رەداكتسيامىزعا «پاتريوتتىق قوزعالىس – جەلتوقسان اقيقاتى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى جەكسانباەۆ جاقسىلىق باستاعان ءۇش جەلتوقسانشى باس سۇقتى. كوزدەرىندە نامىس وتى جانعان اعا-اپكەلەرىمىزدىڭ ايتقاندارىن سوزبە-ءسوز نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز. ولار جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ازاماتتاردىڭ ءالى كۇنگە ءتيىستى باعاسىن الا الماي كەلە جاتقانىنا ناليدى.

1-سۋرەتتە (وڭنان سولعا قاراي): ءلاززات جاپاەشۆا، جاقسىلىق جەكسەنباەۆ، كۇلىمحان وسكەنباەۆا

جاقسىلىق جەكسەنباەۆ: «تۇستەن كەيىن قارۋ قولدانادى، ەندى ايامايدى»، - دەدى نازارباەۆ.

رەداكتسيامىزعا «پاتريوتتىق قوزعالىس – جەلتوقسان اقيقاتى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى جەكسانباەۆ جاقسىلىق باستاعان ءۇش جەلتوقسانشى باس سۇقتى. كوزدەرىندە نامىس وتى جانعان اعا-اپكەلەرىمىزدىڭ ايتقاندارىن سوزبە-ءسوز نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز. ولار جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ازاماتتاردىڭ ءالى كۇنگە ءتيىستى باعاسىن الا الماي كەلە جاتقانىنا ناليدى.

1-سۋرەتتە (وڭنان سولعا قاراي): ءلاززات جاپاەشۆا، جاقسىلىق جەكسەنباەۆ، كۇلىمحان وسكەنباەۆا

جاقسىلىق جەكسەنباەۆ: «تۇستەن كەيىن قارۋ قولدانادى، ەندى ايامايدى»، - دەدى نازارباەۆ.

ء  بىز 15 ادام بولىپ جينالىپ، ءبىر اۆتوبۋسقا تولىپ باردىق. پۋشكين كىتاپحاناسىنىڭ الدىنا تۇسكەن كەزدە جان-جاقتان اعىلىپ كەلە جاتقانداردى كوزىم شالدى. قازىرگى تۇرعان مونۋمەنت جاققا شىعا بەرە بۇرىنعى قىسقى سارايدى الىپ جاتقان وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنداعى سۋرەتتەر بار عوي، تۋرا سونداي جاعدايدى كوردىم. سوققىلاپ جاتىر، تەپكىلەپ جاتىر، مىنا جاقتا ءبىر توبى ولەڭ ايۋدا. ءوزىم كومسومولدا جۇمىس جاساعانمىن، تريبۋناعا جاقىنداپ قاراسام، جۇرتتار سويلەپ تۇر ەكەن. بىراق ارعى جاعىنان كىرىپ كەلىپ، باس سالىپ، سويلەگەندەردى الىپ كەتىپ جاتقانداردىڭ قاراسى كورىندى. ايتەۋىر، تريبۋناعا شىققاندار سويلەپ بىتكەنشە، ەسىكتى كۇزەتۋمەن بولدىق.  سول جەردەگى قازاق ميليتسيونەرلەرى: "انا جاقتاعىلارعا ايتىڭدار، پروۆاكاتسياعا يتەرمەلەمەڭدەر، ۇرۋ دەگەن بۇيرىق بولعان جوق قوي!" دەپ ايعايلادى. سودان كەيىن عانا، الىپ كەتىپ جاتقاندار ءبىراز تىنىشتالعانداي بولدى.

