قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ باستاۋلارىنا ۇڭىلگەندە، ءبىز ونىڭ تەك-تامىرىندا بيىك رۋحانياتتىڭ، تەرەڭ مادەنيەتتىڭ جاتقاندىعىن پايىمدايمىز. باعزى زاماننان بەرى قازاق ادەبيەتىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ، دانالىق پاراساتىنىڭ، سالت-ءداستۇرىنىڭ وركەندەپ دامۋىنا ىقپال ەتكەن سونداي اسىل قازىنانىڭ ءبىرى – ءحىىى-XIV عاسىرلاردا رابات وعىز شاھارىندا ءومىر سۇرگەن ناسىرەددين رابعۋزيدىڭ «قيسسا ءسۇل-ءانبيا» كىتابى. «قيسسا ءسۇل-ءانبيا» ەڭبەگىنىڭ جۇزدەگەن جىلدار بويى يسلام ءدىنىن ۇستاناتىن تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىنا كەڭىنەن تاراعاندىعىنىڭ ءبىر سەبەبى – ونىڭ قۇران رۋحىمەن سۋعارىلعاندىعىندا. ويتكەنى بۇل كىتاپ قۇرانداعى دۇنيەنىڭ جاراتىلىسىن، پايعامبارلار ءومىرىن، ولاردىڭ تاعىلىمدى ءىس-ارەكەتتەرىن تارازىلاي وتىرىپ،  ەڭ ۇلى مۇراتتارعا ۇمتىلۋدى ۇيرەتەدى.

قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ باستاۋلارىنا ۇڭىلگەندە، ءبىز ونىڭ تەك-تامىرىندا بيىك رۋحانياتتىڭ، تەرەڭ مادەنيەتتىڭ جاتقاندىعىن پايىمدايمىز. باعزى زاماننان بەرى قازاق ادەبيەتىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ، دانالىق پاراساتىنىڭ، سالت-ءداستۇرىنىڭ وركەندەپ دامۋىنا ىقپال ەتكەن سونداي اسىل قازىنانىڭ ءبىرى – ءحىىى-XIV عاسىرلاردا رابات وعىز شاھارىندا ءومىر سۇرگەن ناسىرەددين رابعۋزيدىڭ «قيسسا ءسۇل-ءانبيا» كىتابى. «قيسسا ءسۇل-ءانبيا» ەڭبەگىنىڭ جۇزدەگەن جىلدار بويى يسلام ءدىنىن ۇستاناتىن تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىنا كەڭىنەن تاراعاندىعىنىڭ ءبىر سەبەبى – ونىڭ قۇران رۋحىمەن سۋعارىلعاندىعىندا. ويتكەنى بۇل كىتاپ قۇرانداعى دۇنيەنىڭ جاراتىلىسىن، پايعامبارلار ءومىرىن، ولاردىڭ تاعىلىمدى ءىس-ارەكەتتەرىن تارازىلاي وتىرىپ،  ەڭ ۇلى مۇراتتارعا ۇمتىلۋدى ۇيرەتەدى.

قۇران كارىم – يسلام ءدىنى اياسىنداعى ۇلىستاردىڭ رۋحاني مادەنيەتىنە ىقپال ەتكەن ەڭ باستى كىتاپ، ءدىني-دۇنيەتانىمدىق، مورالدىق-ەتيكالىق، سوتسيو-پسيحولوگيالىق باستاۋ. كەز-كەلگەن حالىقتىڭ مادەنيەتىنىڭ وزەگىندە ۇستانعان دىنىنە سايكەس قاسيەتتى ءماتىنى، ياعني كيەلى كىتابى تۇرادى. قازاق حالقىنىڭ ءدىني تانىمىندا قۇران حيكايالارىنىڭ جەلىسىندە قالىپتانعان قيسساشىلدىق ءداستۇر، قاسيەتتى ماتىندەگى سيۋجەتتەردى ۇلتتىق وبرازدارعا اينالدىرىپ، قۇران قيسسالارىنداعى پايعامبارلار مەن اۋليە-انبيەلەردىڭ دارا تۇلعاسىن، ەرەندىك، ادالدىق، شىنشىلدىق قالپىن ۇلت رۋحىنىڭ قاينار بۇلاعى رەتىندە يدەالداندىردى. قوجا احمەت ياساۋي  حيكمەتىندە:

