ۇلتتىق اپاتتى ءاردايىم ەستە ۇستاۋ ماڭىزدى
كەڭەس نۇرپەيIس*,
قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
بەيبىت قويشىباەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ارنايى جارلىعىمەن جالپىۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى رەتىندە جاريالانعان 1997 جىل بويى ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى كولەڭكەلى تۇستارعا ايرىقشا نازار اۋدارىلدى. تاريحي زەردەنى جاڭعىرتۋ، تاريحپەن تاربيلەۋ ارقىلى جالپىۇلتتىق تاتۋلىقتى نىعايتا ءتۇسۋ ورايىندا كوپ جۇمىس تىندىرىلدى. قاسىرەتتى بەلەستەردە ناۋبەتكە ۇشىراعاندار جاسىرىن جەرلەنگەن ورىنداردى انىقتاۋ، انىقتالعان قورىم-زيراتتاردى ءتيىستى كۇيگە كەلتىرۋ، باستارىنا قۇلپىتاس-ەسكەرتكىشتەر ورناتۋ، بۇرىن ورناتىلعاندارىن كۇتىمگە الۋ، جازىقسىز جازالانعان بوزداقتار ارۋاعىنا تاعزىم ەتۋ شارالارى جەر-جەردە جۇزەگە اسىرىلدى. سودان بەرى قايعىلى جىلدار قۇرباندارىنا باعىشتالعان مۇنداي شارالار جىلما-جىل جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. سول جىلى بەكەم نەگىزدەلگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ەلىمىزدە جىل سايىن ءاربىر 31 مامىردا مىندەتتى تۇردە اتاپ ءوتىلىپ كەلەدى.
1.
بۇرىنىراقتا وسى داتا 30-جىلدارداعى الاپات اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الىپ ازا تۇتاتىن كۇن رەتىندە بەلگىلەنگەن-ءدى...
كەڭەس نۇرپەيIس*,
قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
بەيبىت قويشىباەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ارنايى جارلىعىمەن جالپىۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى رەتىندە جاريالانعان 1997 جىل بويى ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى كولەڭكەلى تۇستارعا ايرىقشا نازار اۋدارىلدى. تاريحي زەردەنى جاڭعىرتۋ، تاريحپەن تاربيلەۋ ارقىلى جالپىۇلتتىق تاتۋلىقتى نىعايتا ءتۇسۋ ورايىندا كوپ جۇمىس تىندىرىلدى. قاسىرەتتى بەلەستەردە ناۋبەتكە ۇشىراعاندار جاسىرىن جەرلەنگەن ورىنداردى انىقتاۋ، انىقتالعان قورىم-زيراتتاردى ءتيىستى كۇيگە كەلتىرۋ، باستارىنا قۇلپىتاس-ەسكەرتكىشتەر ورناتۋ، بۇرىن ورناتىلعاندارىن كۇتىمگە الۋ، جازىقسىز جازالانعان بوزداقتار ارۋاعىنا تاعزىم ەتۋ شارالارى جەر-جەردە جۇزەگە اسىرىلدى. سودان بەرى قايعىلى جىلدار قۇرباندارىنا باعىشتالعان مۇنداي شارالار جىلما-جىل جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. سول جىلى بەكەم نەگىزدەلگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ەلىمىزدە جىل سايىن ءاربىر 31 مامىردا مىندەتتى تۇردە اتاپ ءوتىلىپ كەلەدى.
1.
بۇرىنىراقتا وسى داتا 30-جىلدارداعى الاپات اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الىپ ازا تۇتاتىن كۇن رەتىندە بەلگىلەنگەن-ءدى...
ءبارى كەڭەستەر وداعىنداعى بيلەۋشى پارتيانىڭ جاريالىلىق پەن قايتا قۇرۋ ساياساتىن جاريالاۋىنان، ءسويتىپ، ازاماتتار ساناسىن شەڭگەلدەگەن رۋحاني قۇرساۋدى بىرتىندەپ بوساتۋىنان باستالعان. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە - ايگىلى سەكسەن التىنشى جىل دۇمپۋىنەن كەيىنگى ىزعارلى جازالاۋلار كەزەڭى اقىرى ارتتا قالىپ، ۇزاق جىلداردا تۇتاسىپ-قاتقان يدەولوگيالىق توڭ-مۇزدىڭ سورىنا، دەموكراتيالىق "التىن كۇرەك" ەسەلەي ەسكەننەن باستالعان...
توتاليتارلىق ءداۋىر اۋىزعا الۋعا تىيىم سالعان ساياسي جازالاۋلار مەن اشارشىلىق شىندىعى 1988 جىلدان قازاق ءباسپاسوزىنىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالدى. سول جىلعى جاز سوڭىندا، ماسكەۋدە "مەموريال" تاريحي-اعارتۋ قوعامىن قۇرۋ قوزعالىسىنا بايلانىستى، ستاليندىك لاگەرلەر تاۋقىمەتىن تارتقان ءبىر توپ "حالىق جاۋى" جارلارى ونىڭ باعدارلاماسىنا قولداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە ۇندەۋ-حات باستىردى. ودان ءبىر توپ جاس قالامگەر 30-جىلدارعى رەپرەسسيالار مەن 32-جىلعى الاپات اشتىق قۇرباندارىن ەستە قالدىرۋ شارالارىن ويلاستىرۋدى ۇسىندى. ەكى ۇندەۋدە دە جازىقسىز جاندار رۋحىن ارداقتايتىن سيمۆوليكالىق ەسكەرتكىش ورناتۋ جايى كوتەرىلگەن ەدى.
*اكادەميك ك.نۇرپەيىس 2007 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى.
بۇل ماسەلە كەشىكپەي ارنايى ۇيىم قۇرۋعا ۇلاستى. سول جىلدىڭ سوڭىنا قاراي جازىقسىز جاپا شەككەندەر مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارى، جازۋشىلار، عالىمدار، جۋرناليستەر، وزگە دە جۇرتشىلىق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى قۇرىلدى. 1989 جىلدىڭ ساۋىرىندە ۇيىسۋ كونفەرەنتسياسى وتكىزىلىپ، قازاقستاننىڭ "ادىلەت" تاريحي-اعارتۋ قوعامى شاڭىراق كوتەردى.
قاسىرەتتى ناۋقاندار قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش قويۋ ماسەلەسى ونىڭ قىزمەتىنىڭ ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. ارنايى ەسەپشوت اشىلدى. وعان جەر-جەردەن قولداۋ كورسەتىلىپ جاتتى. "ادىلەتتىڭ" زەردە كىتابىن جاساۋ ءىسى كوپتىڭ شارۋاسىنا اينالدى. جامبىل وبلىسىنداعى سارىسۋ اۋداندىق ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى توكەن ماقاشەۆ قوعام يدەياسىنا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءۇن قوستى - ول تۇگەل قىرىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالعان اۋدان حالقىنىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر مەن اشارشىلىق سالدارىنان باستان كەشكەن قيامەتتەرى جايىنداعى كونەكوز قارتتاردىڭ ەستەلىكتەرىن جازىپ الدى. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە ۇستاز-عالىمدار تالاس وماربەكوۆ پەن قامبار اتاباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن "32-ءنىڭ زۇلماتى" اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ۇيىرمەسى قۇرىلدى. ستۋدەنتتەر اشتىقتان امان قالعان ءتىرى كۋالەردىڭ ەستەلىكتەرىن جيناۋ ماقساتىمەن عىلىمي ەكسپەديتسيالارعا شىقتى، ىزدەستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا كونفەرەنتسيالار وتكىزدى.
كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدىڭ استارىن، الاپات اشارشىلىقتىڭ قاسىرەتتى كەلبەتى مەن تامىرىن اشۋمەن قازاق كسر ورتالىق مرراعاتىنداعى جاستاردىڭ تاريحي-اعارتۋ بىرلەستىگى شۇعىلداندى. جەكەلەگەن عالىمدار بۇل تاقىرىپقا ەلەۋلى عىلىمي جرمىستار جازدى. رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسىنىڭ شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. تاريحىمىزعا جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاستى. وسى رەتتەگى قوعامدىق پىكىرگە - ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتىسىمەن، جوعارعى كەڭەس تە سەرگەك ءۇن قوستى: بەلدى عىلىمي مەكەمەلەر مەن بەدەلدى عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن، 1931-1933 جىلدارعى جاپپاي كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋعا جانە ونىڭ قايعىلى سالدارىنا اينالعان اشتىق ناۋبەتىنە شىنايى مەملەكەتتىك باعاسىن تۇجىرىمدادى. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قاسىرەتىن ازا تۇتىپ ەسكە الىپ تۇرۋدى دۇرىس دەپ تاپتى. ءار جىلعى 31 مامىردى ۇلى ناۋبەت قۇرباندارىن ەسكە ءتۇسىرۋ كۇنى بولسىن دەپ بەلگىلەدى.
