«قايران ءسوزىم قور بولدى...»

اباي.

شىندىق شارايناسىنا قاراپ، قانشاما تىمپي ويناعانمەن بۇنى وزىمىزدەن ءوزىمىز قالاي جاسىرا الامىز؟ وتكەن جۇزجىلدىقتىڭ سوڭىنا تامان، حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە قازاق ءسوزى قاناتىنان قايىرىلعان قىرانداي سۇمدىق داعدارىسقا ۇشىراپ، كەڭ ءورىسى پەن بيىك ورەسى تارىلا باستادى. سورىنا ما، الدە... ول جان-جاعىن جىلان جالاعانداي ەتىپ، جالماۋىزداي جالماپ، جايپاپ كەلە جاتقان جاھاندانۋ ۇردىسىنە تاپ بولىپ، رۋح وتى ولەۋسىرەپ، قايرات-قۋاتى كەتىپ بارا جاتقانداي. بۇرىن-سوڭدى ەستىپ-بىلمەگەن جويقىن سىبايلاس جەمقورلىق، پەرۋايسىز پاراقورلىق، قايدا بارساڭ دا وركوكىرەك الىمجەتتىك ەتەك الدى. تابان اقى، ماڭداي تەرمەن تابىلاتىن قازاق اقشاسى سۇراۋى جوق سۋداي اعىپ، شەتەلدەرگە استى. كوكتەن تىلەگەنى جەردەن تابىلىپ ورقازداردىڭ (ورىسشا-قازاقشا شۇبارلاپ شۇلدىرلەيتىندەر) قۇدايى بەرىپ قالدى. نامىس تاپتالدى. ارينە، ونىڭ   ايانىشتى حالگە جەتىپ، قۇردىمعا قۇلدىم سۋىنا تەك ءبىر ادامدى عانا  ايىپكەر رەتىندە ساناۋعا بولار ەدى، بىراق، ءيى جۇمساق بوسبەلبەۋ ءبارىمىزدىڭ دە ار الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشقاقتايتىنىمىز راس. بۇل اپات پەن دەرتتەن ونى تۇگەل تۇركى حالىقتارى تىلدەرى ىشىندەگى قور بايلىعى دا، كوركەمدىك-بەينەلىلىگى دە باسىم باسقا اسىل قادىر-قاسيەتتەرى دە قورعاي المادى. قاڭعىپ كەلگەن شۇرەگەي قاسقالداققا جارىمساقتانىپ ءسوز سەڭى بۇزىلدى. ايتسە دە تەسپەي سورىلعان قاۋقارسىز قازاق نە    كورمەدى؟ باسقىنشىلىق پەن وتارشىلىق قامىتىن كيىپ، قاساقانا قولدان جاسالعان اشارشىلىقتا ىڭىرشاعى اينالىپ ءسىڭىرى شىعىپ، قىناداي قىرىلىپ، شاڭىراعى ورتاعا ءتۇستى. ءوستى. ءوشتى. ۇلىنىڭ ماڭدايىنا قۇل بولۋ، قىزىنا كۇڭ بولۋ جازىلىپتى. تاۋەلسىزدىك تەك تۇسكە ەندى. اڭقاۋلىقتان الدارقاتىپ، الداندى. ۇشقان قۇستى تۇزاق، جۇگىرگەن اڭدى قاقپان قۇتقارمادى،

زامان  جەلى قۇتىرىنا  ۇيتقىپ قۇبىلا سوقسا دا ەشقاشان ءسوز تۋى جىعىلعان جوق. تۇلكى بۇلاڭ بۇلدىراپ  قانشا بۇرا تارتقاننان اقيقات پەن ادىلدىك اۋسەلەسى ۇستاتپاي بيىك تۇردى. سوناۋ سىپىراجىراۋدىڭ توقتامىسقا، اسانقايعىنىڭ ىدىراي باستاعان التىنوردانىڭ جانىبەگىنە، بىرىگۋ بۇلىگىندە بۋلىققان ەسىمگە جيەمبەتتىڭ، قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ قالماق قونتايشىسىنا، كومەكەي اۋليەنىڭ (بۇقار) ابىلايحانعا، ماحامبەتتىڭ جاڭگىرگە، جاڭكىسى ءبيدىڭ شامىرقانىپ، جۇرەكسىنسە دە قايمىقپاي قوقان حانىنا:

ءبىز  جىلاساق وينايدى.
ەل ىشىندە  اجارلى
قىز، قاتىندى قويمايدى.
جاقسىلاردى سوگەدى،
ات ۇستىنەن تەبەدى.
جۇرەكسىنىپ وتىرمىن،
ايتار ءسوزىم كوپ ەدى، – دەپ حالىقتى ارقالانىپ، ارۋاقتى ەتىپ، ايبار تانىتىپ ءسوز قۇدىرەتىنە كولەڭكە تۇسىرمەيدى. ءسوز سۇيەكتەن وتەدى دەگەن – وسى. سودان «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەلدى» مە؟