     بايقاسام، الاڭنىڭ سىرت جاعىندا «ۇيىمداستىرۋشىلاردى» ۇستاپ، تەپكىلەپ، كولىكپەن الىپ كەتىپ جاتىر ەكەن. جۇرتتى جاعالاي قورعاپ تۇرعان جىگىتتەر اسكەريلەردى الدىعا باستىرماي تۇر. وفيتسەرلەرى سولداتتارعا زار ەڭىرەپ: «العا! العا!» دەگەنىمەن، ولار العا جىلجي المايدى. جاستار: "ولسەك تە وسىندا قالامىز. پلەنۋمدى قايتا قارامايىنشا، الاڭدى بەرمەيمىز!» دەپ ايعاي سالۋدا. تۇنگى 1-لەرگە تامان ۇستىلەرى سۋ بولعان جاستار تارقاپ كەتتى.  "ەندى سولداتتارعا كۇشىمىز جەتپەيدى" دەگەن كەزدە اسكەرلەر جان-جاقتان كەلىپ، تارپا باس سالدى. مەن سول فۋرمانوۆ جاققا قاراي قاشىپ شىعايىن دەپ ەدىم،  جۇگىرىپ وتكەن سولداتتار الدىمدى جاۋىپ تاستادى. قاسىمدا 5-6 جىگىت بار، قارسى كەلە جاتقان سولداتتار باسقا جاقتارعا جۇگىرىپ كەتتى دە، ارالارى سيرەپ-سيرەپ  قالدى. سودان، ارتقا قاراي شەگىنىپ كەلە جاتتىق. جانتالاسىپ،  "قولىمىزعا تاس ىلىنە ما؟" دەپ جەردى سيپاعان كەزدە اعاش جاشىكتىڭ جارتى سىنىعى قولىما ءىلىندى، بار قارۋىم سول. ونىمەن  ۇرعان تاياقتارىن قايىرىپ تاستايمىن، قاراۋعا مۇرشا جوق. ءبىر كەزدە ارتقى جاقتان: «اھ...» دەپ جان قينالىسى شىققان جىگىتتىڭ دىبىسى ەستىلدى. جەلكەسىنەن نە ماڭدايدان ۇرعان بولۋ كەرەك، ەتپەتىنەن وتىرىپ قالىپتى. بەت-اۋزىن قان جۋىپ كەتكەن. ەندى بىزگە قاراپ تۇرۋعا مۇرشا جوق، جۇگىرىپ وتىرىپ، فونتان جاققا باردىق. اراسىنان سەكىرىپ-سەكىرىپ، قاشىپ شىعىپ جۇرگەن كەزدە بىرەۋ قۇدىققا ءتۇسىپ كەتىپتى، شىعا الماي جاتىر ەكەن. ونى كوتەرىپ جاتسام، ءبىر بيىكتەۋ جەردە قىزدار ەسىككە كەپتەلىپ قالىپتى. ارتتارىنان كەلىپ سولداتتار ۇرىپ جاتىر ەكەن، قايتىپ ارتقا جۇگىرىپ بارىپ، جاڭاعى سولداتتى يتەرىپ جىبەردىم دە: "قىزدار قاشىڭدار ەندى!" دەۋگە عانا شامام كەلدى، ولار قاشىپ كەتتى. الدىمنان ون شاقتى سولدات جۇگىرىپ ششىقتى، ارت جاعىمنان تاعى ون شاقتى جىگىت جينالىپ قالدى دا، ولاردان تاعى دا سىتىلىپ كەتتىك. فۋرمانوۆقا شىقساق، ءبىر قىزدىڭ ارتىنان وفيتسەر قۋىپ كەلە جاتىر ەكەن. قىزدىڭ جانىندا جىگىتى بار ەكەن. جىگىت ۇزاپ كەتسە، قىزعا جۇگىرەدى، قىزدىڭ پالتوسى ۇزىن، قاشا المايدى. وعان جاقىنداپ قالعاندا، جىگىت وعان قارسى جۇگىرەدى دە ۇرعىزبايدى. ەكى ء–ۇش جىگىت قاتار ولاردىڭ ارتتارىنان جۇگىرىپ بارىپ، سولداتتى ۇرىپ، ەكەۋدى قۇتقارىپ كەتتىك.

