دالادا سايلاۋ ءداستۇرى بولدى ما جانە ونى بۇگىنگى تاڭدا قالاي باعالاۋ كەرەك؟دەگەن تاريحي ساۋال ءاربىر قازاقتىڭ كوكەيىن تىرمالايتىنى راس. ەندى وسى ماسەلەگە تەرەڭىرەك وي جۇگىرتىپ كورەيىك.

ەگەر قازاقستاندا سايلاۋدى ازاماتتاردىڭ ۇمىتىنە جاۋاپ بەرەتىندەي ەتىپ وتكىزۋ نەگە وڭاي ەمەس دەپ سۇراساڭىز، وعان «ەۋروپالىقتار بۇعان ءجۇز جىل بويى باردى، ال ءبىز بار بولعانى 30 جىل دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرىپ كەلەمىز» دەپ جاۋاپ الا الامىز. شىنىمەن سولاي ما؟

دەگەنمەن، دەكولونيزاتسيا يدەياسىنىڭ جاقتاۋشىلارىمەن بەتپە-بەت كەلگەندە، باسقا كوزقاراستى بىلۋگە بولادى. ولار قازاق حالقى - «دالا دەموكراتياسىنىڭ» ەسكى ءداستۇرىنىڭ مۇراگەرى دەپ مالىمدەيتىن بولادى. بۇل دەموكراتيانىڭ نەگىزىن حاندار سايلاۋى عانا ەمەس، سوت شەشىمدەرى كۇشتى بيلەر سايلاۋى دا قۇرادى. قازىرگى زاماندا «ءتورتىنشى بيلىك» دەپ اتاۋعا بولاتىن اقىندار دا بولدى - تالانتتى انشىلەر بيلىكتى ادال سىناپ، وزەكتى ماسەلەلەر تۋرالى ايتۋدان قورىقپادى. الايدا، دەكولونيزاتورلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءداستۇردى رەسەي يمپەرياسى، ال كەيىنىرەك كەڭەستىك بيلىك بۇزعان. ال قازىرگى ساياسي ينستيتۋتتار بۇرىنعى دالا داستۇرلەرىن كورسەتپەيدى، تەك ەۋروپالىق مودەلدى كالكۋلياتسيالاۋعا تىرىسادى. جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ بارىندە نە شىندىق، نە اڭىز؟

شىڭعىسحاننىڭ ساياسي يدەالى

شىڭعىسحان باسىپ الىنعان جەرلەردەگى اكىمشىلىك جانە ساياسي قۇرىلىمدى قايتا قۇرىپ، كوپتەگەن عاسىرلارعا دامۋ ۆەكتورىن قالادى دەپ ەسەپتەلەدى. تاريحشى تۇرسىن سۇلتانوۆتىڭ «اق مىسىقتا كوتەرىلگەندەر» اتتى تانىمال كىتابىندا مۇراگەرلىك ماسەلەسى ءبىرشاما قاراما-قايشى بولعان دەپ ايتىلعان. ءبىر جاعىنان، «ءوزىنىڭ ۇرپاقتارىنا مۇرا ەتىپ قالدىرعان شىڭعىس حاننىڭ ساياسي يدەالى سايلانۋ ءتارتىبى بولدى، وعان سايكەس حاننىڭ تاعىنا» التىن تۇقىم «مۇشەلەرىنىڭ ەڭ قابىلەتتى جانە ادەپتىسى كوتەرىلەدى، ونى تسارەۆيچتەر دە يگىلىك ءۇشىن مويىندايدى». ەكىنشى جاعىنان، ول ونىڭ مۇراگەرى ۋگەدەي بولادى دەگەن جەكە-دارا شەشىم قابىلدادى، بۇل «سايلاۋ تارتىبىنە» ۇقسامايدى.