«ارا كەسسە زاكارياداي ءتالىم قىلام،

بالە كەلسە ايۋب قۇساپ سابىر قىلام» دەپ جىرلاسا، بەرىدە وتكەن ارالباي اقىن:

ءجۇنىس اتام قارىق بولعان،

نەشە جىل ءجۇرىپ داريادا،

اللا ىسىنە شارا جوق،

ۇل بەرگەن نۇردان ماريامعا،

عايسادايىن ۇل تۋىپ،

ۇجماقتان ورىن تۇتىلعان.

زاماننان زامان وزعالى

تەك جالعىز اق سول دەيدى

ولىمنەن ءتىرى قۇتىلعان.

تابا المادىم باسقا جان

دۇنيەنىڭ شارلاپ بۇرىشىنان»، – دەپ، ءدىني سانانىڭ ساباقتاستىعىن جىرلاۋ ارقىلى ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتاردىڭ باستاۋىنا ۇڭىلدىرەدى. دۇنيە جارالىپ، سۋ اققالى جاراتىلعان بارشا قاۋىمنىڭ قادىم تاريحى يمان مەن ارلىلىق تارازىسىنا تارتىلا ۇسىنىلاتىن قۇران قيسسالارىندا مۇسىلمان مادەنيەتىنىڭ ماڭگىلىك مازمۇنى سومدالعان. ءبىز بۇگىنگى ماقالا شەڭبەرىندە ءدىننىڭ اكسيولوگيالىق قۇجىراسى ىسپەتتەس، قۇران قيسسالارىنىڭ جالپى سيپاتى مەن ونىڭ وركەنيەتتى ۇلت رەتىندەگى بولمىسىمىزعا تيگىزگەن اسەرى جايلى ايتقىمىز كەلەدى.

قۇران كارىمدە يمان، احلاق، عيبادات، شاريعات تاقىرىپتارىمەن قاتار قيسسالاردىڭ دا الاتىن ورنى ەرەكشە.

 «قاسسا» جانە ء«ال-قاسساس» ءسوزى ءبىر ادامنىن ءىزىن باسىپ، سوڭىنان ءجۇرۋ دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ۇعىم رەتىندە ادامزات تاريحىنىڭ ىزىندە قالعان رۋحاني تاجىربيەنى قۇندىلىق كۇيىندە تانىپ، جول سىلتەر تەمىرقازىق رەتىندە تانۋ دەگەنگە سايادى. قۇران ءوز ۋاقىتىندا كوپ ۇعىمداردىڭ ماعىناسىن كەڭەيتىپ، جاڭاشا دۇنيەتانىمدىق، تىلدىك جانە مادەني قالىپتاردى، تۇسىنىكتەردى دۇنيەگە اكەلدى. ادامزات تاريحىن قايتا ساراپتاپ، قوعامدىق تۇراقتىلىق پەن باقىتتى ءومىردىڭ شارتى رەتىندە باستى ولشەمگە -  ءتاڭىردىڭ ريزاشىعىمەن ورىلگەن رۋحاني ۇلگى الىندى.  قيسسالاردا باياندالعان پايعامبارلار تاريحى ارقىلى قارسى كەلۋلىك پەن مويىنۇسىنۋلىقتىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى بايانداي وتىرىپ، ادامدارعا ەسكەرتۋ جاسالدى دەۋگە بولادى. ويتكەنى، ۋاقىت تۇرعىسىنان العاندا وتكەن شاق وسى شاقتىڭ باستاۋى بولسا، وسى كەزەڭ كەلەر زاماننىڭ باستى شارتى. قۇران ۇندەگەن، ەسكەرتكەن، بايانداعان قيسسالار وسىلايشا رۋحاني ساباقتاستىق، ءداستۇرلى جالعاستىق ماسەلەسىندە ادامزات تاريحىنىڭ ەڭ نەگىزگى كورسەتكىشى قىلىپ، يمان كەلتىرۋدىڭ ماڭىزدى ورنىن دالەلدەيدى. 