     قۋىپ ءجۇرىپ، ساباعاندار نەگىزىنەن ورىس سولداتتار بولدى. بىزدەر جۇگىرىپ وتىرىپ، شەۆچەنكو-كارل ماركستىڭ  ايالداماسىنا كەلسەك، ءبىر جىگىت جاتىر ەكەن، توبەسىن پىشاقپەن ويىپ جىبەرگەن. قان ساۋلاپ اعىپ جاتىر، مايكامىزدى جىرتىپ-جىرتىپ بەرەمىز. ءبىر-ەكى مينۋتتا قان بولىپ، شىلقىلداپ كەتەدى. ەكىنشى قاباتتان بىرەۋلەر ايعايلاپ تۇر: «مەن ۆراچپىن، ۇيگە كىرگىزىڭىزدەر، كومەكتەسەمىن!»  دەپ. قورقامىز، ولار ۇستاپ اپارىپ بەرۋى مۇمكىن. سول ارالىقتا ءبىر ماشينا كەلە قالدى، الدىنا تۇرىپ، توقتاتساق، ىشىندە ورىس ەكەن. ورىستى لاقتىرىپ جىبەرىپ، جارالى جىگىتتى وتىرعىزىپ سالىپ جىبەردىك. جاياۋلاتىپ كەلە جاتساق، قارسىمىزداعى  جىگىتتەردى ۋازيكپەن قۋىپ ءجۇرىپ، ۇستاپ الىپ كەتىپ جاتىر ەكەن. ءبىز اباي كوشەسىنە جاياۋ شىعىپ، ستاديونعا دەيىن باردىق. ورتالىق ستاديونعا جەتكەندە 66-اۆتوبۋس  قاڭعىپ كەلە قالدى، ول تۇنىمەن جۇرەتىن. وعان وتىرىپ، پراۆداعا دەيىن باردىق. ءتۇسىپ، ۇيگە كەتتىك. تۇنىمەن ۇيقى جوق. جاتاقحاناسىنا قايتپاعانداردىڭ بارلىعى سول ءبىزدىڭ ەكى بولمەگە كەلىپ تىعىلدى. "وبششەجيتەگە  بارساق، ۇستاپ الادى، تاڭەرتەڭگە دەيىن جىبەرمەي قويادى" دەيدى. ول كەزدە قالادا بارلىعى جەكە مەنشىك ءۇي بولاتىن. تاڭەرتەڭ شىعىپ بارا جاتسام، ءبىر ۇيعىر شال شاقىرىپ: «بالام سەن الاڭعا كەتىپ بارا جاتىرسىڭ بىلەمىن، رايىمبەكتىڭ باسىنا بارىپ، دۇعا تىلەپ شىق" دەدى. ءبىزدىڭ كوشەدەن 63 – اۆتوبۋس جۇرەدى، وعان وتىرىپ رايىمبەكتىڭ باسىنا بارىپ، دۇعا قىلىپ: "ەل قورعاعان باتىر ەدىڭ عوي، حالقىمىزعا تىنىشتىق بەر، قولداي كور!" دەپ تىلەك تىلەپ، الاڭعا كەتتىك.

   18 كۇنى بولاتىن،   قازىرگى وكىمەت ءۇيىنىڭ الدىندا بولدىق. الاڭدا تۇرەگەپ تۇرعان ادامنان، جەردە جاتقان ادام كوپ. تۇسكە جاقىن ءبارىمىز ءوز ويلارىمىزدى ايتتىق. نازارباەۆ: «تۇستەن كەيىن قارۋ قولدانادى، ەندى ايامايدى، حالىقتى قايتارۋعا تىرىس" دەدى... سودان سوڭ، جۇرت اراسىنا بارىپ، تاراۋ كەرەكتىگىن ايتتىم دا، ءوزىم دە قايتىپ كەتتىم.