الايدا ونى ءمان-ماعىناسىنا ساي قارالى-سالتاناتتى ءىس-شارالارمەن اتاپ ءوتىپ تۇرۋ داستۇرگە اينالىپ ۇلگەرمەگەن-ءدى. ونىڭ باستالماي جاتىپ سيىرقۇيىمشاقتالىپ بارا جاتقانى العاشقى جىلى-اق ءمالىم بولعان. وسى جولدار اۆتورلارىنىڭ ءبىرى 1992 جىلعى 25 مامىردا «الماتى اقشامى» گازەتى ءتىلشىسىنىڭ سۇراقتارىنا بەرگەن جاۋابىندا (ب.قويشىباي-ۇرپاعى. «قاسىرەتتى ۇمىتپا!») اشارشىلىقتى ەسكە ءتۇسىرۋ كۇنىن اتاپ وتۋگە ازىرلىكتەن گورى سامارقاۋلىق كوزگە ۇراتىنىن ايتىپ، ونىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە - تەك پارتيا ۇرانىنا، ياعني بيلىكتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قارقىنىنا قاراپ ارەكەت ەتۋگە داعدىلانىپ قالعاندىعىمىزدى، ازاماتتىق بەلسەندىلىگىمىزدىڭ تومەن دە جالتاقتىعىن ايتقان ەدى. ال جاڭا بيلىك بۋىندارىنا قويىلعان «رەفورماتورلار» قازاق قاسىرەتىنىڭ استارىن تۇسىنە بەرمەيتىن. قازاقتى ءوز جەرىندە ازشىلىق ەتكەن ساياساتقا جاناما تۇردە بولسا دا بارشانىڭ قاتىستىلىعىن پارىقتاي قويمايتىن. سوندىقتان دا كوپشىلىكتىڭ «شامىنا تيمەۋدى» قالايتىن. ءسويتىپ، بۇل ادامگەرشىلىك-يماندىق شاراعا كەڭ كولەمدى ۇيىمداستىرۋ-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋ ارقىلى قالىڭ جۇرتشىلىقتى تارتىپ-قامتۋ «ازابىنا» جەگىلگەننەن گورى، ءالىپتىڭ ارتىن باعۋدى قولايلى كورەتىن.
قوعامدىق-ساياسي تىنىس-تىرشىلىكتەگى وسى ماسەلەگە بەيجاي قاراۋدىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددە كوزدەيتىن مۇراتتارعا جاۋاپ بەرمەيتىندىگى انىق ەدى. مۇنداي قيعاشتىقتى جالپىۇلتتىق تاتۋلىقتى قاستەرلەپ ساقتاۋ جانە وتكەن كەزەڭدەردە قاسىرەتتى ىزدەرى جاتقان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ اششى شىندىقتارىن ايقارا اشۋ ارقىلى تۇزەۋگە بولاتىنى ءدال اڭعارىلدى. بۇل ىسكە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ارنايى ايدار تاعىلعان ءبىر جىل بويى كوڭىل ءبولىندى. وسى جولدار اۆتورلارىنىڭ ءبىرى ەلىمىزدىڭ باس گازەتىنە ارناۋلى جىلدىڭ ءمان-ماعىناسىن ون التىنشى جانە سەكسەن التىنشى جىلدار اراسىنداعى جازالاۋلار مەن اشتىق قىرعىندارى قاسىرەتىنە تولى بەلەستەر وقيعالارىن عىلىمي جۇيەلەپ، دايەكتى ۇسىنىس بىلدىرگەن ماقالا جاريالادى (ك.نۇرپەيىسۇلى. «قاسىرەت قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش-پانتەون ورناتىلسا - ەلدىگىمىزدىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى بولار ەدى...» «ەگەمەن قازاقستان»، 9 قاڭتار 1997 ج.).
رەپرەسسيا قۇرباندارىن ەسكە ءتۇسىرۋدى بارشا ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاتۋلىعى مەن كەلىسىمىنە ساباقتاستىرا قاراعان سول 1997 جىلدان باستاپ - اشارشىلىق ناۋبەتى قررباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنىڭ مازمۇندىق اۋقىمى كەڭەيتىلدى. سول جىلدان بەرمەن 31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قررباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ اتالدى. اشتىقتىڭ دا جويقىن ساياسي جازالاۋلار جۇرگىزگەن ستالينيزم سالدارى ەكەنىن تۇيسىنگەن جۇرت ونى جاقسى قابىلدادى. سودان، پرەزيدەنت پارمەنىمەن ساياسي رەپرەسسيالار قۇرباندارىن ەسكە الاتىن كۇن رەتىندە بەلگىلەنگەننەن بەرى، مامىر ايىنىڭ سوڭعى جۇلدىزى - كۇنتىزبەكتەگى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بارشا بۋىنى تاراپىنان نازاردا ۇستالاتىن ەرەكشە كۇندەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ءسويتىپ، بۇل ازالى كۇن جاڭا مارتەبەسىمەن بۇكىلحالىقتىق مويىنداۋعا يە بولدى. بۇل كۇنى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جانە جۇرتشىلىقتىڭ وكىلدەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەرگە گۇل شوقتارىن قويىپ تاعزىم ەتۋدى، جاڭا ەسكەرتكىشتەر تۇرعىزۋ سىندى شارالارعا مىندەتتى تۇردە قاتىسۋدى ۇردىسكە اينالدىردى.
وسىنداي جيىنداردا ەلىمىز باستان كەشكەن جاپپاي رەپرەسسيالار جىلدارى جازىقسىز اتىلعان ازاماتتار ارۋاعىنا باس ءيىپ قۇرمەت كورسەتۋمەن قاتار، قاراپايىم حالىقتى قور قىلىپ، بۇرىن-سوڭدى ەشقاشان تاريحتا بولماعان قىرعىنعا ۇشىراتقان اشارشىلىق تا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن سالدارى رەتىندە ورىندى اتالىپ ءجۇر. برل ورايدا تەك سوزبەن شەكتەلمەۋدى ازاماتتىق پارىزى ساناپ، بەلسەندى ارەكەتىمەن ەل ريزاشىلىعىنا بولەنگەن ءىس ادامدارى دا بارىن ايتۋ كەرەك: الماتى وبلىسىنىڭ اقسۋ اۋىلى ينتەرناتىندا وتىز ەكىنشى جىلى اشتان قىرىلعان توقسان بالا جەرلەنگەن ورىنعا 2002 جىلعى 31 مامىردا جەكە بەينەتقور كۇشىمەن ەسكەرتكىش قويىلدى...
دەگەنمەن سوناۋ قارالى ناۋبەتتىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ ءمان بەرۋ دەڭگەيى جەتكىلىكسىز دارەجەدە. ولاي دەيتىنىمىز، قىلمىستى ساياسات تۋعىزعان الاپات اشتىق حالقىمىزدىڭ ءوسىپ-ونۋىنە ساندىق تا، ساپالىق تا تۇرعىدا ويسىراتا زيان تيگىزدى. ونىڭ اۋىر سالدارلارى ايتىپ-جەتكىزگىسىز، ءتىرى قالعان ەل-جۇرتتىڭ باسىنا سالعان اۋىرتپالىعى ۇشان-تەڭىز. سولاردى ءبىز ەشقاشان ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. بۇل بولاشاق ءۇشىن، تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن قاجەت. الايدا سوناۋ ورنى تولماس قايعى-قاسىرەتتى اۋقىمىنا ساي ەسكە الىپ، ازا تۇتۋ ءراسىمى ەلىمىزدە ازىرگە قالىپتاسار ەمەس.