بۇدان ءبىراز بۇرىن ءبىر جاناشىر قازاق باسپا ءسوزىنىڭ ۇستىنە قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ تۇر دەپ دەر كەزىندە دۇرىس دابىل قاقتى. بەيساۋات كەتىپ جاتقان ءاتاسوز تارالىمىنىڭ كۇرت قىسقارۋى، جالعان ءۇنجاريالاردىڭ شەكتەن تىس بەيبەرەكەت كوبەيىپ  كەتىپ، جالعان ايدىنىندا ءجيى قايىرلاپ قالۋى مازالاۋى كەرەك ەدى. بىراق، وعان ەشكىم ءلام-ميم ءۇن قاتقان جوق. وكىنىشتى. قاشانعا دەيىن ءبىز «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن، بادىراڭ كوز» دەپ وتىرا بەرەمىز. ءوستىپ ميمىرت مىلقاۋلىق جالعاسا بەرە مە؟ شالاساۋات، رابايسىز سۇلەسوق جارىمجان تىركەستەردەن كوز سۇرىنەدى. «قابان – دوڭىزدىڭ ايعىرى» (شوشقانىڭ ەركەگى، اتالىعى ەمەس پە؟), «...كوش شوكتى!» (شوگەتىن تۇە مە؟), «تارىنىڭ قابىعى» (قاۋىزى شىعار), «كۇشىك شيقىلدادى» (بالاپان بولعانى ما؟!), اۋىل اتەشتەرى «كۋكارەكۋ» دەپ شاقىرىپ ءجۇر (ورىسشا بىلگەنى مە؟),  «زامان  زارى اڭقيدى» (اڭقيتىن ءاتىر مە، جۇپار ءيىس پە؟), ات سوعىپ، ەسىمىز كىرەسىلى-شىعاسىلى (جول سوقپاي ما؟), «دوڭىز جىمى» (قاسقىردا اپان، ۇساق ماقۇلىق اڭداردا ءىن، قوياندا جىم بولادى), «جىلقى قۇمالاعى» (سيىر جاپا، سادىرا; قوي-ەشكى قۇمالاق، جىلقى، تەزەك تاستايدى), تاعى تاعىلار الدان اندىزدايدى. استاپىراللا، بۇلار ءشوپ-شالامى كوپ قىزىل سۋدىڭ، بەرگى بەتى.

جىلايسىڭ با، كۇلەسىڭ بە؟ انا ءتىلىنىڭ ۇلكەن قامقورى عابيت ماحمۇدۇلى ەگەر ءتىرى بولسا مىندەتتى تۇردە ەسكەرتۋ جاساپ اقىلماندىق ءسوزىن ايتىپ، جازۋ مەن ويلاۋداعى وسىنداي وعاش ولقىلىقتاردى كوزگە شۇقىپ كورسەتىپ وتىراتىنىنا ەش كۇماندانبايمىن. ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى تىتىركەندىرگىش جەلىكپە قولىنا قالام ۇستاعان نانتالاپ جازباگەرلەر قاشان ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنىپ، جونگە كوشەدى؟ ءتورتىنشى بيلىكتەگىلەر حالىق مۇددەسىنە قىلاۋسىز قىزمەت   ەتەتىنىن ۇمىتپاعانى عانيبەت.

توسىننان جەردەن جىك شىققانداي. اۋەلى «قازاق ەلى»، سودان سوڭ «جۇماداعى جۇزدەسۋ»، «جۇزدەسۋ» بولىپ جارىق كورىپ جاتقان باسىلىم ءبارىن  پاتكاردا ەتىپ بىتكەندەي. ول ەشقانداي ايقىنداماسىز، ۇلكەن جولداعى باعىت-باعدارسىز، ماقسات-مۇراتسىز اڭىرىپ قالعان جولاۋشىداي اسەر قالدىرادى. باس ماقالا، سۋرەتتەمە، سەركەسوز (پۋبليتسيستيكا) بەرەدى. (قويدى سەركە، ويدى سەركەسوز باستاسا دەگەن نيەت). اناعان دا، مىناعان دا تيىسەدى. الايدا تەرەڭ تالداۋ، بايىپتى بايانداۋ، زەردەلى زەرتتەۋ جەتىسپەيدى. تايىز تانىم، اۋىل-ايماقتىڭ وسەك-اياڭىن تىڭداعانداي جارتىكەش سەزىم بيلەيدى. تۋعان-تۋىسقاندارى، جەكجات-جۇراعاتتارى مەن تانىستارىنا ماداقتاما ارنايدى. ولەڭگە وبال. ۇيقاس، بۋىن، ىرعاقتارى ءار قالان. (سۇيگەن، تۇيگەن، ۇيدەن، نەمەسە، كەرەكتى، كۇندەر ءوتتى، مىڭعا جەتتى!) ءبۇيتىپ جىر قاسيەتىنە قيانات جاساۋ – ۇيات. القا ويىنا كەلگەنىن ىستەيتىن «جۇماداعى جۇزدەسۋ»، (جۇزدەسۋدىڭ) №32 (21 تامىز) سانى الماتىداعى دۇڭگىرشەكتەرگە ءبىر كۇن بۇرىن، ياعني  20 تامىزدا ساتىلۋعا ءتۇستى. ءتارتىپ نە جۇيە جوق. سوندا «اي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا» بولماعانى ما؟ الدىمەن قازاقتىڭ مۇڭ-مۇقتاج، جوق جىتىگىن قوزعايتىن «ايقاپ»، «قازاق»، «سەركە» سياقتى گازەت-جۋرنالدار بولعانىن    ماڭگۇرتتىكپەن ۇمىتۋ ونەگەلى وتكەنگە مۇلدە توپىراق شاشۋ ەمەس پە؟

