اقپاراتتىق كەڭىستىك تسيفرلانۋ ۇستىندە، دالىرەگى ول ەلەكتروندىق كەڭىستىككە اينالۋدا. جاڭالىققا جانى قۇمار قازاقتار جاپپاي جاھاندىق ۇردىسكە بەت قويدى – جاسى دا، جاسامىسى دا جاھاندىق جەلىدەگى اقپاراتتىڭ الىم-بەرىمىنە سۇڭگۋدە. ەگەمەن العان جىلدارى ناسيحات جۋرناليستيكادان ناعىز جۋرناليستيكاعا ەندى كوشۋگە كىرىسكەن قازاق جارياشىلارى ەندى اقپاراتتىڭ مۇحيتى سانالاتىن ينتەرنەتتەن وقىرمانىن ىزدەۋگە ءماجبۇر. جاس ۇرپاق ىزدەگەنىن ينتەرنەتتەن تاباتىن بولدى. قاعاز باسىلىممەن وقىرماننىڭ جاس تولقىنىن تاربيەلەپ ۇلگەرمەي قاعاجۋ ەتتىك... ەندى جاھاندانۋدىڭ جاڭا ۇردىسىنە امالسىز باس قويۋعا ءماجبۇرمىز. بۇعان جۋىردا جاستاردىڭ استانالىق  «نۇراستانا» گازەتىنىڭ جابىلۋى كۋا. گازەت ەلەكتروندالعان كۇيى aynaline.kz دومەنىنە تولىق كوشىپتى. اتالمىش جاڭالىقتى تىلكوميتەتى 16.10.2013 كۇنى ۇيىمداستىرعان «اقپاراتتىق كەڭىستىكتە قازاقتىلدى تۇتىنۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ جولدارى» اتتى سەمينارعا قاتىسقان ساراپشىلار قۇلاعدار ەتتى.

اقپاراتتىق كەڭىستىك تسيفرلانۋ ۇستىندە، دالىرەگى ول ەلەكتروندىق كەڭىستىككە اينالۋدا. جاڭالىققا جانى قۇمار قازاقتار جاپپاي جاھاندىق ۇردىسكە بەت قويدى – جاسى دا، جاسامىسى دا جاھاندىق جەلىدەگى اقپاراتتىڭ الىم-بەرىمىنە سۇڭگۋدە. ەگەمەن العان جىلدارى ناسيحات جۋرناليستيكادان ناعىز جۋرناليستيكاعا ەندى كوشۋگە كىرىسكەن قازاق جارياشىلارى ەندى اقپاراتتىڭ مۇحيتى سانالاتىن ينتەرنەتتەن وقىرمانىن ىزدەۋگە ءماجبۇر. جاس ۇرپاق ىزدەگەنىن ينتەرنەتتەن تاباتىن بولدى. قاعاز باسىلىممەن وقىرماننىڭ جاس تولقىنىن تاربيەلەپ ۇلگەرمەي قاعاجۋ ەتتىك... ەندى جاھاندانۋدىڭ جاڭا ۇردىسىنە امالسىز باس قويۋعا ءماجبۇرمىز. بۇعان جۋىردا جاستاردىڭ استانالىق  «نۇراستانا» گازەتىنىڭ جابىلۋى كۋا. گازەت ەلەكتروندالعان كۇيى aynaline.kz دومەنىنە تولىق كوشىپتى. اتالمىش جاڭالىقتى تىلكوميتەتى 16.10.2013 كۇنى ۇيىمداستىرعان «اقپاراتتىق كەڭىستىكتە قازاقتىلدى تۇتىنۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ جولدارى» اتتى سەمينارعا قاتىسقان ساراپشىلار قۇلاعدار ەتتى.

 سەمينار دەمەكشى، وتىرىسقا ينتەرنەتتەگى قازاقتىلدى ءبىرشاما ماماندار مەن ساراپشىلار جينالدى. مودەراتور بولىپ ءماسليحاتتى جۋرناليست سالاسىنداعى قازاقتىڭ از توپ-مەنەدجەرلەرىنىڭ ءبىرى  داۋرەن قۋات جۇرگىزدى. كىرىسپە ءسوز ايتقان ءتىل كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى شەرۋباي قۇرمانبايۇلى ينتەرنەتتەنۋ ۇدەرىسى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ سالاسىندا جاڭا باعىتتار مەن ماسەلەلەر تۋعىزىپ وتىرعانىن، سول سەبەپتى وسى سالا بويىنشا ماماندار مەن ساراپشىلاردىڭ بىلىگىن ورتاعا سالۋ ماڭىزدى ەكەنىن ءبىلدىردىرىپ ءوتتى. باستاۋ سوزىندە مودەراتور قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحىنا قىسقاشا شولا وتىرىپ، وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنداعى «جانكەشتى جۋرناليستيكا» كەزەڭىنە توقتالدى.