قازاقستان تاريحي-اعارتۋ «ادىلەت» قوعامىنىڭ باسقارماسى وسى ورايدا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىر. ماسەلەگە جۇرتشىلىق نازارىن اۋدارۋدى ءجون كورىپ، ورتاعا كوپ بولىپ ويلاسۋعا تامىزىق بولارلىقتاي وي تاستاۋدى «ادىلەت» ءوزىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە وسى جولدار اۆتورلارىنا جۇكتەدى. الدارىڭىزداعى ماقالا سونداي سەبەپپەن جازىلعان ەدى. سونى وقىرماندار تالقىسىنا ۇسىنا وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ قيىن-قىستاۋلى دامۋ تاعدىرىندا كۇرت بەتبۇرىستى ورىن العان اشارشىلىق سىندى قايعىلى كەزەڭدەر شىندىعىنىڭ تولىق مانىندە اشىلماعانىنا، جاريالىلىق جىلدارىنان بەرى كوپشىلىككە ايگى بولعان جايتتەردىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جۇرتشىلىق ساناسىنان وشە باستاعانىنا، ءتىپتى ۇمىتىلعانىنا جانە وسى ورايدا قولعا الىنۋعا ءتيىس شارالاردىڭ كەيبىرىنە كوپشىلىك نازارىن اۋدارۋدى بورىشىمىز سانايمىز.
2.
اشارشىلىققا نەلىكتەن ايرىقشا نازار اۋدارۋ قاجەت؟ سەبەبى ول تۇتقيىلدان كەزدەيسوق تاپ بولعان زوبالاڭ ەمەس-ءتى. سەبەبى ول پاتشالىق كەزىنەن تۋعىزىلىپ، كەڭەستىك كەزەڭدە جوسپارلى تۇردە ورىستەتىلگەن ناۋبەت ەدى، ول - بولشەۆيكتەردىڭ كوشپەندىلەرگە جاساعان گەنوتسيدىنىڭ سالدارى بولاتىن. بۇگىندە اشىق مويىندايتىن شاق تۋدى عوي - بولشەۆيزمنىڭ رەپرەسسيالارمەن استاستىرا جۇرگىزگەن "اشتىق ساياساتى" (م.شوقاي) قازاق حالقىنا جەر بەتىنەن حالىق رەتىندە مۇلدەم جويىلىپ كەتۋ قاۋپىن ءتوندىردى.
جانە ءبىر ەمەس، - بىرنەشە مارتە.
حالىق ساناسىنا وتىز ەكىنشى جىلدىڭ تەرەڭ ءىز قالدىرعانى بەلگىلى. سودان بەرى دە، مىنە، باقانداي جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت وتە شىعىپتى. شىن مانىندە حالىقتى حح عاسىردا ايتىپ جەتكىزگىسىز ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان (كوشپەلى قازاقتى قىناداي قىرىپ سالعان اشتىق زوبالاڭىن بۇلتالاقتاتپاي، تاپ وسىلاي - «ۇلتتىق اپات» دەپ اتاعان ءجون), قايعى-قاسىرەتى كول-كوسىر جىل. ايتسە دە، پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق قۇلدىعىنان ازات بولعان قازاقتىڭ كەڭەستىك رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىندا اۆتونوميا الدىم دەپ ءماز بولعانىن تۇسىنگەنىمىزبەن، سوناۋ قولدان جاسالعان جالپىۇلتتىق تراگەدياعا كەزدەيسوق ۇرىنباعاندىعىن ءارى ونىڭ جالعىز رەت سوعىپ وتە شىقپاعاندىعىن زەردەلەۋ ءلازىم. جانە ونىڭ تەرەڭ تامىرى - رەجيم اۋىسقانمەن ساباقتاستىعىن جوعالتپاعان وتارلاۋشىلىق پيعىلدا جاتقانىن ۇعىنا ءبىلۋ ءجون.
بارشاعا ءمالىم، حVش-حIح عاسىرلارداعى رەسەي تاراپىنان ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىلگەن جاۋلاپ الۋلار ناتيجەسىندە قازاق مەملەكەتتىگى جويىلدى. جەرى مەن حالقى يمپەريا قۇرامىنا ەنگىزىلىپ، ءتۇرلى رەسەيلىك اكىمشىلىك بىرلىكتەرگە بولشەكتەندى. قازاق ولكەسىن ورىس جەرىنە، حالقىن، ەتنيكالىق ءتۇرى بولەكشە بولسا دا، كادىمگى ورىس مۇجىعىنا اينالدىرۋدىڭ كەڭ كولەمدى شارالارى جۇزەگە اسىرىلا باستادى. قازاقستان ەلدىگىن جوعالتتى. سودان بەرى، تەك حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنىڭ سوڭىندا عانا، ءىس جۇزىندە تۇڭعىش رەت جەر-سۋى مەن حالقىنىڭ نەگىزگى قۇرامى ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىكتىرىلدى.
اۆتونوميالىق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەسى كەڭەيتىلگەندە، 1925 جىلى شاقىرىلعان قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى (بەسىنشى) كەڭەستەر سەزىندە قازاق باسىنا تۇسكەن پروبلەمانىڭ تاريحي تامىرى جۇيەلەپ اشىلعان-دى. سول قۇرىلتايدا قازاق ولكەسىنىڭ وتارلانۋىندا:
1. ءوز ەرىكتەرىمەن قونىستانۋعا ورىس جەرىنەن كەلگەن قيلى باق ىزدەۋشىلەر، قاشقىندار جاساعان وتارلاۋ (بۇل حVI عاسىردان باستالدى);
2. ورىس ۇكىمەتىنىڭ ساۋدا-ونەركاسىپ مۇددەسىن كوزدەگەن اسكەري-اكىمشىلىك وتارلاۋى (بۇل ءحVIىى عاسىردان باستالدى);
3. حIح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنان بەرى - ورىس شارۋالارىن كوشىرىپ-قونىس اۋدارتۋ جولىمەن وتارلاۋ ىسپەتتى ءۇش باستى ءداۋىر بولعانى تالداپ ايتىلدى.
ورىس ۇكىمەتى شىعىسقا تەرەڭ سۇعىنۋدى كوزدەگەن يمپەرياليستىك ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاق دالاسىنا ورال، ورىنبور، ەرتىس جەلىلەرى بويىنشا ءىرى-ءىرى سەنىمدى جاساقتارىن ورنىقتىردى. ولار قازاقتاردى جايىق، توبىل، ەرتىس وزەندەرى بويىنداعى ۇيرەنشىكتى اتا قونىستارىنان قۋىپ، مال باعۋ شارۋاشىلىعىنىڭ قالىپتى جاعدايىن زورلىقپەن وزگەرتتى. سونداي ارەكەتتەرىمەن قازاقتى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اتاكاسىپ نەگىزدەرىنەن ايىرىپ، ەكونوميكالىق داۋلەتىن قاتتى ويسىراتتى.
اسىرەسە وتارلاۋدىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى زور زالال تيگىزدى. بۇل شاقتا ىشكى رەسەيدىڭ جەر داعدارىسىن شەشۋ، ءارى «قازاقتىڭ جەرىن يگەرىپ-كوركەيتۋ» ءۇشىن (ستولىپين) پاتشالىق اكىمشىلىك قازاقستانعا لەك-لەگىمەن مۇعاجىرلار (پەرەسەلەندەر) كوشىن توككەن ەدى. وسى ورىس كوشى مۇددەسىنە قازاقتان تارتىپ الىنعان جەر كولەمى 1916 جىلعا دەيىن 40.647.765 دەسياتينا بولعان-تىن (1 دەسياتينا 1,09 گەكتارعا تەڭ). بۇل مولشەر بارلىق شۇرايلى، ءومىر سۇرۋگە قولايلى جەرلەر اۋماعىنان اسىپ كەتكەن-ءدى. ال شۇرايلى جەرلەر كۇللى قازاقتىق تەرريتوريانىڭ بەستەن بىرىنەن دە از مولشەردە-ءتىن. جەر كوميسسارياتىنىڭ 1925 جىلعى مالىمەتى بويىنشا - بارلىق جەر اۋماعى 202.962.345 دەسياتينا، ونىڭ ىشىندە جارامدى جەر كولەمى 38.170.000 دەسياتينا ەدى. «پەرەسەلەن تولقىنىنىڭ قىسىمىمەن قازاق برقاراسى... ءشوبى جۇتاڭ، سۋى از، قۇمداۋىت جەرلەرگە ىعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. وسى اپاتتى ساياسات ولكە ەكونوميكاسىن تەز قۇلدىراتتى. ەگەر وتكەن عاسىردىڭ 70-جج. ءبىر قازاق شارۋاشىلىعىنا 59 باس مالدان كەلسە، 1914-1915 جج. پەرەسەلەن قوزعالىسىنىڭ ارتۋىمەن بۇل تسيفر 25-26 باسقا دەيىن تومەندەدى»، - دەلىندى 1925 جىلعى قۇرىلتايدا.