تۇگەل ءتىزىپ كەلتىرە بەرۋگە مۇمكىن ەمەس. ول ول ما، اي مەن كۇن اماندا، ەل-جۇرت تىنىشتا اقتى قارا، قىزىلدى سارى بوياۋ دەۋ نەنىڭ نىشانى؟ ءوزى شاتاسقانىنا قويماي باسقانى دا جاڭىلىستىرۋ جاقسىلىققا اپارمايدى. اداسقاننىڭ ايتۋىنشا، ءار باسىلىمدى مۇقيات وقيتىن وقىرمان دەپ تانىستىراتىن ءبىلىمپازدان و.سۇلەيمەنوۆتىڭ زەرتتەۋ عىلىمي كىتابى «از ي يا-نى» پوەما دەسە، ءى.ەسەنبەرليننىڭ «كولەڭكەڭمەن قورعاي ءجۇر» رومانىن قينالماي ت.احتانوۆقا تەلي سالادى. بۇنداي دا بولادى ەكەن-اۋ. ءوزى عانا ەمەس، وزگەنى جالعان جولعا يتەرمەلەيدى. ەڭ سوراقىسى، ادامزات الدىنداعى اقيقاتتى اتتاپ، الەم ادەبيەتىن بىلەدى-اۋ دەگەن قارت قالامگەر قاتەلەسكەنىنە قاراماي (كوپشىلىكتەن كەشىرىم سۇراسىن) ەجەلگى پارسى شايىرلارى رۋداكيدى تاجىك، فەردۋاسيدى وزبەك اقىنى دەپ شاتاستىرادى. اپىرىم-اۋ، ول كەزدە   تاجىك، وزبەك، حالىقتارى بولدى ما ەكەن؟ بۇنىڭ ءبارى سەنىڭ كوز الدىڭدا بولىپ جاتقان جايلار. وڭتايىنا كەلگەن شىعارمانىڭ كوركەمدىك كەلىسىمىن، تاعى باسقا دا  ەرەكشەلىكتەرىن تالداپ، جىلىكتەپ، تاپتىشتەپ جاتپاي-اق، بۇنداي اۋاجايىلۋشىلىقتى قاعىپ تاستامايسىڭ با؟ سەن قايداسىڭ، قازاق سىنى؟ ماناۋراعان   ۇيقىڭنان   ويان! سىلكىن! سويلەمدەر، تىركەستەر، ۇعىمدار، ءسوز ساپتاۋلار وسىلاي بەي-بەرەكەت جايىلىپ كەتە بەرە مە؟ ولاردىڭ قابىرعاسىن قاقىراتىپ، كوزىن شىعارىپ، اۋزىن وپىرايتقاندار جۇگەنسىزدىكپەن جازاسىز قالسا نە بولعانى؟ قاشان ساباق الامىز؟ (تەك ءوتىنىش) سىن سويىلىن سولاقاي  سىلتەمە! «تۋرا بيدە تۋعان جوق» ەمەس پە؟ ويتپەسەڭ، ءارامشوپ قاۋلاپ، حالتۋرا كوبەيىپ كەلەدى!

ۇلتتىق مادەنيەتتە (قانشا كەۋدە قاققانمەن), ونىڭ ىشىندە ادەبيەتتە مەملەكەتتىك، جالپاقشەشەيلىك، جاۋىردى جابا توقۋ قارا قۇرتتاي قاپتاي باستادى.

نەگە ءبىز اسىرەناۋقانشىلمىز؟ اباي كۇندەرىنىڭ بىرىندە فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ق.الپىسباەۆ سارابدال ۇلكەن سۋرەتكەر، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى ع.مۇسىرەپوۆتىڭ حاكىم تۋرالى وي تولعامدارىنا  توقتالادى. ىقشام ماقالادا ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىنە 7 رەت، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىن 3 مارتە تىلگە تيەك  ەتەدى. كىمدەر ولار؟ قالاي ۇيرەندى؟ قايتىپ ۇيرەتتى؟ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، ىجداعاتى جەتپەگەندەي. ءبىر ساقا سازگەر: «قازىرگى كوزبەن قاراساق، قاليحان دا كلاسسيك، سايىن دا كلاسسيك، قابدەش تە كلاسسيك، اقان دا كلاسسيك، رامازان دا كلاسسيك. بىراق، سول كىسىلەردىڭ ەڭبەگى ۋاقىتىندا باعالانبادى» دەپ كوڭىلشەكتىك بىلدىرەدى. قاپتاپ جۇرگەن كلاسسيكتەر بايقالماعان ەكەن. وندا قازاق ادەبيەتى قالاي قوڭىر توبەل كۇي كەشىپ كەلەدى؟ وڭكەي كلاسسيكتەر ەڭبەك ەتسە، نە عىپ ءبىزدىڭ نازارىمىزدان تىس قالعان؟ وقىرماندى بالا كورە  مە، كلاسسيك سوزىمەن ويىنشىق قۋىرشاقتاي وينايتىن سىقىلدى. كەزدەيسوق ءوتىپ بارا جاتقان  كوك اتتىعا دا ەسەكدامەمەن جاپسىرا سالعىسى كەلەتىندەي.

قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە وعان مىنانداي سىپاتتاما بەرەدى: «عىلىمنىڭ، ونەردىڭ، ادەبيەتتىڭ، ت.ب. جۇرت تانىعان ەڭ كورنەكتى، ۇلگىلى قايراتكەرى». سوندا قالاي؟ كەلەشەك كوكجيەگىنە تارتقان كوركەمدىك كەرۋەنىنىڭ جۇگى نەگە جەڭىل؟ ىلعي كلاسسيكتەر ەڭبەك ەتەتىن قازاق  ادەبيەتىنىڭ ەڭسەسى نەگە تومەن؟ باتىستا فرانتسۋزدار، شىعىس تا جاپوندار اتاق، لاۋازىم، سىيلىق، ماراپات دەپ جانتالاسپاي-اق ۇلى شىعارماشىلىق جۇمىستى تىپ-تىنىش تىندىرىپ جاتقان جوق پا؟ شىركىن، سىن تۇرەنىن تەرەڭ سالىپ، تالانت تابيعاتىن بارىنشا اشىپ كورسەتەتىنىنە نە جەتسىن! كلاسسيك ءسوزىن قوساقتاماي-اق وي-پىكىردى بىلدىرۋگە بولماي ما؟

اڭىز اقيقاتقا اينالدى. ءبىزدىڭ ۇلتتىق ادەبيەت تەز ەسەيىپ، ەتەك-جەڭىن تەز جينادى. العاشقى رومانى حح عاسىردىڭ باسىندا، قازاق ساحناسى سول قارساڭدا شىمىلدىق ءتۇردى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ سوعان لايىق سىنى دا قالىپتاسىپ، ۋاقىتقا ءۇن قاتتى. ۇرداجىقتىقتان، ۇرىنشاقتان، سالبوكسەلىكتەن جىلدام ايىقتى. بارعان سايىن ەستيار، ەلگەزەك بولا ءتۇستى. ونىڭ وتكەن «تار جول، تايعاق كەشۋىنە» كوز جۇما قاراۋ مۇمكىن ەمەس. ءتۇبى تابيعاتى تازا جانر ايدالادا لاعىپ قالمايدى. ول قۇلدىرادى، شيرىقتى،  شارىقتادى.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس الدىندا ءالى قازاق سىنى تالبەسىگىندە تەربەلىپ، تەمىر قاناتىن قاعىپ ويانىپ جاتقاندا ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى جورگەگىندەگى جانردىڭ تۇساۋكەسەر باعدارلاماسىن جاساپ بەرگەندەي. «قازاقتىڭ باس اقىنى اباي (شىن اتى يبراگيم) قۇنانباەۆ. ونان اسقان بۇرىن-سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن جوق، – دەدى الاش ارداگەرى ابايتانۋدىڭ ەلەڭ-الاڭىن دا جالتاقتاماي. – جالعىز-اق ءمىن بار: ول ءمىن – ولەڭ بۋناقتارى تەكسەرىلىپ ورنىنا قويىلماعاندىقتان. مىسالى، توسەلىپ كەلە جاتىپ شوقىتىپ كەتكەن سياقتى، تايپالىپ كەلە جاتىپ تەكىرەكتەپ كەتكەن سياقتى...». ءادىل سىننان ءتيىستى قورىتىندى شىعارسا، ەشكىمنىڭ تالاعى تارس كەتپەيدى. ابايعا اۋىز سالىپ، سونشا ءپىر تۇتقان پوەزيا پاديشاسىنان  كەمشىلىك ىزدەگەنى نەسى؟ نەگە ۇيتەدى دەسەك، ءسوزىنىڭ جانى بار ەكەن. بۇل ورايدا حاكىمنىڭ كەز كەلگەن تۋىندىسىنا ءتىل بىتىرسەك، ءوزى بۇكپەسىز بايانداپ بەرەتىندەي. ماسەلەن، قازاق  جىلقىجاندى بولعان سوڭ «اتتىڭ  سىنىن» العاننىڭ وزىندە ول اقاۋ بادىرايىپ كورىنىپ تۇر. اسىرەسە تۇتاس ءبىر تۋىندىدا 1, 6, 8 شۋماقتار التەك-تالتەك. (3+4+4, 4+3+4, 5+3+4, 3+4+4, 4+3+4, 3+6+4, 4+3+4, 3+4+4, 3+5+4, 3+4+4, 4+3+4, 4+3+4). بىراق، ماعىناسى مەن مازمۇنى قانداي! كەدىر-بۇدىرلىعى ونشا بايقالمايدى. جىپتىكتەي جۇتىنىپ تۇر. بۇگىنگى ولەڭنىڭ بازبىرەۋىن قاراستىرساق بۇندايدى ايتا  الامىز با؟ ۇلى ۇستىن ۇيقاس (قۇلاق، قاباق، ساعاق), بۋىن، ىرعاق سانىن نە ءۇشىن قۇربان ەتىپ وتىر؟ تاعى دا ماعىنا مەن مازمۇنعا باسا ءمان بەرگەندىكتەن ءداستۇرلى ولەڭ قۇرىلىسىنا پىسقىرىپ تا قارامايدى. تىرناق استىنان كىر ىزدەمەسەك، مىنە، جاڭاشىلدىقتىڭ ءبىر ۇشتىعى قايدا جاتىر.