قيسسا – قۇراننىڭ نەگىزگى ماقساتتارىن جەتكىزۋشى ەرەك ءبىر جوسىن. قۇران – ەڭ الدىمەن ءدىننىڭ تابليع ياعني جەتكىزۋشى كىتابى. قيسسا دا ءوز كەزەگىندە بۇل تابليعتى جەتكىزۋشى قۇرالداردىڭ ءبىرى. ناسيحات – نەگىزگى ماقسات بولسا، كوركەمدىك ەكىنشى كەزەكتە وزىنەن ءوزى پايدا بولاتىن قۇبىلىس. بۇل جەردە قيسساداعى باياندالعان مازمۇن مەن ىشكى ءمان كوركەمدىك سيپاتقا قىزمەت ەتەدى. قۇران قيسسالارى وسىنداي سيپاتتارمەن باياندالعاندا تىڭداۋشىنىڭ جۇرەگىندەگى ادامشىلىق قاسيەتتەرىن وياتاتىن رۋحاني قۋاتقا اينالادى. مۇنداي اۋقىمداعى كوركەمدىك بايانداۋ ءوز كەزەگىندە ءدىني اسەرگە بولەنۋگە ەرەكشە جاعداي تۋعىزادى. وسىلايشا قيسسالار قۇراننىڭ مورالدىك يمپەراتيۆتەرىن تاريحي سيپاتتا، قوعامدىق، قاۋىمدىق، جەكە تۇلعالىق ءدىني ارەكەتتەرگە ىقپال ەتە وتىرىپ جەتكىزۋشى ورنەك. تىڭداۋشىنىڭ نەمەسە وقىرماننىڭ رۋحىنا ىقپال ەتۋ تۇرعىسىنان قۇران قيسسالارىنىڭ تىلدىك، كوركەمدىك جانە تاسىلدىك ەرەكشەلىكتەرى ءوز الدىنا تاڭ قالارلىقتاي زەرتتەۋلەرگە جەتەلەيدى. مورالدىق–ەتيكالىق تاعىلىمىمەن قاتار ءدىننىڭ باستى دوكترينالىق ماسەلەلەرىن وقيعالار جەلىسىندە ۇقتىرىپ ادام جانىنىڭ تۇكپىرىنە جەتكىزەتىن كۇشكە يە. وسىلايشا قيسسالار قۇراننان باستاۋ الىپ، ورتا عاسىرلاردا مۇسىلمان جۇرتىنىڭ ادەبي كوكجيەكتەرىنە اسەر ەتتى. ولاردىڭ فورمالىق تا، مازمۇندىق تا سيپاتىنا ەلەۋلى ماعىنا، ترانستسەندەنتتىك بولمىستى رۋح حالىندە سەزىنۋگە جەتەلەيتىن ءمان سىيعىزىپ، رۋحاني كەيىپتەگى وبرازدارمەن قاتار مورالدىق-ەتيكالىق قۇندىلىقتار جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتتى.