اقشتا  امەريكانىڭ («بولاشاققا» جالىنباي-اق) ءوز گرانتىن ۇتىپ الىپ، ءوز بەتىمەن ماگيستراتۋرا ءبىتىرىپ كەلگەن  بەلگىلى جەلى-جۋرناليست اسحات ەركىمباي  ينتەرنەتتەگى قازاقتىلدى قولدانۋشىلاردىڭ مۇددەسى مەن ەرەكشەلىكتەرىن زەردەلەپ بەردى. اسحاتتىڭ كەلتىرۋىنشە، ينتەرنەتتەگى بەلسەندى قازاقتىلدى وقىرمان نەگىزىنەن 35 جاسقا دەيىنگى جاستار. بۇل ءبىر جاعىنان قۋانتادى، ەكىنشى جاعىنان ۇرپاق ساباقتاستىعىنىڭ ءۇزىلۋ قاۋپىن تۋعىزادى. سەبەبى، اعا ۇرپاق وقىرمان الدىندا ءوزىنىڭ بار-جوعىن تانىتا الماسا، ەركىنسىگەن جاس بۋىن ۇلتتىق تىننەن اجىراپ قالۋى كادىك. «كونتەنت – ينتەرنەتتىڭ پاتشاسى» - بۇل دا اسحاتتىڭ اۋىزىنان شىققان ءتامسىل. اقپارات مازمۇنى كىمدىكى بولسا، ەلەكتروندىق كەڭىستىك سونىڭ پايداسىندا دەگەنى. ماماننىڭ ايتۋىنشا، قازاق گازەتتەرى، وزدەرىنىڭ ەلەكتروندىق نۇسقالارىن ينتەرنەتكە بەيىمدەمەگەن كۇيى، قاعازداعى قۇلاشتاعان ءماتىندى قويا سالاتىنىن، ونىڭ جەلى وقىرمانى ءۇشىن وقۋعا اۋىر ەكەندىگىن تاپتىشتەدى. دەمەك، قازاق جۋرناليستيكاسى بۇل جاعىنان ءالى ءوز بىلىگىن ارتتىرىپ ۇلگەرگەن جوق. بۇعان جوعارعى وقۋ ورىندارى مەن جۋرناليستەر وداعى نە اقپارات كوميتەتى تاراپىنان نازار اۋاتىن ۋاقىت بولدى.

 «قازكونتەنت» اق باسشىسىنىڭ ورىنباسارى نارتاي ءاشىم  قازكونتەنتتەگى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ جۇمىستارىنا توقتالا وتىرىپ، وزدەرىنىڭ ءالى دە تالاي سىنعا ۇشىراپ وتىرعانىن جاسىرمادى. «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ ينتەرنەت جوبالارىن ۇيلەستىرۋشى ءبولىم جەتەكشىسى مەيرامحان جاپەك حانىم جۇرتتى مەملەكەتتىك ساياساتتى ناسيحاتتاۋدىڭ كوزى – ينتەرنەت ەكەنىنە جەتكىزدى. بۇعان بيلىكتىڭ دە كوزى جەتكەنى قاشان – مەمحاتشى بۇل تۋراسىندا ءبىرشاما باستاما كوتەرىپ، بلوگگەرلەر مەن جەلىشىل جۋرناليستەردى رۋحاني جاعىنان قولداي باستادى. ءتىپتى، كەيبىر قاۋەسەت بويىنشا، «ايقىن»، «الاش ايناسى» سەكىلدى ءىرى گازەتتەر دە «جاھاندانۋدى» باستان كەشپەك...

