قازاقستان اۋقىمدى دەموكراتيالىق رەفورمالار جۇرگىزىپ، ءوزىنىڭ حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرىنە سايكەس ادام قۇقىقتارىن قورعايدى.

دەموكراتيانى دامىتۋ، ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە زاڭ ۇستەمدىگىن نىعايتۋ ماقساتىندا قاجەتتى زاڭنامالىق جاعداي جاسالدى.

اتاپ ايتقاندا:

-  «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنىڭ قاعيداتتارىن ەنگىزۋ شەڭبەرىندە قازاقستان ازاماتتارى ساياسي شەشىمدەر قابىلداۋ پروتسەسىنە كەڭىنەن قاتىساتىن بولدى;

- ساياسي باسقارۋدىڭ تەڭگەرىمدى جۇيەسى قۇرىلىپ، ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت جانە اشىقتىق قاعيداتتارى ەنگىزىلدى. ماقسات – ەلىمىزدى ساياسي تۇرعىدا ترانسفورماتسيالاۋ جانە «ادىلەتتى قازاقستاندى» قۇرۋ ءۇشىن باستالعان پروتسەستەردى سوڭىنا دەيىن جەتكىزۋ.

نەگىزگى رەفورمالار

1. دەموكراتياعا اتسالىسۋ:

• مەملەكەت باسشىسىنىڭ رەفورماسىنا سايكەس زاڭناماعا قر پرەزيدەنتى ءبىر رەت جەتىجىلدىق مەرزىمگە سايلانۋ ەرەجەسى بەكىتىلدى. ياعني، پرەزيدەنتتىڭ ەكى رەت سايلانۋ قۇقى جوق. بۇل قازاقستانداعى دەموكراتيا قاعيداتتارىن نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەردى.
• سۋپەرپرەزيدەنتتىك وكىلەتتىكتى جويۋعا باعىتتالعان كونستيتۋتسيالىق رەفورمالار ىسكە اسىرىلدى. پرەزيدەنتتىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا قاتىستى وكىلەتتىگى شەكتەلىپ، ونىڭ سەناتتاعى كۆوتاسى قىسقارتىلدى.
• رەسمي ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ شەگى ءتورت ەسە، ياعني 20 مىڭنان 5 مىڭ ادامعا دەيىن تومەندەتىلدى. تىركەۋ ەرەجەلەرى جەڭىلدەتىلدى.
• ۇلتتىق زاڭنامانى ليبەراليزاتسيالاۋ ناتيجەسىندە «رەسپۋبليكا» جانە «بايتاق» سياقتى جاڭا ساياسي پارتيالار تىركەلدى. «رەسپۋبليكا» پارتياسى 2023 جىلعى ناۋرىزدا وتكەن پارلامەنت سايلاۋىندا «امانات»، «اق جول»، «اۋىل»، «جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتيا» جانە  «قازاقستاننىڭ حالىق پارتياسى»  سەكىلدى تانىمال پارتيالارمەن قاتار جەڭىسكە جەتتى.
• ءماجىلىستىڭ وكىلەتتىگى ەداۋىر كەڭەيتىلدى. جاڭا مودەلگە سايكەس سايلاۋ پارتيالىق تىزىمدەر مەن ءبىرمانداتتى وكرۋگتەر بويىنشا ءوتتى. 2023 جىلعى ناۋرىزداعى سايلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا پارلامەنتتەن ورىن العان التى پارتيانىڭ ۇشەۋى دەپۋتاتتىق مانداتتارعا العاش رەت يە بولدى، ال ونىڭ بىرەۋى – وپپوزيتسيالىق پارتيا.
• 2022-2023 جىلدارداعى سايلاۋلاردا ەلىمىز ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ تالاپتارىنا ساي كەلەتىن سايلاۋدى رەتتەۋدىڭ جاڭا جۇيەسىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى قازاقستانداعى ساياسي باسەكەلەستىكتى قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.
• سايلاۋ كەزىندەگى پارتيالىق تىزىمدەردى جاساقتاۋ جانە پارلامەنتتىك مانداتتاردى ءبولۋ كەزىندە ايەلدەرگە، جاستارعا جانە ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامدارعا ارنايى كۆوتا ەنگىزىلدى.
• قازاقستان تاريحىندا العاش رەت اۋداندىق جانە قالالىق دەڭگەيدەگى اكىمدەر سايلاۋى وتكىزىلدى. بۇل اۋىلدىق وكرۋگتەر اكىمدەرىنىڭ شامامەن 60 پايىزىن جاڭارتۋعا مۇمكىندىك بەردى.
• وڭىرلىك قارجىلاندىرۋ ءىسىن ترانسفورماتسيالاۋ جانە جاڭادان اباي، ۇلىتاۋ، جەتىسۋ وبلىستارىن قۇرۋ ەسەبىنەن جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنىڭ وكىلەتتىكتەرى كەڭەيتىلدى. جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعى جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنا بەرىلدى.
• پرەزيدەنتتىك جاستار كادر رەزەرۆى قۇرىلدى. ىرىكتەۋدىڭ بىرنەشە ساتىسىنان وتكەن جاس ماماندار مەملەكەتتىك قىزمەتتە باسشىلىق لاۋازىمدارعا تاعايىندالۋعا مۇمكىندىك الدى.
• حالىقتىڭ ەلدى باسقارۋ ىسىنە جانە قازاقستاننىڭ بولاشاق دامۋىنا قاتىستى يدەولوگيالىق، مادەني پارامەترلەردى ايقىندايتىن شەشىمدەر قابىلداۋ پروتسەستەرىنە قاتىسۋىن ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى ۇلتتىق قۇرىلتاي بولىپ قايتا قۇرىلدى.