وتارلىق جۇيە قازاق باسىنا توندىرگەن قاۋىپتى حح-عاسىردىڭ باسىندا، ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى قارساڭىندا قازاق زيالىلارى زايىر سەزىنىپ، قورعانۋ جولدارىن ويلاستىرۋعا ۇمتىلدى. بىراق ولاردى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇپيا پوليتسياسى تەز اشكەرەلەپ، جازالاۋ شارالارىن قولداندى. سوندا زيالىلار رەۆوليۋتسيا دۇمپۋىمەن ومىرگە كەلگەن جوعارعى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا ءۇمىت ارتتى. حالىق وكىلدەرى جىگەرىمەن بيىك بيلىك نازارىن قازاق مۇددەسىنە اۋدارتۋعا ارەكەتتەندى. ماسەلەن، 1-مەملەكەتتىك دۋما مىنبەسىنەن ورىنبورلىق دەپۋتات تيموفەي سەدەلنيكوۆ جەرىنەن ايرىلىپ جاتقان قازاقتىڭ كەدەيشىلىككە ۇرىنعانىن اڭگىمە ەتتى. تورعايلىق دەپۋتات احمەت ءبىرىمجانوۆ دۋماعا ءالى كەلىپ جەتپەگەن قازاق دەپۋتاتتارى ءۇشىن اگرارلىق كوميسسيادان قوسىمشا ورىن كوزدەلۋى قاجەتتىگىن كوتەردى. 2-مەملەكەتتىك دۋمادا سەمەيلىك دەپۋتات تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ كەدەيشىلىككە، جۇتقا ۇشىراپ، قايىر سۇراپ كەتكەن بوسقىن قازاقتارعا ۇكىمەت تاراپىنان جاردەم بەرىلۋ كەرەكتىگى ماسەلەسىن كوتەردى. ال ورالدىق دەپۋتات باقىتجان قاراتاەۆ ۇكىمەتتىڭ شارۋالاردى ىشكى رەسەيدەن «جاڭا جەرلەرگە» قونىس اۋدارتۋ ارقىلى قازاقتى جەر-سۋدان ايىرعان مۇعاجىر (پەرەسەلەن) ساياساتىن سىناعان اتاقتى ءسوزىن سويلەدى. بىراق ولاردىڭ بىردە-ءبىرى بيلىككە ۇناعان جوق، يمپەراتور بۇلارعا ەكى مەملەكەتتىك دۋمانى دا تارقاتىپ جىبەرۋىمەن، ءارى بۇراتانالاردى بۇدان بىلاي سايلاۋ قۇقىعىنان ايىرعان «3 ماۋسىم» زاڭىن شىعارۋىمەن جاۋاپ بەردى.
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اگرارلىق ساياساتىن 2-مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى ب.قاراتاەۆ ونىڭ كوميسسيالارىندا اتقارعان جۇمىسى رەتىمەن دە، ءوزىنىڭ قازاق مۇددەسىن قورعاۋ جولدارىن ىزدەستىرۋ ورايىمەن دە ءجىتى زەرتتەدى. ۇكىمەتتىڭ حح عاسىردا قازاقتاردىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىن مۇلدەم جوياتىن جوسپارىن ءىرى لاۋازىمدى پاتشا چينوۆنيگى اۋزىنان ەستىدى. (دەگەنمەن كوشپەلى ءومىر سالتىنىڭ ومىرتقاسىن ءبىرجولاتا ءۇزۋدى تساريزم ەمەس، ساباقتاس «دەموكراتياسىمەن» بولشەۆيزم جۇزەگە اسىردى). پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ناقتى ءىس-ارەكەتىن پەرەسەلەن باسقارماسىنىڭ كۇندەلىكتى ءىس-داعدىسىنان كورىپ وتىردى. شۇرايلى جەر-سۋدىڭ جىرىمدالىپ كەلىمسەكتەر قولىنا ءوتىپ جاتقانىن ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەپ، ونىڭ باستى سەبەپتەرىن دارمەنسىزدەنە تالدادى (بۇعان ونىڭ ۆەرنىيداعى ۋنيۆەرسيتەتتەس جولداسى بارلىبەك سىرتانوۆقا 10-جىلدارى جازعان، 30-جىلدارى باسپاسوزدە جاريا بولعان حاتى كۋا). اقىرى، قازاق ءۇشىن ەندى تەك تۇرمىس سالتىن قايتا قۇرۋ ومىرشەڭ بولماعىن پارىقتاپ، ۇكىمەت ساياساتىنا بەيىمدەلۋدى قولايلى كوردى. اركىمگە جەر ۇلەسىن الىپ وتىرىقشىلىققا كوشۋ قاجەتتىگىن ۋاعىزدادى، ءوزى باس بولىپ پوسەلكە سالدى. الايدا ول باستامانىڭ عۇمىرى ۇزاق بولمادى، ونى قازاق زيالىلارىنىڭ ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان ەكىنشى بەلدى توبى قابىل المادى. ءا.بوكەيحانوۆ پاتشا چينوۆنيكتەرى ۇسىنعان جەر ۇلەسى مولشەرىنە مۇلدەم قارسى بولدى، ول ءىس جۇزىندە كوشپەلى ءومىر سالتى مەن مال شارۋاشىلىعىن ساقتاۋ جاعىندا ەدى. ال وتىرىقشىلىققا سول جىلدارعى ماجبۇرلىك ىقتيمال ەتكەن ەۆوليۋتسيالىق جولمەن بەيىمدەلمەگەن قازاق تىرشىلىگى بولشەۆيكتىك كۇرت بەتبۇرىس ناۋقاندارىندا قانداي قايعىلى كۇيگە تۇسكەنى بەلگىلى...
«حح عاسىردىڭ قىزىل توپالاڭى» اتانعان بولشەۆيزم بيلىككە كەلگەن بەتتە جەرگىلىكتى حالىقتار مۇددەسىن كوزگە ىلگەن جوق. ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىنىڭ وزىنە كۇدىكپەن قارادى. سول كەزگى ساياسي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ناقتى كۋالىك قالدىرعان تۇرار رىسقۇلوۆ ەڭبەكتەرىنەن بۇگىندە كەڭ ءمالىم: الەمدىك رەۆوليۋتسيا ءورتىن ورشىتە ءتۇسۋدى ماقسات ەتكەن «لەنيندىك گۆارديانىڭ» الدىڭعى ساپىنداعىلار كوشپەلى قازاقتاردى ماركستىك كوزقاراس تۇرعىسىنان ءبارىبىر قۇرىپ بىتۋگە ءتيىس، ەكونوميكالىق جاعىنان ءالجۋاز توپ دەپ ەسەپتەدى، - سوندىقتان، ولاردى اشتان قۇتقارامىن دەپ شىعىندانعاننان، بار قارجىنى ازامات سوعىسى مايداندارىنداعى قىزىلاسكەرلەردى قولداۋعا جۇمساۋ ماڭىزدى...
قازاقتىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، وتارلىق ەزگىگە تۇسكەلى كۇيزەلۋ ۇستىندە-ءدى، ال ون التىنشى جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس وقيعالارى، كوتەرىلىسشىلەر مەن ولاردىڭ اۋىلدارىن باسىپ-جانىشتاعان وتارلىق سوعىستار، جازالاۋشى اسكەرلەر ويرانى ونى كۇرت كۇيرەتتى. ال ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى سەزىلگەن 1917 جىلدىڭ جازىنان-اق تۇركىستاندى ءىس-جۇزىندە باسقارا باستاعان جۇمىسشى-شارۋا-سولدات كوميتەتتەرى، سول وقيعالار اراسىندا بولعان زاكي ءۆاليديدىڭ كۋالىك ەتۋىنشە، كوشپەندىلەرگە استىق بەرمەۋ جاعىندا بولدى. ولكەنى اشتىق جايلادى.