aynaline.kz سايتىنىڭ باس رەداكتورى جارقىن تۇسىپبەك ەلەكترون گازەتتەرگە قازاق تىلىندەگى ساۋاتتى اقپارات ۇسىنۋ ماسەلەسىن ءسوز ەتتى. بۇل ماسەلە بويىنشا ءوز پىكىرىن ۇسىنعان پروگرامميست ەرلان وسپان اكادەميالىق ادەبي ءتىلدىڭ ينتەرنەتتەگى وقىرمان ءۇشىن اۋىر تيەتىنى، وعان بارىنشا جەڭىل دە تەز ۇعىلاتىن ءتىلدىڭ قاجەتتىگى ءبىرشاما پىكىرتالاس تۋعىزدى. جەمە-جەمگە كەلگەندە ادەبيەت پەن جۋرناليستيكا ءتىلىن شاتاستىراتىن جازارماننىڭ ينتەرنەتتە اقپارات تاراتۋعا شورقاق ەكەندىگى ايتىلدى. الايدا، بۇل كوزقاراس ادەبي تىلدەن باس تارتىپ، قازاق ءتىلىن قارابايىر جارگونعا اينالدىرماۋى قاجەتتىگىن شەرۋباي قۇرمانبايۇلى تابان تىرەپ ايتتى. «كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى مونوپوليست اقپارات كوزى بولعان قازتاگ-كە قاتىستى تاراعان «قازاقتىڭ ءتىلى مە، قازتاگتىڭ ءتىلى مە؟» دەگەن ءتامسىل دە كەزىندە ءبىراز جايتتىڭ بەتىن اشقانى بار» – دەدى داۋرەن قۋات.

ەلەكتروندىق كەڭىستىكتەگى باستى ءۇش سەكتوردى ءۇش جۇزگە بالاپ سويلەگەن تۇركى اكادەمياسىنىڭ ەلەكتروندىق كىتاپحانا سەكتورىنىڭ ۇيلەستىرۋشىسى سەرىك ەرعالي ەلەكتروندىق قۇرال-جابدىقتاردىڭ مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى «قارىپتىك وپاسىزدىق» جاساپ وتىرعاندىعىن، بانك بانكوماتتارىن بىلاي قويعاندا، ولاردىڭ كومپيۋتەرلەرى ءالى كۇنگە قازاق قارىپتەرىن تەرۋگە جارامسىز، ال كوممەرتسيالىق ونىمدەر مەملەكەتتىك ءتىلدى ءتىپتى اينالىپ وتەتىندىگىن، حابارلاما مەن جارناما مەمتىلدى مەنسىنبەيتىنىن، بۇلارعا قازاقتىلدى قاۋىم تاراپىنان ىقپال بولماعاندىقتان جۋىق ارادا شەشىلۋى قيىن ەكەندىگىن كەلتىردى. اسىرەسە، بەتىمەن كەتىپ وتىرعان مەمورگانداردىڭ سايتتارىنىڭ قازاقشا بەتتەرىن قوعامدىق باقىلاۋعا الىپ، ولاردىڭ تۇراقتى جاڭارتىلۋىن قاداعالاۋ قاجەتتىگى تۋىنداعانىن دا ەسكەرتتى.  بۇل سالاداعى قاپتاعان ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك، كوممەرتسيالىق جانە قوعامدىق ۇيىمدار بىرىككەن كورپوراتيۆتىك قۇرىلىم قاجەتتىگىن العا تارتتى. ال، 2000 جىلدارداعى «جانكەشتى ينتەرنەتپەن» اينالىسقان الەۋەتى زور قازاقتىلدى ماماندارعا ءالى كۇنگە مەملەكەت تاراپىنان تاپسىرىستىڭ جوقتىعى دا ءسوز بولدى.

وتىرىستىڭ كەلەسى بولىگى بىرىڭعاي ينتەرنەتتىك بىلىكتەرگە قاتىستى تاقىرىپتارعا ارنالدى. Munara.kz اقپاراتتىق سايتىنىڭ باس رەداكتورى ارشات ورازوۆ جەلى-جۋرناليستيكا سالاسىنداعى جاڭا «كولۋمنيستيكا» باعىتى تۋرالى اشىپ كورسەتتى. بۇل كادۋىلگى گازەتتەگى باس رەداكتور باعانى سىقىلدى بولعانىمەن، بۇعان ينتەرنەتتەگى جەلى ليدەرلەرىن تارتۋ جولىمەن ۇيىمداستىرىلاتىن ارەكەت ەكەن. ناتيجەسىندە سايت تا، «باعانشىل اۆتور» دا ابىروي مەن ەڭبەكاقى جاعىنان ۇتادى.