    اڭگىمە جۇمىسقا كەلگەننەن كەيىن باستالدى. جاسىراتىنى جوق، قازاق پەن ورىس ءبىر-بىرىنە بەتپە-بەت كەلدى، قارسى بولدى. ء بىزدى تۇقىرتۋ ءۇشىن ورىستار نەشە ءتۇرلى سوزدەر ايتىپ، نامىسقا ابدەن ءتيدى... جۇمىستا اعاش تاسىتقاندا ادەيى جۋان جاعىن ماعان بەرىپ قويادى، كەلە جاتقان كەزدە مەنى ارت جاعىمنان يتەرىپ قالادى، قۇلاتۋ ءۇشىن. ەگەر قارسىلاسساڭ جانجال شىعارىپ، ۇرىپ جىبەرەدى دە ەسە قايتارايىن دەپ ۇمتىلسا، قالىڭ ورىس قاپتاپ كەلىپ مەنى ۇستاي الادى. ارتىنان ىلە-شالا كگب سۇيرەلەي باستادى... «پارتيانىڭ ۋستاۆىن» العا تارتىپ، ارەڭ قۇتىلعانداي بولدىم. ايتەۋىر، تاياق ۇستاعان، بىرەۋدى ۇرعانىمدى كورگەن ناقتى دالەل-دايەكتەرى جوق.

    1987 جىلى تولىق قۋدالاۋ باستالدى. ازاماتتاردىڭ كوبى وقۋىن تاستاپ، جۇمىسىن تاستاپ، جان-جاقا كەتىپ قالعان. ءولىپ قالعان ادامداردى اقتاۋ، وتباسىنا كومەكتەسۋ دەيتىن جۇمىستار ءالى كۇنگە كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. دەگەنمەن، جەلتوقسانشىلاردى اقتاۋعا كورىنبەيتىن كەدەرگىلەر جاسالىپ جاتىر...

ءلاززات جاپاشوۆا، زاڭگەر: «دۋح موەگو نارودا نە ۆ شەە، ون ۋ مەنيا ۆ سەردتسە! دوستان سۆوي يگلى» دەدىم.

        جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە 10 سىنىپ وقيتىن 16 جاسار قىز بولاتىنمىن... مەنىڭ انام 40 جىل بويى سوت ورگانىندا ىستەدى. سول كۇنى ۇيگە سوتتا ىستەيتىن قىزمەتتەستەرى كەلدى. الماتىدا بولعان وقيعانى ايتتى. كەلەسى بولمەدە وتىرعان مەن ونى ەستىپ، قاتتى وكسىپ جاتىپ قالدىم. ولارمەن بىرگە مەن نەگە ولمەيمىن دەپ ويلادىم. كەلەسى كۇنى ميتينگى ۇيىمداستىردىم، حالىقتى جيناپ ايعايلادىم. گۆارديا ورتالىعىنداعى دۇكەندە الماتىدا قىرىلىپ جاتقان قازاقتارعا قولداۋ كورسەتۋگە شاقىردىم. كەيىن مەنى 3 اي كگب سۇيرەلەدى. كومسومولدان شىعاردى، مەكتەپتەن قۋدى. سوندا مەكتەپ ديرەكتورى پاتالاحوۆا ليۋدميلا كگب-عا جاپاشەۆا لياززات ناركوتيك شەگەدى، مەكتەپكە ونى تاراتادى دەپ ارىز جازدى. كەشكە جاقىن سىنىپ جەتەكشىمدى ەرتىپ ۇيگە كەلدى، اناممەن سويلەسىپ وتىردى. مەن جاق اشپادىم، شەتتە وتىردىم. سول كەزدە ءبىر نارسەنى ۇيىمىزگە لاقتىرىپ جىبەرىپتى، ونى مەنىڭ اپكەم بايقاپ قالعان ەكەن. "ماما بىردەڭەنى لاقتىرىپ جىبەردى زال جاققا!" دەپ ايعاي سالدى، "نە ەكەن؟" دەپ قاراعانىمىزدا، شەشەم:  "ويباي، مىناۋ اپيىن عوي!" دەدى. "تەز سۋعا اپارىپ لاقتىر" دەپ اپەكەمدى جۇگىرتىپ جىبەردى. ىلە-شالا 15 مينۋتتان وتكەن سوڭ، كگب كەلدى. بۇتكىل بولمەنى قوپاردى، جاڭاعى ايتقان جەردى تەكسەردى، تۇك تابا المادى. "قىزىڭىزدى الىپ كەتەمىز" دەدى، مامام: "قىزىم كامەلەتكە تولماعان، الىپ كەتە المايسىزدار" دەدى. سوندا ولار: «ەگەر ءسىز قارسىلىق كورسەتسەڭىز، ءسىزدىڭ تومسكىدە وقىپ جاتقان بالاڭىز ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن» دەدى. سوندا بەيشارا شەشەم ورنىندا تەڭسەلىپ، نە ىستەرىن بىلمەي مەلشيگەن كۇيى قالدى. مەنى ۋازيككە وتىرعىزىپ، تالدىقورعان قالالىق اۋرۋحاناسىنا اپاردى، ەكىنشى ەتاجىنا كوتەرىلدىك. "قان وتكىزەسىڭ" دەدى. قولىمدى دايىنداپ وتىرعانمىن،  ءداۋ ورىستىڭ قاتىنى كەلدى دە ءشپريتستى تۋرا موينىمنان سالىپ جىبەردى. "ۆى چتو دەلاەتە، ۆى چتو دەلاەتە، دۋح موەگو نارودا نە ۆ شەە، ون ۋ مەنيا ۆ سەردتسە! دوستان سۆوي يگلى...» دەدىم. «مولچي!» دەدى دە باسىمنا پەرىپ كەپ جىبەردى.  سوندا كگب-دا ىستەيتىن، ەڭگەزەردەي ەكى قازاقتىڭ جىگىتى ماعان قاراپ تۇردى. ماشينەگە سالىپ اۋىلدىڭ سىرتىنا ايدالاعا تاستاپ كەتتى، سول جەردەن جاياۋ كەلدىم.