1917-1918 جىلدىڭ قىسىن تاشكەنتتە وتكىزگەن ماريا شوقاي حانىم ءوز ەستەلىگىندە قازاقتاردىڭ كوشە-كوشەدە اشتىقتان قالاي سۇلاپ ءتۇسىپ ءولىپ جاتقاندارىن، وزەگى تالعان جاندارعا ءبىر ءتۇيىر نان بەرۋگە قايرانسىزدىقتان قينالعانىن جازعان. سوناۋ سۇراپىل اشتىقتا رەسمي دەرەكتەر بويىنشا 2 ميلليوننان استام ادام اشىقتى. تۇرار رىسقۇلوۆ باسقارعان اشتىقپەن كۇرەسۋ كوميتەتى ميلليونداعان ادام ءومىرىن اراشالاپ قالدى. بىراق قىرىلىپ قالعاندار سانى جان تۇرشىگەرلىك ەدى. مۇستافا شوقاي ونى 1 ميلليون 114 مىڭ ادام دەپ كورسەتتى. 1919 جىلى تۇركاتكومنىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنداعى وكىلەتتى وكىلى ۋ.شاكيروۆ ركفسر ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنا بەرگەن حاتىندا تۇركىستانداعى دالا حالىقتارىنىڭ 60 پايىزى اشتان ولگەنىن باياندادى. ال وسىناۋ وڭتۇستىك ولكەدە رەۆوليۋتسيا قارساڭىندا 3 ميلليونداي قازاق تۇراتىن-دى. «پرولەتاريات ديكتاتۋراسى» كوشپەندىلەردىڭ تىرشىلىك كەڭىستىگىن بوساتۋى ارقاسىندا، سولاردىڭ سۇيەگى ۇستىندە ورنادى...
قازاقتارعا قارسى قىلمىستى ءىس-ارەكەتى سالدارىنان ورىن العان تولىق قايىرشىلىق پەن جاپپاي قىرىلۋدىڭ نەگىزگى ايىپكەرى - تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ەكەنىن سول كەزدىڭ وزىندە اتاپ ايتقان جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر بولدى (مۇنىڭ ءبىر مىسالىن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى زەرتتەۋشى و.قوڭىراتباەۆ مرراعاتتىق قۇجاتتار ارقىلى دالەلدى تۇردە كورسەتتى). اشتىقتىڭ باستى سەبەبى - تۇركىستانداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تىزگىنى ورىس وتارشىلدارى قولىندا بولىپ شىققانىندا ەدى. ولاردىڭ ولكەگە رەۆوليۋتسيا مەن جاڭا رەجيمدى نايزا ۇشىمەن اكەلىپ، قۇلاعان رەجيمنىڭ قاناۋ ساياساتىن قولدارىنداعى قارۋ-جاراقتارى كۇشىمەن جالعاستىرا بەرگەنىندە ەدى. سونداي احۋالدىڭ، ياعني جاڭا وتارشىلدار باسقارعان وكىمەتتىڭ اشارشىلىق پەن اشتان قىرىلۋ «بوستاندىعىنا» كەڭ جول اشىپ بەرگەنىن 20-جىلدار ءباسپاسوزى بەتتەرىندە بولشەۆيك-زەرتتەۋشىلەر گ.سافاروۆ، س.گينزبۋرگ جانە باسقالار دا جازىپ جاتتى.
سونىمەن، 1917-1919 جىلدارى تۇركىستان ولكەسىن، ونىڭ ىشىندە قازىرگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرىن جاساندى اشتىق جايلادى. سونىڭ سالدارىنان كوشپەلى حالىق جالپى سانىنىڭ تورتتەن ءبىرىن جوعالتتى. بۇل - بولشەۆيزمنىڭ «اشتىق ساياساتى» ءماجبۇر ەتكەن ۇلتتىق اپات قامتىعان قاسىرەتتى ءداۋىردىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى ەدى.
ەكىنشى كەزەڭ قازاق ولكەسىندە، سول كەزگى قازاقتىڭ اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا 1921-1924 جىلدارى ورىن الدى، حالىق تاعى دا جالپى سانىنىڭ تورتتەن ءبىرىن جوعالتتى. (بۇل جىلدارى زيالىلار جىلۋ جيناۋ ارقىلى اشىعىپ جاتقان ايماقتارعا كومەك ۇيىمداستىردى. قولدارىنان كەلگەنشە اشارشىلىق ناۋبەتىن جەڭىلدەتۋگە ۇمتىلدى. الايدا بولشەۆيكتىك بيلىك مۇنى قوش كورمەدى. ونداي «حالىقشىلداردىڭ» ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعاپ، جازالاۋعا تىرىستى - جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باستاعان ءبىر توپ ازاماتقا 1926 جىلعى بولعان سوت ماتەريالدارى توم-توم بولىپ، ءتيىستى تۇسىندىرمەلەرمەن كىتاپ ەتىپ جاريالاۋعا تاۋەكەل ەتەتىن شىعارۋشىسىن توسقان قالپى، ءالى كۇنگە دەيىن مۇراعات سورەسىندە جاتىر).
ونىڭ دا باستى سەبەبى - جەرگىلىكتى وتار حالىقتىڭ كەنەۋى كەتە باستاعان ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىن ازامات سوعىسى ودان ارمەن كۇيزەلتكەنىندە، قۇنارسىز ەن دالادا تۇرمىسىن تەز تۇزەۋگە مۇمكىندىگى بولماعاندىعىندا ەدى. «قازاق جارلى-جاقىبايىنىڭ تراگيزمىن جانە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كۇللى ارسىزدىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن - پاتشا رەجيمى كەزىندە قازاق حالقىنان 40 ملن. دەسياتينا شاماسىنداعى ەڭ جاقسى شۇرايلى جەر ورىس پەرەسەلەندەرى پايداسىنا تارتىپ الىنعانىن، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلت-ازاتتىق رەۆوليۋتسيا اتىنان، "الەمدىك رەۆوليۋتسياشىل پرولەتاريات" اتىنان: قۇلاعان رەجيمنىڭ جەر جونىندەگى ادىلەتسىزدىگى تۇزەتىلەتىن بولادى، قازاقتارعا تارتىپ الىنعان جەر قايتارىلادى، قازاق جەرلەرىنە پەرەسەلەندەر جىبەرىلمەيدى دەپ ۋادە بەرگەنىن ءبىلۋ كەرەك...» (م.شوقاي).
الايدا قازاقتار اراسىندا جوق پرولەتارياتتىڭ ديكتاتۋراسىن قازاقستاندا ورناتۋ ۇرانىمەن ارەكەت ەتكەن، ءسويتىپ ءىس جۇزىندە بولشەۆيكتىك جاڭا يمپەريا وتارىن قۇرۋمەن شۇعىلدانعان پارتيالىق بيلىك ناقتى ءىس-ارەكەتتەرى ۇستىندە ونداي ۋادەنىڭ بارشاسىن تارك ەتكەن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاريالى ءمان-ماقساتىنا سەنىپ، 1922 جىلى جەتىسۋدا جەر-سۋ رەفورماسىن جۇرگىزۋ كەزىندە تۇركاتكوم اتىنان تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسقان سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ كوميسسياسى كەرى شاقىرىپ الىنىپ، وسىناۋ رەۆوليۋتسيا يدەيالارىنا قۇلاي سەنگەن كوممۋنيسكە «ۇلتشىلدىقپەن» ايماندالعان ساياسي ايدار تاعىلعانى ءمالىم. ول باستاماسى عانا ەدى. بولشەۆيكتەردىڭ بۇل كەزەڭدەگى ءبىر ۇسىنىسى - تاپتىق جىكتى ايىرا ءتۇسۋ، ەل ەكونوميكاسىن بايلار مۇلكىن تارتىپ الىپ كەدەيلەرگە ۇلەستىرىپ بەرۋ جولىمەن «جانداندىرۋ» بولاتىن. ونداي قاتەرلى جوسپارعا 1923 جىلى قازاق وبلىستىق 3-پارتكونفەرەنتسيادا سماعۇل سادۋاقاسوۆ قازاقتى جاڭا سىلكىنىستەر ەمەس، عىلىم مەن بىلىمگە سۇيەنگەن بەيبىت ەڭبەك قۇتقاراتىنى جايىنداعى وجەت سوزىمەن قارسى تۇردى. وتەۋىنە ساياسي سەنىمسىزدىككە ۇشىرادى، وعان دا «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل» تاڭباسى جامالدى.