  

   

  2. قۇقىق قورعاۋ تەتىكتەرى:

•  رەفورمالار ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جۇيەسىن نىعايتتى. سوتتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن كۇشەيتۋگە باعىتتالعان زاڭنامالىق تۇزەتۋلەر قابىلداندى. القابيلەر سوتى قارايتىن ىستەردىڭ ساناتتارى كەڭەيتىلدى.
• قازاقستان ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى ۇلتتىق تەتىكتەردىڭ ءرولىن كۇشەيتتى. ەلىمىزدە ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ومبۋدسمەن ينستيتۋتى تولىققاندى جۇمىس ىستەيدى. اتالعان ينستيتۋت كونستيتۋتسيالىق مارتەبەگە يە بولدى. سونداي-اق قازاقستاندا ادام قۇقىقتارى جونىندەگى، بالا قۇقىقتارى جونىندەگى، ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامداردىڭ قۇقىقتارى جونىندەگى ومبۋدسمەندەر تاعايىندالدى.
• كونستيتۋتسيالىق سوت ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋدىڭ ماڭىزدى تەتىگى رەتىندە قايتا قۇرىلدى. قازاقستان ازاماتتارى وعان تىكەلەي جۇگىنە الادى.
• كونستيتۋتسيالىق سوت – اتا زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدىڭ جوعارى ورگانى. كونستيتۋتسيالىق سوت تۇپكىلىكتى شەشىم شىعارادى جانە ونىڭ شەشىمدەرىن، سونىڭ ىشىندە ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنا قاتىستى شەشىمدەردى پرەزيدەنت تە قايتا قاراي المايدى.
• كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلەتىن كەز كەلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ءتيىستى قورىتىندىسى بولعان جاعدايدا عانا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا نەمەسە پارلامەنتتىڭ قاراۋىنا شىعارىلۋى مۇمكىن.
• كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ون ءبىر سۋدياسىنىڭ التاۋىن، ياعني كوپشىلىگىن پارلامەنت پالاتالارى تاعايىندايدى. ال توراعانى پرەزيدەنت تاعايىنداعانىمەن، وعان سەناتتىڭ كەلىسىمى قاجەت.
• پەتيتسيالاردى جاريالاۋ جانە قاراۋ ءتارتىبىن رەتتەيتىن زاڭ قابىلداندى. بۇل ازاماتتارعا ونلاين-ءوتىنىش بەرۋ ارقىلى ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرۋگە جول اشادى. مۇنداي تاجىريبە ۇكىمەت قىزمەتىنە اشىق مونيتورينگ جاساۋدى قامتاماسىز ەتەدى.

  3. ادام قۇقىقتارى جانە زاڭ ۇستەمدىگى:

• الەۋمەتتىك كودەكس قابىلداندى. قۇجات حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىدان وسال ساناتىنا جاتاتىن ازاماتتاردى جان-جاقتى قولداۋعا باعىتتالعان. قاۋىپتى ەڭبەك جاعدايلارىندا جۇمىس ىستەيتىن ادامدار ءۇشىن ارنايى تولەم بەكىتىلدى.
• پرەزيدەنت قازاقستاننىڭ حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرىنە تولىق ساي كەلەتىن «ادام قۇقىقتارى مەن زاڭ ۇستەمدىگى سالاسىنداعى ءىس-قيمىل جوسپارى تۋرالى» جارلىققا قول قويدى.
• قازاقستان ءولىم جازاسىن جويدى جانە سوتتالعانداردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى ازاماتتىق فۋنكتسيالاردى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنەن الىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە بەردى. قازاقستان بالالار مەن مۇگەدەكتەردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى بۇۇ-نىڭ فاكۋلتاتيۆتىك حاتتامالارىن راتيفيكاتسيالادى.
• ازاپتاعانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك قاتاڭداتىلدى، ازاپتاۋلارعا قارسى كۇرەستىڭ ۇلتتىق پرەۆەنتيۆتى مەحانيزمى كۇشەيتىلدى، ازاپتاۋلارعا جانە قاتىگەز ءىس-ارەكەتتەرگە قاتىستى زاڭنامالىق انىقتاما ەنگىزىلدى.
• تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ءۇشىن اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك ەداۋىر كۇشەيتىلدى. مۇنداي جاعدايلاردا تاراپتاردىڭ قايتا تاتۋلاسۋ مۇمكىندىگى زاڭ جۇزىندە الىنىپ تاستالدى.
• ۇلتتىق قوردان بالالارعا ارنالعان اۋدارىمداردى رەتتەيتىن زاڭ قابىلداندى.
• ميتينگىلەر تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلداندى. وندا رۇقسات الۋدىڭ ورنىنا، الدىن الا ەسكەرتۋ ءتارتىبى ەنگىزىلدى. ناتيجەسىندە قازاقستاندا بەيبىت ميتينگىلەر سانى بىرنەشە ەسە ءوستى.
• باق تۋرالى زاڭ قاۋىپسىز تسيفرلىق كەڭىستىك قۇرۋ ماقساتىندا رەفورمالاندى.

Abai.kz