    مىنە سودان بەرى 27 جىل ءوتتى. جەلتوقسانىشلار ءالى اقتالىپ بولعان جوق... بولعانى بىلاي تۇرسىن، ءبىر پايىزى دا، تىم قۇرىسا «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشى» دەپ انىقتالعان جوق. كوزىم جەتكەنى - مەملەكەت تاراپىنان كورىنبەيتىن كەدەرگى جاسالىپ جاتىر. جاسىراتىنى جوق، الماتى قالاسىنداعى سوتتارعا وكپەمىز قارا قازانداي. ءتىپتى كەيبىرەۋى كۇلكىگە اينالدىرادى. نە دەگەن حالىقپىز؟  ءوز باتىرىمىزدى باتىر دەپ ايتا المايتىن، قانداي قازاقپىز؟ قازاق قازاقتى اقتاسا كەرەك ەدى، ساتپاسا كەرەك ەدى... ءبىر ريزا بولعانىم - تالدىقورعان قالاسىنىڭ سوتى مەن تالدىقورعان قالالىق پروكۋراتۋراسىنداعى  ازاماتتار «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» توڭىرەگىندەگى ىستەرگە شىنايى، زاڭ جۇزىندە جۇمىس جاساپ كەلەدى. قولىندا قانداي دالەل بار، سول دالەلگە زاڭدى تۇردە باعاسىن بەرىپ، اق دەمەي، كوك دەمەي دۇرىس شەشىم شىعارىپ وتىر. وعان ءوزىم كۋامىن. مىسالى، ماعان ابدراحمانوۆنا بيبىگۇل سەرگەلديەۆنا دەگەن كىسى سوت شەشىمىن شىعاردى. ءتىپتى، "ناعىز جەلتوقسانشىلارعا شەشىم شىعارۋدى وزىمە قۇرمەت دەپ سانايمىن!" دەپ ماقتانىشپەن ايتتى. وسىدان ارتىق قانداي قۇرمەت كەرەك؟!  