بۇل ەشقانداي دالەلدەمەنى (اكسيوما) قاجەت ەتپەيدى. جۋرناليستيكا مەن ادەبيەت ەگىز. ۇلكەن ءومىر اعزاسىنداعى دومبىرانىڭ قوس ىشەگى ىسپەتتەس. جاراتىلىم. ونى حاس شەبەر عانا شەرتە الادى. رۋحي الەمى كەڭ، شەكاراسى شەكسىز ادەبيەتى ماڭگى مىلتىقسىز مايدان. وندا ازاماتتىق اسا بيىك ۇستانىمدى بەتپەردە ەتىپ، ءولىم مەن ءومىر، جاقسىلىق پەن جاماندىق، كۇن مەن ءتۇننىڭ ۇنەمى استىرتىن اعاتىن اساۋ اعىستاي قيان-كەسكى كۇرەسى ءجۇرىپ جاتادى. قۇدىرەتتى قالام يەسى سول شارپىسقان اياۋسىز ايقاستى ەشكىمگە بۇيرەگى بۇرماي كورسەتىپ قىلىشتىڭ وتكىر جۇزىندەي قيامەت كوپىرىنەن ءوتىپ، ۇلى شىعارماشىلىق ماقسات-مۇراتقا جەتەدى. قۇدايلىعىن ايتايىشى، ويى وعاش، ءسوزى جارتىكەش، شالاجانسار، شالاساۋات، قالاي بولسا سولاي جارىمجان ەتىپ قولدانىلاتىن سويلەمدەر، تىركەستەر، ورامدار شامادان تىس كوبەيىپ كەتتى.  وبال-اي! ولاردى سولاي سۇمىرەيتىپ، پايدالانۋعا كىمنىڭ قاقىسى بار؟ الدە قازاق سوزىنەن قاسيەت كەتتى مە؟

تابيعاتى تازا قۇنارلى توپىراقتا (وكپە، ناز بولمايدى). سىڭارجاق پىكىر داۋرەنى ءوتتى. ساۋاتتى جاناشىر سىن – قالامگەر قايراعى. سان قىرلى اسىل تاستى قىرناپ-جونا بەرسە، جارقىراي تۇسەتىندەي وي نىساناسىنداعى تۋىندى دا ءباسى ارتىپ، جان-جاقتى تالدانسا بابىمەن سۋىتىلعان بايگە تورىداي (قىساستىقپەن قۇلاگەردەي  مارەدە جىعىلماسا) توپ جارۋعا جۇتىنىپ دايىن تۇرادى. شىن كاسىبي تالقىعا ۇشىراعان شىعارما شاڭ قاۋىپ قالمايدى.

قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ءبىرسىپىراسى نوبەل سىرقاتىنا ۇشىراعانداي. كەيدە ونبەيتىن داۋ قۋىپ تىزاقتايدى. مىسالى، «دۋداراي» مەن «سامالتاۋ» كىمنىڭ ءانى؟ «ءبىرجان – سارا» ايتىسى بولدى ما؟ «تولەگەندى ولتىرگەن كەسكەنتەرەك، ايداپ سالعان بەكەجان»، «شىڭعىس حان قازاق پا، جوق پا؟» دەپ قىزىلوڭەش بولىپ داۋرىعادى. ونىڭ ۇستىنە ەس كىرگەندەي جولبيكەلەر «قازاق قاشان نوبەل سىيلىعىن الادى؟»، «ول الاشقا بۇيىرا ما؟» سياقتى جاريالانىمدار   بوسقا ارامتەر  ەتەدى.

ادەبيەت قانداي ولشەممەن باعالانادى؟ ونى ەشكىم تارازىلاپ،  بەزبەندەن بەرە المايدى. قۇلاشتاۋ، قارىستاۋ دا مۇمكىن ەمەس. ەندەشە وندا كوركەمدىك پەن شەبەرلىك ۇلاسىپ، ءسوز  سيقىرى وقىرماندى باۋراپ، جانىنا ىزگىلىك نۇرىن سەۋىپ، زور تالعام مەن تالابىنا جاۋاپ بەرىپ، دىتتەگەن تۇستان قول بۇلعايدى. ول ءۇشىن  تالماي  ىڭكار ىزدەنىپ، اششى تەر توگىپ، جانقيارلىقپەن ەڭبەك ەتۋ كەرەك ەمەس پە؟ البەتتە، ەزىپ ايتا بەرگەننەن ءمان شىقپايدى. الەكساندر سولجەنيتسىن (1970 جىل) مەن يوسيف برودسكويدىڭ (1987 جىل) سول  اتىشۋلى سىيلىقتىڭ الۋىنىڭ استارىندا سايقال ساياساتتىڭ سالقىنى جات...   جوعىن كىم كەسىپ-ءپىشىپ ايتا الادى؟ كسرو-نى قۇلاتىپ ىدىراتۋعا، جاسىرىن جان-ءتانىن سالعانى بولماسا ونى م.س.گورباچەۆ قانداي اسا اسىپ بارا جاتقان قايراتكەرلىگى ءۇشىن الدى؟