قۇران كارىمدە: ازىرەتى ادام جانە ەكى ۇلى، نۇح، حۇد، سالىق، ىبىرايىم، سماعۇل، ىسقاق، لۇت، جاقىپ، ءجۇسىپ، شۇعايىپ، مۇسا، ءداۋىت، سۇلەيمەن، ايۋپ، ءجۇنىس، زاكاريا، جاقيا، عايسا، مۇحامبەت سەكىلدى پايعامبارلاردىڭ قيسسالارى وتە كوپ ورىن يەلەنەدى. ولاردىڭ ىشىندە كەيبىرەۋلەرى ەرەكشە اتالىپ، كەڭىرەك باياندالادى. مىسالى، ادامنىڭ جاراتىلۋى، وعان بارشا جاراتىلىس ەسىمدەرىنىڭ ۇيرەتىلۋى، پەرىشتەلەردىڭ وعان ساجدە قىلۋى، ءىبىلىستىڭ وعان جاۋ بولىپ، جۇبايى ارقىلى ازعىرۋى جانە حاۋا انامىز ەكەۋىنىڭ ءجانناتتان شىعارىلۋى; ىبىرايىمنىڭ اكەسىن تۋرا جولعا شاقىرۋى، ونىمەن تارتىسۋى، قاۋىمىنىڭ پۇتتارىن قيراتۋى، اللانىڭ بىرلىگىن ۇيرەتۋ ءۇشىن قاۋىمىنا قۇتىلۋ جولىن كورسەتۋى، نامرۋد پاتشامەن قارسىلاسۋى، قاعبانىڭ قۇرىلىسىن قولعا الۋى; مۇسانىڭ دۇنيەگە كەلۋىمەن بولعان وقيعالار، وزەنگە اعىزىلۋى، پەرعاۋىننىڭ سارايىندا ءوسۋى، وعان كىتاپ ءتۇسىرىلۋى، پەرعاۋىندى تۋرا جولعا شاقىرۋى جانە سوعان بايلانىستى كورگەن قيىندىقتارى، پەرعاۋىننىڭ نوكەرلەرىمەن تارتىسۋى جانە يسرايىل قاۋىمىمەن بىرگە مىسىردان شىعۋى، التىن بۇزاۋعا حالقىنىڭ تابىنىپ كەتۋى جايلى وقيعالار، اللانىڭ جامالىن كورۋگە دەگەن نيەتى; عايسانىڭ اكەسىز ءماريام انامىزدان تۋىلۋى، بەسىكتە جاتىپ سويلەۋى، كورسەتكەن مۇعجيزالارى ت.ب ەرەكشە اتالىپ وتىلەدى.

قيسسانىڭ مازمۇندىق مۇراتى – قۇراننىڭ ءتۇسىرىلۋ ماقساتتارىن ادام ساناسىنا جەتكىزە وتىرىپ، اقيقاتقا اينالدىرۋ، قايىرىمدى ىستەردى جاساۋعا  موتيۆاتسيالىق سەرپىن بەرۋ.

قيسسانىڭ باستى مۇراتى – يسلامنىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن، اقيدالىق-دوكترينالىق، مورالدىق ۇستانىمدارىنىڭ ولشەمىن جالپى حالىقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ. مىسالى، «باقارا» سۇرەسى مۇسا قاۋىمىنىڭ سيىرعا تابىنىپ، جولدان ازعاندىعىن باياندايدى. ءتىپتى، تۇتاس ءبىر سۇرە سيىر اتىمەن اتالادى. بۇل جەردە  سيىرعا تابىنۋدىڭ قانشالىقتى زيان ەكەنىن كورسەتىپ جانە ونداي نادان ءىستى  اللانىڭ جەك كورەتىن ۇقتىرۋ. ءدىني تاجىربيە ارقىلى مۇسىلماندى يسلامنىڭ باستى پروبلەماسى شيركتەن قۇتقارۋ ءۇشىن اللانىڭ تاۋحيد ءىلىمىن تانۋعا  شاقىرادى. پەرعاۋىن مەن مۇسا اراسىنداعى تەكەتىرەستى بايانداۋ ارقىلى پەرعاۋىننىڭ تاكاپپارلىعىن اشىپ كورسەتەدى. بۇل جەردە دە ماقسات – تاكاپپارلىقتىڭ قانداي جامان قاسيەت ەكەنىن تانىتىپ،  يسلامنىڭ مورالدىق ۇستانىمدارىنا سايكەسسىزدىگىن دالەلدەۋ. ادامنىڭ جاراتىلۋىندا ونىڭ حيكمەتكە يە بولعاندىعىن، بۇتكىل جاراتىلىستىڭ اتاۋىن بايانداپ، پەرىشتەلەردىڭ الدىندا ۇستەم شىعۋى جانە اللا تاعالانىڭ ولاردى ادام اتاعا ساجدە قىلۋعا بۇيىرۋى ارقىلى يسلامنىڭ ونتولوگياسىنداعى ادامنىڭ جاراتىلىسقا ورىنباسارلىق مارتەبەسىن پاش ەتۋ ماڭىزدى مازمۇندىق ماقسات بولىپ كورىنىپ تۇر.                                                                                                                      