اشارشىلىققا ۇشىراعان گۋبەرنيالارعا كىندىك ۇكىمەت تاراپىنان ازىق-تۇلىكپەن جاردەم كورسەتىلۋىنە قول جەتكىزۋ، قازاتكوم توراعاسى سەيتقالي مەڭدەشەۆتىڭ 1925 جىلى كەڭەستەر سەزىندە اعىنان جارىلعانىنداي، قيىننىڭ قيىنى-تىن...
ورتالىق ازيانى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تررعىدا قايتا مەجەلەپ-جىكتەگەننەن كەيىن، ىرگەسى كەڭەيتىلگەن قازاقستان پارتيا ۇيىمى ەل-جۇرت مۇددەسىنە جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس جۇمىستى جاڭاشا جىگەرمەن قولعا الدى. قازاق وبلپارتكومىنىڭ 1925 جىلعى ءساۋىر پلەنۋمىندا مال باعۋ مەن جەر وڭدەۋ كاسىبىن قازىرگى قازاق جاعدايىندا بىرىكتىرىپ قاراۋعا بولمايتىنى اتاپ ءوتىلدى. ويتكەنى «قكسر-ءدىڭ بۇگىنگى شارۋاشىلىق احۋالىندا: مال باعۋدىڭ كوشپەندى ءتۇرى - ەگىن ەگۋگە قولايسىز جالپاق ساردالانى شارۋاشىلىق كادەسىنە اسىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر ىقتيمال ءتاسىلى بولىپ تابىلادى». سوندىقتان دا بۇل سالاداعى اسا ماڭىزدى شارا - مەليوراتسيا، جايىلىمداردى سۋلاندىرۋ، جەم-ءشوپ ازىرلەۋ، قوي تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، قۇرامىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن كوشپەندى حالىققا كەڭ كولەمدە نەسيە بەرۋ ءىسىن جولعا قويۋ بولماق. سوندىقتان اۋىلشارۋاشىلىق نەسيەلەرىن اۋىلعا تىكەلەي باعىتتاۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى كووپەراتسيانى كۇشەيتۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، قازوبكوم پلەنۋمى ءتيىستى شەشىم الدى.
ەندى بىرنەشە كۇننەن سوڭ، 1925 جىلعى 16 ساۋىردە اقمەشىتتە اشىلماق كەڭەستەر سەزى ماسەلەلەرى جايىندا س.قوجانوۆ پلەنۋمدا بايانداما جاسادى. سوندا ول بىلاي دەگەن ەدى: «...ومىرگە كەلگەن وسىنشا ۋاقىتىنان بەرى قازاقيادا شارۋاشىلىق تۇرعىدا وركەندەۋىنىڭ زەرتتەلىپ-جاسالعان پەرسپەكتيۆاسى جوق. جىلدان جىلعا، كۇننەن كۇنگە ەشقانداي دا پەرسپەكتيۆالىق جوسپارسىز ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. بار ايتاتىندارى - وتكەن جىلى پالەن باس مال بولدى، ەندى وعان جيىرما شاقتى مىڭ قوسىلدى دەگەندەر عانا. ...قايتكەندە جاعىمدى اسەر ەتۋدىڭ امالى. ەندى وسىندايدىڭ جولىن قيۋ كەرەك. وسى سەزدە ءبىز بىرەر پەرسپەكتيۆالىق جوسپار كونسپەكتىمەن سويلەمەكپىز. سوسىن جەر ماسەلەسىن پراكتيكالىق مىندەت ەتىپ قويامىز». بايانداماسىندا يرريگاتسيا ماسەلەسىنە دە توقتالدى. «قازاقيا ءۇشىن بۇل مۇلدەم جاڭا شارۋا، - دەدى ول. - ال تۇركىستان ءۇشىن - ادەتتەگى ۇيرەنشىكتى ماسەلە. قازاقيادا دا، كەيبىر گۋبەرنياداعى اشارشىلىقتان كەيىن، مىسالى سەمەيدە، حالىق ءوز باستاماسىمەن، ناركومزەمنەن «رۇقساتسىز-اق»، ارىق قازۋعا كوشىپ جاتىر. ءتىپتى قارقارالى سەكىلدى ءداندى داقىل جايىن ايتۋدىڭ ءوزى قيىن ۇيەزدە دە سولاي ەتۋدە...».
قازوبكوم پلەنۋمى وسىلاي، ەسكى قازاقستان اۋماعىنداعى 1921 جىلعى ۇلكەن اشتىقتى دا، ودان بەرگى جىلداردا ورىن العان جەكەلەگەن گۋبەرنيالارداعى اشارشىلىقتاردى دا تىكەلەي تالداماعانمەن، الداعى ۋاقىتتاردا ونداي قاتەرلەردەن قورعانۋ ورايىندا - قىر ايماقتارىندا سۋلاندىرۋ جۇيەسىن جاساپ، ەگىن ەگۋدى جۇزەگە اسىرا باستاعان ەلدىڭ ءوز ىشىندە تۋعان باستامانى قولداۋعا شاقىردى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى - سارىارقانى يگەرۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى ەكەنىن مويىنداپ، ونى ىنتالاندىرۋ، وركەندەتۋ ءۇشىن ارنايى قارجىلاندىرۋ، ونىمدەرىن ءتيىمدى جولمەن تاراتۋ ادىستەرىن قارادى.
اشارشىلىق رەسپۋبليكا كەڭەستەرىنىڭ اقمەشىتتەگى ءبىرىنشى (بەسىنشى) سەزىندە دە ارنايى اڭگىمە بولمادى. (ەسكى قازاقستان كەڭەستەرى بۇعان دەيىن ءتورت سەزد وتكىزگەن، سول رەت سانى بويىنشا - جاڭا، ۇلكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ اقمەشىتتە وتكەن سەزى بەسىنشى دەپ ەسەپتەلەدى. الايدا، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان، سونداي-اق بۇحارا مەن حورەزم سەكىلدى وزگە ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنان مەجەلەنگەن سىرداريا، جەتىسۋ، قاراقالپاق وبلىستارى قوسىلىپ، 1924 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قازاقستاننىڭ جەرى مەن حالقىنىڭ سانى ەداۋىر ۇلعايىپ قانا قويماي، ۇلتتىق قۇرامى دا وڭ وزگەرىسكە ۇشىراعان. تۇڭعىش رەت ۇلتتىق رەسپۋبليكا مارتەبەسىندە اتالعان. تۇڭعىش رەت وسى وڭىرلەردەگى كەڭەستەردەن كەلگەن دەلەگاتتار 1925 جىلعى ساۋىردە ءبىر وكىلدىك قۇرىلتايدا باس قوسقان. تاريحي شەشىمدەر قابىلداعان. وسى جايتتەر سول تۇستا-اق مويىندالىپ، سول قۇرىلتاي ۇستىندە-اق ول ءبىرىنشى سەزد دەپ اتالعان. سونداعى بەرىلگەن باعاعا، ءارى ونىڭ مەملەكەتتىك ومىردەگى جاڭا بەتبۇرىستى تانىتاتىن ماڭىزىنا سايكەس، اقمەشىت سەزىن ءبىرىنشى قۇرىلتاي رەتىندە باعالاۋ ءلازىم). اشتىق دەرەكتەرى ءجاي عانا ەلەۋسىزدەۋ ايتىلدى. دەگەنمەن، اتاپ ايتىلماسا دا، ونى قايتا بولدىرماۋ شارالارى كەڭىنەن قارالدى. ال ول شارالاردىڭ باستىسى جەر ماسەلەسى ەدى.