كۇلىمحان وسكەنباەۆا: سول شىرشانىڭ قاسىنان وتسەم، ءالى كۇنگە اياق-قولىم دىرىلدەيدى.

    16 كۇنى ساعات 17:30 جۇمىستان شىقتىم. ىشىندە وڭشەڭ قازاقتار بار 40-شى اۆتوبۋس كەلە قالدى. «قايدا كەتىپ بارا جاتىرسىڭدار؟» دەسەم، "الاڭعا كەتىپ بارامىز" دەيدى. ءبىز دە بارامىز دەپ ءمىنىپ الدىق، كەلسەك، ءبىزدىڭ زاۆودتىڭ جۇمىسشىلارى دا ءجۇر ەكەن. ەرتەسىنە سمۋ دان بۇكىل ادامداردى جيناپ، الاڭعا دەيىن «مەنىڭ قازاقستانىم» ولەڭىن ايتىپ باردىق. وندا ادام كوپ ەكەن. توپتالىپ، ۇلدارعا "سەندەر ارتتا تۇرىڭدار، قىز بالالاردى ۇرمايدى" دەپ ءۇش قاتار شەپ قۇرىپ، الدىعا قىزدار تۇردىق. كەش باتا  ومون ءبىر قىزدىڭ شاشىنان سۇيرەدى، سول كەزدە ەلدىڭ بارلىعى دۇرلىگىپ، قىرعىن توبەلەس بولىپ كەتتى. تاعى ءبىر قىزدىڭ باسىنان ۇرعان كەزدە ول: «ماما!» دەدى دە قۇلاپ قالدى. دامەتكەن جانىمدا تۇر ەدى: ء"جۇر، مىنا قىزدى شىرشانىڭ استىنا تىعايىق" دەگەن سوڭ، شىرشانىڭ استىنا اپاردىق. سول شىرشا ءالى بار، بۇگىندە ونىڭ قاسىنان وتسەم بولدى، اياق-قولىم دىرىلدەيدى. ءۇش قىزدى ولتىرگەنىن كوردىم. قانسىراپ جاتتى. پروجەكتور جاعىپ ەدى، كوزىمە اسەر ەتتى دە، قاسىمداعى قىزعا ءجۇر قايتتىق دەپ جاتاقحاناعا كەلدىك،  كەشىكسەڭ كىرگىزبەيدى.

     18 كۇنى ءوزىم دە تاياق جەدىم باسىمنان، قازىر 2 توپتاعى مۇگەدەكپىن. دامەتكەندى قۇتقارامىن دەگەندە باسىما بىردەڭە ءتيدى. كوزى-باسىمدى قان جاۋىپ كەتتى. جانىمدا ايجان، پەرنەقىز دەگەن قىزدار بار، ەسىمدى بىلمەيمىن، ولار مەنى قۇتقارىپ قالدى. دامەتكەنىڭ بەلىنەن ۇرعان، ءالى كۇنگە دەيىن 1 جاعى كەمىس. الاڭعا بارعاندا روزا باعلانوۆا جىلاپ تۇرىپ ايتتى: «قىزدار، بالدارىم  كەتىڭدەر!" دەپ. ءبىز تىڭداعان جوقپىز. تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ اعامىز: «توۆاريششي!» دەپ سويلەگەندە، قاسىمىزداعى ءبىر جىگىت: ء«وزىمىز ورىستان قۇتىلا الماي تۇرعاندا!» دەپ تۋرا موينىنان ءبىر ۇرعانىن بىلەمىن. نۇرتاي سابيليانوۆ سويلەدى. بولاشاق پرەزيدەنتىمىزدى دە كوردىك: «قايتىڭىزدار، ارتى جامان بولادى» دەگەن سوزدەرىن ەستىدىك. «مەنىڭ قازاقستانىمدى» ايتىپ، تىزەرلەپ وتىردىق. وتىرعانداردى ماشينا باسپايتىن شىعار دەپ ەدىك، وعان دا قاراعان جوق.

ازىرلەگەن: زاميرا پۋلاتوۆا

Abai.kz