بار اڭگىمەنىڭ ماڭىزى مەن مايەگى الەۋمەتتىك جەلىگە كوشكەلى بيلىكتىڭ دە ۇيقىسى بۇزىلعانى بەلگىلى. سوندىقتان بۇرىنعى بولىنەتىن قارجى كوزىن ەندى قاعاز اقپاراتقا ەمەس، تسيفرلانعان اقپارات قاينارىنا باعىتتاۋ ءۇردىسى باستالاتىن سىڭايلى. بۇعان الەۋجەلى ماماندارى دا ءوز بىلىكتەرىن كورسەتە باستادى. كازىر سوڭىنا مىڭداعان وقىرمان مەن تانىس ەرتكەن فەيسبۋكتىڭ ءوز قاھارماندارى بار. ايگىلى وسى جەلىنى پايدالانۋدىڭ جولدارىن بايانداعان نۇرلان جانايدىڭ ءدارىسى دە ءوز تىڭدارمانىن ريزا ەتتى. ال Massaget.kz سايتىنىڭ رەداكتورى مەيرامگۇل وڭعاروۆا قازاق سايتتارىنىڭ قولدانۋشىلارى نەگىزىنەن جاستار ەكەنىنە تاعى ءبىر مارتە كوز جەتكىزدى. رەداكتور ينتەرنەتتە قاراپايىم قازاق-ورىس سوزدىگىنىڭ، تۇسىندىرمە سوزدىكتىڭ جوقتىعىن، بارىنىڭ ساپاسىنىڭ تومەندىگى مەن قازاقتىڭ بار ءسوزىن قامتىمايتىندىعىن، ەسكىلىگىن اتاپ، 20 جىل ىشىندەگى شەشىلمەگەن ماسەلەنىڭ قوردالانىپ وتىرعانىنا اشىنىس ءبىلدىردى.

ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ جۋرفاگىنىڭ اعا وقىتۋشىسى ب.ورىنبەتوۆا «قازاقتىلدى ينتەرنەت كەڭىستىگىندەگى ءتىل پروبلەمالارى: ءتىل تازالىعى،تىلدىك نورمالاردىڭ ساقتالۋى» تۋراسىندا ناقتى مىسال كەلتىرە وتىرىپ، جاھاندىق جەلىدەگى ساۋاتسىزدىققا جۇرتتىڭ نازارىن ناقتىلاپ اۋداردى.  الايدا، قاتىسۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي جوبالاردى ارنايى ءارى تۇراقتى تۇردە مونيتورينگ جاساۋ ارقىلى عانا قولعا العان ءتيىمدى ەكەنى ايتىلدى. اسىرەسە، دارىسكەر ايتقانداي، ءجيى قاتە بولىپ سانالاتىن قاراپايىم جالعاۋ-جۇرناقتاردىڭ جالعانۋى دۇرىس جازۋ تەكسەرمەسى ارقىلى جويىلاتىندىعى تاعى ءبىر ءسوز بولدى. ءاربىر كومپيۋتەردە تۇرۋعا ءتيىس مۇنداي ساۋاتتى پروگراممالاردىڭ ءالى كۇنگە قازاقتىلدى اۋديتوريا ءۇشىن جوقتىعى ءبىرشاما جۇرتتى اشىندىردى. بۇل ماسەلەلەرمەن اينالىسۋ ءۇشىن سالىناتىن تەندەرلەر كوبىنەسە سولاقاي ماماندارعا تاپ بولىپ، ولاردىڭ ناتيجەسىزدىككە ۇرىنىپ وتىرعاندىعى دا سوزگە تيەك بولدى. قاتىسۋشىلار تاراپىنان جالپى ءتىل ماسەلەسىن ەلەكترونداۋدى تەندەر ارقىلى ۇيىمداستىرۋ ەشبىر العا باستىرمايتىنى اتاپ ءوتىلدى. بۇعان ارنايى باعدارلاما جاسالىپ، سۋبسيديا مەن عانا قارجىلاندىرۋ كەرەك دەلىندى.

وتىرىس ءبىراز ماسەلەنى قامتىدى، ءبىرشاما بىلىكتى ورتاعا سالدى. قازاقتىلدى سايت رەداكتورلارى جىل باسىندا باستاعان «ينتەرنەت جانە قازاق ءتىلى» تاقىرىبىن ءسوز ەتۋ تاعى دا جالعاستى. سايىپ كەلگەندە، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ بىرقاتارى وزدەرىنىڭ جوبالارى تۋرالى ەسەپ بەرۋمەن شەكتەلسە، بىرقاتارى وتىرىس وتكىزۋمەن عانا تىنادى. ال ۇلتتىق دەڭگەيدەگى ماسەلەنى شەشەتىن مەملەكەتشىل ساياسات قايدا؟  ۇلتتىق ماماندار مەن ساراپشىلار بار، دايىن، ال اتقارىلاتىن جوبالار قايدا؟

Abai.kz

.