بەس رەت ۇسىنىلعاندا «سوعىس پەن بەيبىتشىلىك» ەپوپەياسىن ءبىر سىنشىسىماق «تاريحتى تۇسىنۋدەن ماقۇرىم» دەپ سىلتاۋراتقاندا ورىس  ويىنىڭ اسقان الىبى لەۆ نيكولاەۆيچ تولستوي 1906 جىلى شۆەد اكادەمياسىنا: «يا بىل وچەن دوۆولەن، چتو نوبەلسكايا پرەميا نە بىلو منە پريسۋجدەنا... ەتو يزباۆيلو مەنيا وت بولشوگو زاترۋدنەنيا راسپورياديتسيا ەتيمي دەنگامي، كوتورىە، كاك ي ۆسياكيە دەنگي، موگۋت پرينوسيت تولكو زلو...»، – دەپ حات جازدى. كىسىلىك پەن كىشىلىكتىڭ مىسالىنداي بۇل. نوبەل الۋعا كىمدەردىڭ يەگى قىشىمايدى. 1945 جانە 1948 جىلدارى ي.ۆ.ستالين دە ۇسىنىلدى. بىزدە دە ونى الۋعا اجەپتاۋىر ارەكەت   ەتىلدى. بوس دالاقتاۋ بولماسا، قۇر اياققا باتا جۇرە مە؟ ەل ازىپ، جەر توزىپ، كۇيزەلىپ جاتقاندا قار جامىلىپ، مۇز جاستانىپ، قان توگىلگەندە تاعى دا بۇعان كوز جەتكىزدى. وركەنيەتتى جۇرت اقىماق ەمەس.

بيىلعى بارىس جىلىنىڭ باسىندا  «كومسومولسكايا پراۆدا ۆ كازاحستانە» باسىلىمىنىڭ ءتىلشىسى ءبىرازدىڭ باس اۋرۋىنا اينالعان  تاقىرىپتى قوزعايدى. قالاي؟ قايتىپ؟ استامشىلىق پەن وزىمشىلدىكتىڭ  شىلاۋىنان شىعا الماعان ول «نوبەلدەر ورىس مۇنايىنان بايىدى» دەيدى توقەتەرىن ايتىپ. شىندىق شىراعى وقيعاعا سولاي جارىق تۇسىرە مە؟ تىقپالاعانى بولماسا ول كەزدە ەندى عانا بارلانىپ جاتقانى ورىس مۇنايى بولدى ما؟ 1870 جىلى اعايىندى الفارد، روبەرت پەن ليۋدوۆيگ ماڭعىستاۋعا كەلىپ، مويىنسەرىك اشىپ، قارا التىننىڭ سۇراۋسىز كول-كوسىر بايلىعىنىڭ قىزىق-شىجىعىن قالاۋىنشا كورمەدى مە؟ قازاق ءجۋرناليسى مىنە وسىنى قازىپ جازسا، اراعۇرلىم ۇتىمدى بولار ەدى. قالام قۋاتتى قارۋ ەمەس پە؟ بۇل جولى ءسال مۇمكىندىك پايدالانىلماي قالدى. ءبىزدىڭ ەسەمىز تالاي جەردە كەتىپ ءجۇر. اتتەڭ. بۇگەجەكتەمەي اقيقات ايناسىنا تۋرا قاراساق، اۋزىمىزدى قۋ شوپپەن سۇرتپەسەك، قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتىن ابالاتپاي-اق، ۇيالماي سول تاراپتان جۇرتقا جاماۋ بولاتىن قاي شىعارمانى اتاي الامىز؟..

ەندى قاشان ەڭسەمىزدى تىكتەمەيمىز. الدەكىمگە كىجىنۋمەن شيرەك عاسىردان استام وتكەن، زايا ۋاقىت. ەلىمىزدەگى ءىرىلى-ۇساقتى وقيعالاردىڭ ءبارى كوز الدىندا ءوتىپ جاتقان اقىن قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ دا ءتوزىمى تاۋسىلعانداي. ول كەش بولسا دا اششى اقيقاتتى اقتارىپ، وزەكتى ورتەيتىندەي: «كەيىنگى 30 جىل ىشىنە قازاقستاندا كەم دەگەندە ءبىر ۇلى عالىم، كەم دەگەندە ۇلى جازۋشى پايدا بولدى ما؟ جوق، ارينە. ءبىرتۋار ينجەنەر بار ما؟ ينجەنەر ءوزىن كورسەتە الاتىن ءوندىرىس تە جوق. بۇل قۇلدىراۋ كىتاپتىڭ، حاتتىڭ، گۋمانيتارلىق جانە باسقا عىلىمداردىڭ بەدەلىنىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى   پايدا بولدى. وكىنىشكە قاراي، بۇل كۇردەلى تاقىرىپ. كىتاپ وقيتىن جاڭا ۇرپاق پايدا بولۋى ءۇشىن قانشا جىل كەرەك. ءبىز  جازباشا ادەبيەتتە حح عاسىر دا عانا كەلدىك جانە ونى تەز جوعالتىپ الدىق، جوعالتىپ جاتىرمىز. ەگەر ورىس ادەبيەتى كۇشتى دەيتىن بولساق، ول وسى كەزەڭنەن امان شىعادى. ال، ءبىز تاعى دا فولكلورعا، حالىق اۋىز ادەبيەتىنە قايتا ورالامىز».