         قۇران قيسسالارى – نەگىزىندە ادامدارعا بۇيىرىلعان قاعيدالاردىڭ ورىندالۋىنان پايدا بولعان ارەكەتتەر، كورىنىستەر مەن سوزدەردىڭ تاريحي بايانى. حيكايالار مەن ادەبي كوركەم تۋىندىلاردا شىعارمانىڭ كەيىپكەرى، ۋاقىت پەن كەڭىستىك ماسەلەسى ۇلكەن ماڭىزعا يە. بىراق، قۇران قيسسالارىنداعى تۇلعالار وقيعالاردىڭ ىشىندە ەڭ باستى ماقسات ەمەس. قيسسانىڭ باستى قاھارمانى ءوزىنىڭ يماني، احلاقي ارەكەتتەرىنە بايلانعان، سول ارقىلى تولىققاندىلىققا جەتەتىن تاريحي تۇلعا ءھام ءدىني-رۋحاني ەرەجەلەردىڭ ناعىز ءوزى. قيسسانىڭ قاھارمانى مىسالى،  ىبىرايىم پايعامباردىڭ ءوز تۇلعاسى ەمەس، شيرك پەن ءتاۋحيدتى ايىرعان بولمىسى تاريحي شىندىق. ونىڭ وسى جولداعى ارەكەتتەرى باستى ماسەلە. ءجۇسىپ پايعامبار مەن جۇبايى ەمەس، ونىڭ بويىنداعى تازالىق پەن يمان قۋاتى، ايەلىندەگى ىنتىزارلىق باستى ماسەلە. قۇرانداعى قيسسالاردىڭ باستى ەرەكشەلىگى – وقيعالار قۇرعاق، ديداكتيكالىق سارىنمەن باياندالمايدى، جاندىلىق پەن ارەكەتكە تولى، ديناميكالىق تۇرپاتتا سۋرەتتەلەدى.

