەكە ۇستالار كۇنى ونىڭ قايدا ەكەنىن، قاي جەردە جۇرگەنىن «قارا قۇزعىندارعا» ءوزىمىزدىڭ  جەڭگەمىز حابارلاپتى.

شەشەم قاتيرا راحىمەتقىزى كگب اگەنتى بولعان ابىسىنىن ۇنەمى قارعاپ وتىراتىن. شەشەم اكەمدى ۇستاپ الىپ كەتكەندە،  ەكىقابات قالعان ەكەن. كوپ ۇزاماي الماس اتتى ۇل تۋىلادى دا، قىزىلشا شىعىپ اۋىرادى، ەكى ۇلى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە بىرىنەن كەيىن ءبىرى شەتىنەپ كەتەدى. ەكىنشى اپتادا مەنەن كەيىنگى ەكى ۇلى قايتىس بولىپتى. سوندا سول بالالاردى جەرلەۋ ءۇشىن ۇيگە  ءبىر ادام  باس سۇقپاپتى. ول كەزدە «حالىق جاۋىنىڭ» ۇيىنە ەشكىم بارمايتىن. وي، ونىڭ نەسىن ايتا بەرەيىن...» – دەگەن ەدى اقساقال كوز جاسى ساقالىنان سورعالاپ وتىرىپ.

الماتىعا 1962 جىلى تۇراقتى مەكەنى بولعان ءبىرىنشى مامىر اۋىلىنان كوشىپ كەلەدى. ول كەزدە قالادا ءۇي الۋ وتە قيىن. سوسىن ۇزىناعاش كەنتىنە جۇمىسقا ورنالاسادى. 1957 جىلدىڭ ءبىرىنشى جەلتوقسانىندا زويا ەكەۋى ۇيلەنەدى. زايىبى زويا بوزايقىزى 1936 جىلى شيەلىدە تۋىلعان. رۋى – تاراقتى، ونىڭ ىشىندە ءجاشى. قايىن اتاسى بايساقالوۆ بوزاي اقكوڭىل، بالاجاندى كىسى ەكەن. ءوز كىندىگىنەن ۇل بالا بولماپتى. قىزدارىنا:«تەكتەرىڭدى اۋىستىرماڭدار، اتىم ءجۇرسىن. اتىم اتالعاندا ءبىر اۋناپ تۇسەتىن بولارمىن» دەپ ايتىپ وتىرادى ەكەن. بولات پەن زويا ەكىنشى پەرزەنتى باعداتتى بوزاي اقساقالدىڭ اتىنا جازعىزىپتى.

بولات اقساقال تىرنەكتەپ جيناعاندارىن، جازعاندارىن ەرتەرەكتە «جاس تۇركىستان» جۋرنالىنا شىعارىپتى.

ءبىر جىل بويى وسكەمەندىك "Flash" گازەتىنىڭ باس رەداكتورى دەنيس دانيلەۆسكيمەن، جۋرناليست سەرگەي ميحەەۆتەرمەن سوتتاسىپ جۇرگەنىمىزدە مۇستافا شوقايدىڭ تۋىسى رەتىندە ءسوز كومەگىن بەرىپ، كومەكتەسكەن ەدى. بولات اقساقال دەنساۋلىعىنا بايلانىستى وسكەمەندە وتەتىن سوتقا قاتىسا المايتىنىن ايتىپ، مەنىڭ اتىما سەنىمحات تا بەرگەن بولاتىن.

وسىدان جارتى جىل بۇرىن تاريحشى مامبەت قويگەلدى ەكەۋمىز ۇزىناعاش اۋدانىنىڭ باسشىسىنا ارنايى بارىپ بولات قالىمبەتتىڭ قۇلاعالى تۇرعان ءۇيىن جوندەپ بەرۋلەرىن   سۇراعان ەدىك. وكىنىشكە وراي بۇل ءوتىنىشىمىز ورىندالمادى. بولات اقساقال سول قۇلاعالى تۇرعان، ەشقانداي جاعدايى جوق  ۇيدە دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى. ەندى تەك كوڭىلىمە دەمەۋ – وسى اسىل اقساقالدىڭ بەينەسىن جازىپ العانىم عانا.

مۇستافا شوقايدىڭ نەمەرە باۋىرى مىرزەكە تۋىستىعى ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، 1937 جىلى قاماۋعا الىنىپ، سول جىلى 3 قاراشادا اتىلعان. اكەسى اتىلعاندا ارتىندا قالعان ءۇش پەرزەنتىنىڭ ءبىرى – بولات سەگىز جاستا ەكەن. تورعاي اۋلەتىنىڭ باسىنان وتكەن وقيعالاردىڭ ءبىرازىن تىزبەلەپ جازعان بولات اقساقال دا، مىنە، دۇنيەدەن ءوتتى.... توپىراعى تورقا، جانى جانناتتا بولسىن!

Abai.kz