جەردى قوعام مۇلكىنە اينالدىرۋ جونىندەگى العاشقى كەڭەس زاڭى مەن تۇرعىنداردى جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى ەرەجە، جەر-سۋى مەن حالقىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قاناتى استىنا العان ۇلكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ العاشقى (بەسىنشى) قررىلتايىندا اتاپ وتىلگەندەي، - «ازامات سوعىسى، اشارشىلىق، قكسر-دە ەشقانداي قارجىنىڭ بولماۋى جاعدايىندا بولىمسىز عانا ناتيجە بەردى». بۇل شاعىن ناتيجە دەرەكتەرى مىنانداي: ەل-جۇرتتىڭ ءبىراز بولىگى 1920 جىلدان 1923 جىلعا دەيىن 215.178 دەسياتينا جەرگە ورنالاستىرىلدى. 1923 جانە 1924 جىلدارى جۇمىس جەر كودەكسى مەن 1924 جىلدىڭ 17 ساۋىرىندەگى ەرەجە بويىنشا جۇرگىزىلدى دە، «...مەملەكەت ەسەبىنەن 2.512.609 دەس.، حالىق ەسەبىنەن - 2.815.522 دەس.، بارلىعى - 5.543.309 دەسياتينا جەرگە ورنالاستىرىلدى». ال جۇرگىزىلگەن ءىس شارالارىنىڭ ويداعىداي وڭ ناتيجە بەرمەۋ سەبەپتەرىن سەزد بىلاي تۇجىرىمدادى:
ا) قازاق جەرىن سىرتتان كوشىپ كەلىپ وتارلاۋ جالعاسۋدا;
ءا) وتارشىلدىق ساياساتتىڭ قالدىقتارى ءالى كەتىرىلمەگەن;
ب) ەڭ جاقسى جەرلەردى پەرەسەلەندەر باسىپ العان، كازاك-ورىس تۇرعىندارى كەڭ القاپتى پايدالانۋدا;
ۆ) جەرگىلىكتى جەردە جۇرگىزىلۋلى جۇمىستار ورتالىقتا ۇيلەستىرىلمەگەن، كوبىنە ورتالىق جەردى ءىس جۇزىندە پايدالانىپ وتىرعاندارعا بەكىتىپ، ەڭ ءتاۋىر جەرلەردى بررىننان تۇراتىن مۇعاجىرلارعا (پەرەسەلەندەرگە) كەسىپ بەرۋ جاعىندا;
گ) جەرگە ورنالاستىرۋ شارالارى - تۇرعىنداردىڭ قۇقىقتىق ساناسىن جەردى زاڭ بويىنشا پايدالانۋ قاجەتتىگىن سەزىنەتىندەي ەتىپ وياتۋعا جاردەمدەسپەدى.
مال شارۋاشىلىعى قازاقستاننىڭ قاتال تابيعاتىنا شىداس بەرىپ، پايدا تاباتىنداي دامي الۋ ءۇشىن - جەر قاتىناستارىن دررىس رەتتەۋدىڭ ماڭىزى زور بولماق. وسى رەتتە ءبىرىنشى (بەسىنشى) سەزدە كۇللى اۋماقتى جاراتىلىسى مەن ەكونوميكالىق نىشاندارىنا قاراي: «ەگىنشىلىك-مالشىلىق» جانە تەك «مالشىلىق»، سونداي-اق تەك «كوشپەندى مالشىلىق» اۋداندارعا ءبولۋ تارتىپتەرى باياندالدى. جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ نورماسى قالاي جاسالاتىنى ءتۇسىندىرىلدى. سوسىن جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ نەگىزگى مىندەتىن: «...قازىرگى جۇمىس ىستەپ تۇرعان مال باعۋ جانە مال باعۋ-ەگىن ەگۋ شارۋاشىلىقتارىمەن شۇعىلداناتىن قوجالىقتارعا - وركەندەۋىنە ءارى ەكونوميكالىق تۇرعىدا نىعايۋىنا قاجەت جاعدايلار جاساۋ»،- دەپ تۇيىندەدى.
وسى ورايدا ورىندالۋى قاجەت شارالار رەتىندە مىنالار اتالعان ەدى (ولار سەزد قارارىمەن زاڭداستىرىلدى):
ا) جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋ اۋماعىنا بارلىق پەرەسەلەن ۋچاسكەلەرىن قوسۋ، بۇل رەتتە ولاردىڭ كوش جولىندا جاتقاندارىنىڭ تولعان-تولماعانىنا قاراماۋ;
ءا) 1924 جىلعى 17 ءساۋىر ەرەجەسىنىڭ كۇشى جۇرمەيتىن پەرەسەلەن ۋچاسكەلەرىندە وتىرعان تۇرعىنداردى ءوز ۋچاسكەلەرىنىڭ 1917 جىلعا دەيىن بەلگىلەنگەن شەگىندە، قوسىمشا جەر كەسىپ بەرمەي ورنالاستىرۋ;
ب) سىرتتان كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ جانە قكسر-دەگى ىشكى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ «قازاقتىڭ پايدالانۋىنا جاتاتىن جاقسى جەرلەردى جانە كازاك-ورىس تەرريتورياسىن» ءوز بەتتەرىمەن باسىپ الۋلارىنان ساقتانۋ ءۇشىن - ءوز بەتتەرىنشە قونىستانۋدى دوعارتۋ، 1922 جىلعى 31 تامىزدان كەيىن ءوز بەتىمەن كەلگەندەردى جەر-قوجالىق بەرۋ شارالارىمەن قامتىماۋ;
ۆ) قكسر-ءدىڭ بارلىق اۋداندارىنداعى قازىرگى كەزدە قولدا بار، سونداي-اق انىقتالعان بوس جانە ارتىق جەرلەردىڭ ءبارىن - 1924 جىلعى 17 ءساۋىر ەرەجەسىمەن ارەكەت ەتۋگە جاتاتىن جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ ءبىرترتاس قورى دەپ ەسەپتەۋ.
الايدا قازاقستان كەڭەستەرى سەزىنىڭ قارارلارىن ومىرگە ەنگىزۋگە "اعا" وكىمەت كەدەرگى جاساي بەردى. اقىرى، اتالمىش قۇرىلتايدان ءتورت ايداي وتكەندە، 1925 جىلعى 12 تامىزدا، جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسى بك(ب)پ قازاق ولكەكومى بيۋروسىندا تالقىلاندى. ەكىنشى حاتشى س.قوجانوۆ «جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى» ارنايى بايانداما جاسادى. وندا بەسىنشى ء(بىرىنشى) بۇكىلقازاق سەزى قارارلارىنىڭ جەرگە ورنالاستىرۋ جرمىستارىنا قاتىستى بولىگى ورىندالماي جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىلدى. سوسىن، ونىڭ بايانداماسى بويىنشا بيۋرودا مىنانداي قاۋلى قابىلداندى:
«ا) بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىندە قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى پەرسپەكتيۆالىق جوسپارى بەكىتىلگەنگە دەيىن 5-ءىنشى كۇللىقازاقتىق كەڭەستەر سەزى مەن قازواك قابىلداعان جەر ماسەلەسى بويىنشا شەشىمدەرگە ەشقانداي الىپ تاستاۋ، تۇزەتۋ جانە تولىقتىرۋلار ەنگىزىلمەسىن;
ب) اتاپ ايتقاندا، ءوز بەتىنشە كوشىپ كەلگەن قونىس اۋدارۋشىلارعا بايلانىستى 5-ءىنشى كۇللىقازاقتىق كەڭەستەر سەزى بەلگىلەگەن مەرزىم - 1922 جىلعى 31 تامىز ساقتالسىن. 1922 جىلعى 31 تامىزدان كەيىن كەلگەن بارلىق ءوز بەتتەرىمەن قونىس اۋدارۋشىلار قكسر-ءدىڭ بارشا اۋماعىندا جەرگە ورنالاستىرىلمايتىن بولسىن;
ۆ) برواك الدىنا قكسر-دەگى جەرگە ورنالاستىرۋمەن شۇعىلداناتىن بارلىق مەكەمەلەردى ءبىر ورگانعا - قازاق جەرحالكوماتىنىڭ (كازناركومزەم) جەرگە ورنالاستىرۋ باسقارماسىنا مەيلىنشە شاپشاڭ باعىندىرۋ تۋرالى ماسەلەنى ءۇزىلدى-كەسىلدى قويۋ قازواك-كە ۇسىنىلسىن».
بۇل شەشىم دە ورىندالعان جوق.