قيسسالاردان باستاۋ العان پايعامبارلاردى ۇلگى ەتۋ مەن الەمدى مادەنيلەندىرۋ قالپى جوعارىدا ايتىلعان رابعۋزيدىڭ «قيسسا ءسۇل-ءانبيا» ەڭبەگىندە تەرەڭىرەك ءىز قالدىردى. ميفتىك سانانىڭ ءىزى ايقىن كورىنەتىن بۇل ەڭبەكتە قۇران قيسسالارىن مازمۇندىق جاعىنان بايىتىپ، كەڭ قۇلاشتى بايانداۋ ءۇردىسى كوزگە ۇرادى. رابعۋزيدىڭ بۇل ەڭبەگىن العاش تۇتاس كۇيدە اۋدارعان عالىم – تورەالى قىدىر. «قيسسا ءسۇل-ءانبيا» التىن وردا داۋىرىندەگى تۇرىك مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ ماڭىزدى دۇنيەتانىمدىق قويماسى سانالادى. كەيىنگى داۋىرلەردە ءدال وسى ەڭبەكتىڭ نەگىزىندە مادەنيەتىمىزدە تۇتاس ءدىني-رۋحاني جانرلار وركەن جايدى. كەڭەس بيلىگى ورناعانعا دەيىن قازان جانە تاشكەنت باسپالارىندا باسىلىپ كەلگەن بۇل كىتاپتىڭ قۇندىلىعى كەيىنگى كەزەڭدە بەلگىلى سەبەپتەرمەن دۇرىس باعالانباي، تاريحي جادىمىزدان وشىرىلە باستادى. قايرەتكەر تۇلعا الما قىراۋباەۆا سىندى عالىمدارىمىز بۇل سالاعا العاش جول سالىپ ادەبي تۇرعىدان تالداپ، عىلىمي تۇسىنىكتەمە جاساۋعا تىرىستى. رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىندە جانە فولكلورلىق مۇرالاردا كەڭ تىنىسپەن تارالعان قيسسالاردىڭ جەكەلەگەن فراگمەنتتەرى مەن پوەتيكالىق نۇسقالارىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى، تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ سىندى شەجىرەگە تولى تۇلعالارىمىزدىڭ شىعارماشىلىعىنان كورە الامىز. ايتا كەتەرلىك جايت، ءوزىن ادامزات تاريحىنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە سەزىنەتىن وركەنيەتتى ۇلتتاردا قيسساشىلدىق ءۇردىس ۇزىلگەن ەمەس. يسلام مادەنيەتىندە ء«ىسرايليات» دەپ اتالاتىن قيسساشىلدىق ءداستۇر مەدرەسەلەردە «قيسسا ءسۇل-انبيامەن» كورىنىس تاپسا، حالىق شىعارماشىلىعىندا جىراۋلىق مەكتەپتەر ارقىلى وركەن جايدى. سەبەبى، ءدال وسى ۇردىسپەن ۇلت ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن ەسىنەن شىعارماي ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزەدى. قۇرانداعى قيسسالارمەن تىعىز دوكترينالىق بايلانىستا ءوربيتىن ءدىني داستاندارىمىز بەن اڭىز ءاپسانالارىمىزدا الەمنىڭ ونتولوگيالىق ءمانىن مۇحامبەت پايعامباردىڭ نۇرىمەن، ادام اتانىڭ دانالىق حيكمەتىمەن، نۇق پايعامباردىڭ كەمەسىمەن تۇسىندىرەتىن شىعارماشىلىق سارىن بايقالادى. بۇل – الەمدى مادەنيلەندىرەتىن شىعارماشىلىق ىزدەنىستىڭ ءدىني دۇنيەتانىمنان باستاۋ الاتىندىعىن كورسەتەدى. كوكتەر مەن جەردىڭ جارالۋى جانە اڭ-قۇستىڭ پايدا بولۋى جايلى ويلار رۋحاني نەگىزبەن ورىلە باياندالعاندا ەرەكشە ءدىني دۇنيەتانىم قالىپتاسارى ءسوزسىز. رابعۋزيدىڭ «قيسسا ءسۇل-ءانبياسىندا» كوسىلە باياندالاتىن جاراتىلىس جايلى ويلار ميفتىك سانامەن بايلانىستا بولعانمەن ءدىننىڭ دوگمالارىن تەرىستەمەيدى. مىسالى، يسلامنىڭ اللانى ءبىر دەپ تانۋ، پايعامباردى حاق دەپ نانۋ، كىتاپتارعا سەنۋ، اقيرەتكە جانە ولگەن سوڭ قايتا تىرىلۋىگە سەنۋ، تاعدىرعا مويىنۇسىنۋ سىندى يمان شارتتارىنا قايشى كەلمەيدى. كەرىسىنشە، قۇراننىڭ ۇعىمدارىن بارىنشا بايىتىپ، دەتالدارمەن، سيۋجەتتەرمەن تولىقتىرا تۇسەدى. قيسسادان  ءبىر مىسال:

نۇح پايعامبار كەمە جاساپ جاتقاندا، ءبىر قىلجاقباس كۇندە ونى مازاق ەتىپتى. ونىڭ قۇيتىرقى سوزدەرىنە نۇح شىداي الماي، كەيدە جىلاپ جىبەرەدى ەكەن. ول:

– مىنا جىندىنىڭ ءىسىن قاراڭدار، سۋ جوق جەرگە كەمە جاساپ جاتىر. كەمەگە بارلىق جانۋاردى جيناماقشى. كەمەدە قاسقىر مەن قوي، تۇلكى مەن تاۋىق قايتىپ بىرگە تۇرادى؟ – دەپ ءاجۋالايدى ەكەن.