ولار ءار تولقىندا بولسا دا ءبىرىنىڭ  اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي بولىپ سويلەۋى  قالاي؟ جاس جازۋشى ج.ابدىشەۆا ونى قوستايدى: «ءيا، وتىز جىل تولدى اقىن-جازۋشىلاردىڭ ۇمتىلعانىنا، وتىز جىل تولدى ەل-جۇرتتىڭ كىتاپ وقىماعانىنا. وتىز جىل بولدى ناعىز سيراعى سيديعان كەدەيلەر پايدا بولعانىنا. وتىز جىل بولدى قارىن قامىن ويلاپ، جارقىل-جۇرقىلعا اۋەس، ەلىكتەيتىن قارىنبايلاردىڭ كوبەيگەنىنە... وتىز جىل بولدى تاپقانى تاقىل-تۇقىل تاماقتان ارتىلمايدى، ۋايىمى كوپ، اقشاسى از كوپشىلىكتىڭ كوبەيگەنىنە...

قازىر سول جازۋشىلاردى جالداپ، كىتاپ جازدىرىپ، باسىبايلى قۇلىنداي ۇستايتىن بايشىكەشتەر پايدا بولعانىن ەستىپ ءجۇرمىز...

كۇنكورىستىڭ قامىمەن ءبىر ۇيگە تىعىلىپ سويلەۋگە ۋاقىتى جوق، شارشاعان، كىتاپ  وقىماعان، توپتىڭ اراسىنان كوپ نارسەنى جەتە تۇسىنبەيتىن، سويلەۋگە شورقاق، ءار  اعىمعا ەرىپ كەتە بەرەتىن، انا ءتىلىنىڭ بايلىعىن، شۇرايلىلىعىن سەزىنە الماعان، ءتىلى شورقاق، ويى تايىز، ناداندىعى باسىم، وتانسۇيگىشتىگى ناشار جاستارىمىز ءوسىپ كەلە جاتىر».

ءبارى تامىرىنا بالتا شابىلعانداي تىپ-تيپىل. الدەكىمنىڭ مىسى باسىپ تۇرعانداي ءالى. جىعىلعانعا جۇدىرىق دەمەي، بۇل ايتقىشتار بۇرىن قايدا جۇرگەن ءوزى؟ «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن شىعار تەگى. مەيلى دە. ولار   اشىنعانداردىڭ   احۋالىن، كىربىڭ كوڭىلىن ءبىلدىرىپ وتىر. كىمدى كىنالايدى.

راس، بۇل ايانىشتى جاي-كۇي ادەبيەتكە دە تىكەلەي قاتىستى  ەكەنىنە ەشكىمنىڭ داۋى بولمايتىنى تۇسىنىكتى. جاۋىنگەر جانر بولىپ ەسەپتەلەتىن قازاق سىنى دا ۇزاق دەم الىپ، جايلى، جىلى ورىن تاپقانداي تىمىرايىپ ۇزاق جاتىپ الدى. مارقۇم ءا.قۇرمانعاليەۆا بەلسەنە بىلەك سىبانا  كىرىسكەندەي بولىپ ەدى، كوز ءتيدى مە، جۇلدىزدى الەمگە  اتتانىپ   كەتتى.  سانالى  ساناتكەرلەر ساپىنداعى ا.كەڭشىلىكۇلىنا قازاق پروزاسى مەن پوەزياسىنىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرى از بولعانداي ءتيىپ-قاشىپ فرانتسۋز، جاپون، نەمىس ادەبيەتتەرىنە بارعانسىپ جاعالاپ ءجۇر. ولار بۇنى قاجەت  ەتەتىندەي. ءبارى ءبىر  سىن  سەڭى بۇزىلعانداي كورىنەدى ماعان. سارىاۋىز سىنشى ا.نۇرعازى العاشقىدا دامەلەندىرىپ، قازاق جاس پوەزياسىنداعى مودەرنيستىك اعىمدى زەرتتەپ، سوعان باراتىن نيەت بىلدىرگەن بولاتىن: «بۇگىنگى جاستاردىڭ جازىپ جۇرگەنى العادايلىق (؟) ادەبيەتكە ءتان دۇنيە. داستۇرلىك، كەڭەستىك پوەزيامەن سالىستىرعاندا جاڭاشىلدىق باعىتپەن كوزگە  تۇسەدى. بىراق، اقبەرەن ەلگەزەك، ەرلان ءجۇنىس، توقتارالى تاڭجارىقتاردىڭ شىعارمالارىندا العادايلىق ءالى دە ءوزىن كورسەتە الماعان جاعدايدا سياقتانادى. وبرازداپ ايتساق، قورادان بىلاي، ءۇيدىڭ قاسىنداعى دوڭگە شىعىپ، اينالاعا كوز سالىپ قاراپ تۇرىپ، قوراعا قايتىپ كەلگەن سياقتى سەزىلەدى». قايدا سول ەسىمدەر؟