ۇلت كوممۋنيستەرىنىڭ تاباندىلىعى ناتيجەسىندە 1925 جىلعى جەلتوقساندا قازاق ولكەلىك 5-پارتكونفەرەنتسيا ەسەپ بەرىلگەن مەرزىمدى «تاريحقا قازاق جەرىن جيناۋ كەزەڭى جانە قازاق مەملەكەتتىگىن ۇيىمداستىرۋ سالاسىنداعى العاشقى قادامدار رەتىندە كىرەدى» دەپ اتادى. سوسىن: «...جەرگە ورنالاستىرۋ سالاسىندا - ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرعىلىقتى حالىققا، اسىرەسە وتىرىقشىلىققا اۋىسا باستاعان كوشپەندىلەرگە قاتىستى مىندەت قويۋ كەرەك. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ۇلتتىق ازشىلىقتىڭ وتىرىقشى ەڭبەكشىل شارۋا تررعىندارىنىڭ، اسىرەسە ونىڭ كەدەي جانە ورتاشا بولىگىنىڭ تىلەكتەرى نازاردان شىعارىلماسىن»، - دەگەن قاۋلى الدى. جەتكىلىكتى دارەجەدە ءادىل، باسقا حالىقتىڭ دا مۇددەسىن كەمسىتپەيتىن وسى قاۋلى دا ورىنداۋسىز قالدى. ال 1927 جىلعى ولكەلىك 6-پاركونفەرەنتسيادا ول مۇلدەم تەرىس باعالانىپ، كۇشى جويىلدى...
1925 جىلعى قىركۇيەكتە بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى قازاقستاندى باسقارۋعا فيليپپ گولوششەكين سىندى ەميسسارىن جىبەرگەن-ءدى. ول ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن شەشىمدەردى قيلى بولشەۆيكتىك ايلا-امال قولدانا وتىرىپ، جوققا شىعاردى. ءسويتىپ، ۇزاماي، توتاليتارلىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ قازاقستاندىق «ۇلى قۇرىلىسشىسى»، ياعني، سول كەزگى قايراتكەرلەردىڭ وزدەرى اتاپ ايتقانداي، ديكتاتور بولىپ شىعا كەلدى. وسىناۋ ءستالينشىل كوسەم ولكەلىك 5- جانە 6-پارتكونفەرەنتسيالاردا ساياسي ومىردەن، وقۋ-اعارتۋ ىسىنەن «الاشورداشىلار» مەن سولارعا يدەيالاستاردى الاستاۋ جوسپارىن تياناقتادى. ينتەلليگەنتسيانىڭ سانا-سەزىمىن «قىرناۋ» («نيۆەليروۆكا») ارقىلى تەگىستەپ، ءبىرىزدى ارناعا ءتۇسىرۋ قاجەتتىگىن «دالەلدەدى». كوممۋنيستەردىڭ ءداستۇرلى اۋىل ومىرىنە كوزقاراستارىنداعى «ازاماتتىق ءبىتىم» (س.سادۋاقاسوۆ) جانە «ازاماتتىق سوعىس» (و.جاندوسوۆ) دەپ تۇجىرىمدالارلىق ساياسي باعىتتارعا «تورەشى» بولىپ، اۋىلداس-تۋىستار اراسىنا تاپ سىناسىن قاعۋدىڭ، ءسويتىپ اعايىندى اعايىنعا وشىكتىرۋدىڭ ساياسي-يدەيالىق تۇعىرىن سومدادى. ۇزاماي پارتيانىڭ «دانا» باسشىلىعىمەن قۇلاق كۇيى كەلتىرىلگەن قازاق وكىمەتى قازاق اۋىلدارىندا «كىشى قازان» ءورتىن تۇتاتۋدىڭ ناقتى شارالارىن جۇرگىزۋدى قولعا الدى...
1928 جىلعى 27 تامىزدا قازاتكومنىڭ ارنايى دەكرەتى شىقتى، قازاتكوم مەن حالكومكەڭەس باي قوجالىقتارىن تاركىلەۋ تۋرالى قاۋلى الدى. تەز ارادا بايلاردىڭ مال-مۇلىكتەرىن تاركىلەۋ ناۋقانى باستالىپ كەتتى. ونىڭ رەۆوليۋتسيالىق سيپاتى 1928 جىلعى 13 قىركۇيەكتە تاركىلەۋگە قارسىلىق ارەكەت ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق جانە اسا ءىرى ءارى جارتىلاي فەودال بايلاردى جەر اۋدارۋ تۋرالى شىعارىلعان قاۋلىمەن كۇشەيە ءتۇستى. تاركىلەۋ سوڭىنان ءىرى كولەمدەگى ساياسي رەپرەسسيالاردىڭ «الاش ءىسى» اتانعان العاشقى تولقىنى تۋدى. «كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاس-دۇشپاندارىن» تۇرمەگە تىعا وتىرىپ، قازاقستاندىق بيلىك 1930 جىلعى 19 اقپاندا جاپپاي ۇجىمداستىرۋ ايماقتارىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعىن سوتسياليستىك تۇرعىدا قايتا قۇرۋدى نىعايتۋ جانە كۋلاكتار مەن بايلارعا قارسى كۇرەسۋ جونىندەگى ءىس-شارالارى تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. وكىمەتتىڭ تاركىلەۋ مەن ۇجىمداستىرۋداعى سولاقايلىقتارى حالىق كوتەرىلىستەرىن تۋعىزعانى، ولاردى اسكەري كۇشپەن باسىپ-جانشۋ ورىن العانى، ياعني تاركىلەۋ-ۇجىمداستىرۋ ناۋقاندارىنىڭ جاڭا سيپاتتى وتارلىق سوعىستارمەن استاسقانى ءمالىم. سونىڭ ءبارى ەل-جۇرتتى جاڭا الاپات اپات يىرىمىنە قۇلاتتى.
ۇلتتىق اپاتتىڭ ءۇشىنشى، ەڭ قاسىرەتتى كەزەڭىنە اينالعان سول 1931-1933 جىلدارى حالىقتىڭ جارتىسى قىرىلدى، شاماسى جەتكەندەر - ءتىرى قالعانداردىڭ ۇشتەن ءبىرى - بوسىپ باسقا ولكەلەرگە، شەت ەلدەرگە ءوتىپ كەتتى، ءداستۇرلى شارۋاشىلىق مۇلدەم تۇرالادى، مال باسى ون-ون ەكى ەسە ازايدى.
بۇل كەزەڭ جايىندا جاريالانعان جانتۇرشىگەرلىك ەستەلىكتەر، قۇجاتتار مول. ءالى جينالماعانى، ەل ىشىندە جاتقانى قانشاما...
مونارحيا قۇلار قارساڭداعى التى ميلليوندىق قازاقتىڭ توڭكەرىس تۋىن كوتەرگەن سوتسياليستىك فەدەراتسيا قۇرامىندا بوي تۇزەگەن اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنداعى جالپى سانى قىلمىستى ساياسات سىلكىنىستەرىنە تولى ون التى جىلدا - ۇلتتىق اپاتتىڭ اتالعان ءۇش كەزەڭىندە - ءۇش ەسەگە جۋىق كەمىدى. دالىرەك ايتقاندا، - ونى ءۇش ەسەگە جۋىق كەمىتتى. ياعني تىكەلەي ءتورت ميلليونداي جانعا ءولىم قۇشتىردى. 1917-1933 جىلدار بويى. بولشەۆيكتىك گەنوتسيد. سوندىقتان دا اشارشىلىق تاريحىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ قاراۋ ءلازىم. ادامزاتقا ماڭگى ەسكەرتۋ جاساپ تۇرۋ ءۇشىن. كەلەشەكتە دە تاپ كەلۋى مۇمكىن سونداي اپاتتاردان ساقتاندىرۋ ءۇشىن. ازاماتتار بويىندا شىنايى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار قالىپتاستىرۋ ءۇشىن. ەلىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋىن ۇستار بولاشاق ازاماتتاردى تاريحپەن تاربيەلەۋ ءۇشىن. ال بۇل ءۇشىن - ىلگەرىدە ەسكە سالىنعان، وسى ماقالا اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بۇدان بەس جىل بۇرىن دايەكتەگەن ەسكەرتكىش-پانتەون ورناتۋ يدەياسىنا قايتا ورالۋ ءلازىم.
فوتو: http://www.alashainasy.kz
جالعاسى بار...