ءبىر كۇنى اپات باستالىپ، بارلىق جانۋار اللانىڭ امىرىمەن كەمەگە مىنەدى. كەمەنىڭ ەسىگى جابىلار سوڭعى ساتتە جەبىرەيىل پەرىشتە ءبىر ماقۇلىقتى سۇيرەپ اكەلىپ:

– ءاي، نۇح، مىناۋ سەنى ءاجۋالاپ، تالاي رەت جىلاتقان قىلجاقباس. مومىندى مازاقتاعان، قۇدايمەن ويناعانمەن بىردەي. سەنى نالا قىلعانى ءۇشىن اللا ونى مايمىلعا اينالدىردى. ونى الا كەت. توپان سۋدان قالاي امان قالاتىنىڭا كۋاگەر بولسىن، – دەيدى.

قىلجاقباس ادام مايمىلعا اينالىپ، حايۋانداردىڭ قاراسىن كوبەيتەدى. سودان بەرى ءوزى دە ەلدىڭ مازاعىنا ۇشىراپ كەلەدى ەكەن...

ەندى ءاننىڭ پايدا بولۋى جايلى حالىق ساناسىندا ساقتالعان تاعى ءبىر اڭىزدان ورنەك:

اللا تاعالا ادام اتانى جاراتقان كەزدە پەرىشتەلەر كەرەمەت اۋەزبەن قۇدايدى ماداقتاپ تۇرادى. رۋح ادامنىڭ دەنەسىنە كىرەردە سول سازعا ەلتىپ كىرگەن ەكەن. بۇل اۋەن ادام اتانىڭ قۇلاعىنان كەتپەي، ۇنەمى وسى سازدى ايتىپ جۇرەدى. جەرگە تۇسكەننەن كەيىن ول اللادان: «وسى ءاندى ماعان جىبەر» دەپ وتىنەدى. اللا تاعالا اۋەندى قۇس بەينەسىندە جاراتىپ، جەردى اينالىپ ۇشۋدى بۇيىرادى. قۇس تامىلجىتا سايراپ، جەردى جەتى رەت اينالىپ ۇشادى. ون سەگىز مىڭ عالام الگى قۇستىڭ ءۇنىن ەستىپ، عاجايىپ اۋەنگە بولەنەدى. ءاربىر ماقۇلىق، جاراتىلىس اۋەزدى وزدەرى دە شىعارۋعا تىرىسادى. ولاردىڭ بارلىعىندا وزدەرىنە ءتان دىبىس پايدا بولادى. قۇستار سايرايدى، ورمان-توعاي شۋىلدايدى، سۋلار كۇركىرەيدى، جەل ىزىڭدايدى، جان-جانۋارلار دا ەستىگەن اۋەنىن دىبىستايدى. الگى قۇس ادام اتاعا جەتى سازبەن كۇي شەرتۋدى ۇيرەتەدى. سازدى اينا-قاتەسىز قالپىندا كەۋدەسىنە قۇيىپ بەرەدى. ادام ءان شىرقاعاندا، كۇي شەرتكەندە، قۇدايدى اسەرلى ۇنمەن ماقتاعاندا، ۇشقان قۇس، جورتقان اڭنىڭ تاپجىلماي تىڭدايتىنى سول اۋەنگە دەگەن قۇشتارلىقتان ەكەن. مۇنى قاشاعان جىراۋ ەسقالي سۇپىعا قاراپ تولعاعاندا بىلايشا جەتكىزەدى:

اتامىز ادام پايعامبار

جەتى سازبەن جەرگە كەپ

كۇي شەرتىپتى دەگەن بار

ول كەزدەگى و دا ساز

بۇل كەزدەگى بۇ دا ساز

سازدى كۇنا دەپ جۇرگەن

مولدەكە سەنىڭ اقىلىڭ از...