ايتۋداي-اق ايتىلىپ كەلە جاتىر. وعان قۇلاق قوياتىن بيلىك پەن ءتيىستى ورىندار  نەگە جايباراقات؟ ەلىمىز ءومىرىنىڭ بار سالاسى ءالى كەگەجەسىنەن كەيىن تارتىپ تۇر. جالعىز تۇرالاعان ەكونوميكا  عانا ەمەس، مادەنيەت، ونىڭ ىشىندە ادەبيەت پەن ونەر تۇرلەرى تۇراقتى قامقورلىق كۇتەدى. الساق، قازاق  سپورتىنىڭ كوسەگەسى قاشان كوگەرەدى؟ حوككەي، ۆەلوسپورت (شايتاناربا), زىلتەمىر، تەننيس، ت.ب. سالالارىن جايلاپ مايشەلپەك قىلىپ جۇرگەن ىلىنگىرلەر (لەگيونەرلەر) شامادان تىس كوپ.  (ۇلتشىلدىق نامىسىمىز قوزىپ وتىرعان جوق). نەگە جانى اشيتىن  ماماندار تاپشى؟ بوكس، شاحماتتان (اسىرەسە قىز-كەلىنشەكتەر) قازاقستاندىق مەكتەپ قالىپتاسىپ، اتاعى ايداي الەمگە قانات جايىپ جۇرگەن جوق پا؟ سوڭعى توكيو مەن بەجيندە وتكەن وليمپيادا شاما-شارقىمىزدى كورسەتپەدى مە؟ وزگەنى قويشى، ورتا ازياداعى  رەسپۋبليكالار سوڭىندا قالعانىمىز نە سور؟ سوندا بارىنە جاۋاپتى كىمدەر؟ نەگە ءجوندى تالاپ ەتىپ، جاۋاپتىلار قاتاڭ جاۋاپ بەرمەيدى.

دۇنيەجۇزى شاحماتىنىڭ جۇلدىزدى شاھزاداسى گروسسمەيستر ب.اساۋباەۆا ۇلت سپورتىنداعى اتتەگەن-اي اششى اقيقاتتى ايتىپ، وندا بولىپ جاتقان بىلىق پەن شىلىققا جۇرتشىلىق نازارىن اۋداردى. شارشى تاقتاداعى كۇرەسكەرلىك رۋحى شالقيدى. قۋاتتايمىن، ءبيبىسارا! جارايسىڭ، قاھارمان قارىنداس! ەندى الاساپىراننان كەيىن سپورتىمىز قالاي داميدى؟

مىلتىقسىز مايداندا داقپىرت دابىراسىز جالاڭتوستەنىپ شىعىپ  شىندىقتى شىڭعىرىپ جەتكىزەتىن كەز كەلدى.

سامارقاۋلىق سالقىنى رۋحانياتقا دا تيە باستاعانداي. ەندى تەك جالدامالاردى استى-ۇستىنە ءتۇسىپ شاقىرۋ  قالعانداي. تەز ەس جيىپ، بۇدان جالپىلداعان ەتەڭ-جەڭىمىزدى جيناپ، ءتيىستى قورىتىندى شىعارماساق، بۇكىل ءىسىمىز نارادۋ. اينالىپ كەلگەندە سپورتتى مادەنيەتكە قوساقتاماي-اق جەكە مينيسترلىك قۇرۋدىڭ كەزى جەتكەندەي.

ۋاقىتشا الدارقاتىپ، بىردە ولاي، ەندى بىردە بۇلاي بۇلتالاقتايتىن   الەمجەلى مەن باسقا دا قۇرالدار  ونشا وپا بەرمەيدى. وقۋ، وقۋ جانە وقۋ قايتا –  كۇن تارتىبىنە قويىلىپ كەلەدى. ەڭ باستى ماسەلە ءسىز بولىپ، ءبىز بولىپ، ءبارىمىز بولىپ ۇيپادارلى، ۇلاعاتتى مادەنيەت مايەگى قاينارىنان  سۋسىنداپ، ومىرىنە ونەگەلى سەرىك ەتەتىن ويلى وقىرماندى قايتارۋ بولىپ تابىلادى. قازاق سىنىنىڭ ولاردى قۋانا قارسى الىپ، كۇتىپ، دىتتەگەن نىساناسىنا مەڭزەپ، رۋحاني كوكجيەك اشىپ، جان-جاقتى ءتالىم-تاربيە بەرەتىنىنە قاۋقارى جەتەدى. سونداي اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلىپ، اسپاننان شۇعا جاۋاتىن كۇن تۋاتىنىنا يمانداي سەنگىم كەلەدى. ويلان، وقىرمان! ءالى ۋاقىت بىزدىكى.

ايان-سەيىتحان نىسانالين،

قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى جازۋشىسى

Abai.kz