         ء دىن پسيحولوگياسىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە «ويلانۋشى ماقۇلىق» سانالاتىن ادامنىڭ ءومىر مەن ءولىم، ادىلدىك پەن قيانات، ادالدىق پەن ساتقىندىق جايلى ىزدەنىستەرىنە تياناقتى دىننەن تاباتىندىعى ايتىلادى. سەبەبى، ونەر، مۋزىكا، كينو، ءتىپتى كوركەم ادەبيەتتىڭ دە بۇل ماسەلەدە قۋاتى ءدىني جۇيەدەگىدەي ەمەس. ادام ساناسىنىڭ ەكى قىرى ىسپەتتەس «ميف» جانە «لوگوس» ونىمەن بىرگە جاسايتىن تانىمداردىڭ ءىزى. لوگوستىڭ ارقاسىندا راتسيونالدى پايىمداۋشى ادام قورشاعان ورتانىڭ كىرپىشىنە اينالىپ، تىرشىلىگىن دوڭگەلەتەدى. قۇپياسى تەرەڭ جاننىڭ بۇلقىنىسى ءميفتىڭ باستاۋىنا ۇمتىلادى. ءميفتىڭ سانانىڭ جۇيەلەنگەن فورماسى رەتىندە ءدىني دۇنيەتانىم ونىڭ ترانستسەندەنتتىك بولمىسىنا ءنار بەرەدى. سوندىقتان دا «ورتا جاستاعى داعدارىس» ماسەلەسىن تەرەڭ زەرتتەگەن پسيحولوگ عالىمدار الەم جايلى، ءولىم مەن ءومىر جايلى، ادامدىق مۇراتى جايلى تولعانباعان، ءدىني تاربيەسى تىم جۇتاڭ ادامداردىڭ  قىرىق جاستان اسقان سوڭ  تەز شوگىپ قالاتىنىن ايتادى. كارل گۋستاۆ يۋنگ: ء«اربىر تۇلعانىڭ يگەرگەن ماماندىعى ونى قىرىق جاسقا دەيىن توقىراۋدان امان ساقتايدى. ال ودان كەيىنگى ومىرىنە ءمان كىرگىزەتىن، توقىراۋدان ساقتاپ قالاتىن جالعىز جولدى دىننەن تابادى» دەگەن. وسى ارادا قيسسانىڭ ماڭىزدىلىعى ايقىندالا تۇسەدى. كەشەگى وتكەن قاريالاردىڭ تۇعىرلى تۇلعاسىن سومداعان بۇل ەرەك جوسىن جاس ۇرپاقتىڭ جادىندا قايتا جاندانسا يگى. ارينە، ءار ۇرپاق ءوز زامانىنىڭ بيىگىنەن قارايدى، سارالاپ كەرەگىن الادى.  دەسەك تە، تىم زايىرلانىپ، زايىرلانىپ ەمەس اتەيستىك قاداعالاۋدى باستان كەشىرگەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ءدىني دۇنيەتانىم بارىنشا شەتتەتىلدى. وقۋ-اعارتۋ سالاسى تامىرسىز بولعاندىقتان دا، تۇتاس ەل رۋحاني جۇتاڭدىققا دۋشار بولدى. بۇل ماقالانى جازۋداعى ماقساتىمىز دا سان عاسىرلىق ويلاۋ جۇيەمىزدى قالىپتاعان ارنامىزدى ارشىپ، جۇرتشىلىققا ۇسىنۋ ارقىلى جۇرەگىمىزدەگى «ەكسيزتەنتسيونالدى ۆاكۋمعا» جان ءبىتىرۋ بولاتىن.

Abai.kz