ارينە، يمپەراتوردىڭ ءوزى دە سايلانبادى، ول حان بولىپ تانىلدى - 1206 جىلعى قۇرىلتايدا ەشقانداي داۋىس بەرۋ بولعان جوق. سايلاۋ تۇجىرىمداماسى يمپەرياعا جات نارسە بولدى. ەرەندجەن حارا-داۆان «شىڭعىسحان قولباسشى رەتىندە جانە ونىڭ مۇراسى» (1929 ج.) كىتابىندا ونىڭ مەملەكەتىندە بىردە-ءبىر سايلانبالى ورگان بولماعانىن جازادى. نەگىزىندە، ەلدە ءبىر بيلىكتى باسقارۋشى باسقاشا بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. سۇلتانوۆ ايتىپ وتكەندەي، شىڭعىسحاننىڭ وسيەتىنە قاراماستان، ەڭ لايىقتى حانزادانى سايلاۋ ءتارتىبى «شىڭعىسي ۇلىسىندا جالعىز دا، نەگىزگى دە ساياسي تارتىپكە» اينالعان جوق. ۇلكەندiك ءتارتiپ، تiكەلەي مۇراگەرلiك، ۋزۋرپاتسيا - بۇل نىسانداردىڭ بارلىعى ءاربiر جولى ءداستۇرلi دەپ تانىلىپ، ولاردىڭ ارقايسىسى ناقتى جاعدايلارعا بايلانىستى تاڭدالدى.

وزگەرىسسىز قالعان جالعىز نارسە - تاقتاعا ۇمىتكەر ءاردايىم شىڭعىسيد بولعان. ءتىپتى تامەرلان بيلىكتى باسىپ العان كەزدە دە ول ءوزىن رەسمي تۇردە حان دەپ ەمەس، تەك تاق يەسىنىڭ وكىلى دەپ اتادى. ەگەر حان سايلاۋى بولعان بولسا، وندا ول شىڭعىسيدتەر اراسىنان باسقا شىڭعىسيدتەر بولىپ سايلاندى. قازىرگى قازاقستانداعى بىرەۋدىڭ وسىنداي ساياسي جۇيەنىڭ ساباقتاستىعىنا كەلىسۋى ەكىتالاي. دەگەنمەن، ونى ءتىپتى دەموكراتيالىق دەپ تە ايتۋعا بولمايدى، سەبەبى «دەموس» ءسوزى جۇزدەگەن تۋىسقاندى ەمەس، قاتىسۋشىلاردىڭ كەڭ اۋقىمىن بىلدىرەدى.

قازاق حاندىعى جانە بيدەر ينستيتۋتى

قازاق حاندىعى التىن وردادا بولعان مۇراگەرلىك پروبلەمالارىن مۇرا ەتىپ الدى. دەگەنمەن، بۇل سونشالىقتى ماڭىزدى ەمەس ەدى - 1359 جىلدان باستاپ حان بيلىگى ينستيتۋتى دەۆالۆاتسياعا ۇشىرادى. سوڭعى مىقتى حان بەردىبەك بولدى، ال ول قايتىس بولعاننان كەيىنگى 20 جىل ىشىندە تاقتا 20 حان اۋىستىرىلدى. تاريحشى جاقسىلىق ءسابيتوۆ Vlast پورتالىنداعى «دالا دەموكراتياسى» جانە «ۇلى دالاداعى سايلاۋ» ماقالالارىندا. قازاق حاندىعىندا حان ادەتتە الدەبىر قالادا وتىردى جانە بيلىك قۇردى، ونىڭ بيلىگى كوپشىلىك تاراپىنان رەسمي تۇردە مويىندالدى، بىراق ءىس جۇزىندە قالا مەن ونىڭ جاقىن جاقتاستارىنىڭ تايپالارىنان تىس جەرلەردە حاننىڭ تىلەكتەرى مەن بۇيرىقتارى ءاردايىم ورىندالماي كەلەدى دەپ جازادى.

حان بيلىگىنىڭ شەكتەۋلى ەكەنىن راستاۋدى نۇربۋلات ماسانوۆتىڭ «قازاقتاردىڭ كوشپەلى وركەنيەتى» كىتابىنان تابۋعا بولادى، وندا ول حاننىڭ ماڭىزدى فۋنكتسياسى كوشى-قوننىڭ باستالۋىنا دابىل بەرۋ بولعانىن، ال كوشپەندىلىك جۇيەسىن رەتتەي الماعانىن جازادى. حان بيلىگىنەن جوعارى تۇرعان تابيعات پەن كوشپەندىلەردىڭ ءومىرىن وزدەرىنە باعىندىرعان «كەڭىستىك دەسپوتتىعى» بولدى.
بالكىم، دالاعا سوت تورەلىگىن جىبەرگەن بيلەردىڭ بيلىگى حاننان دا كوپ شىعار. بۇل ينستيتۋت تۋرالى ايتار بولساق، «سايلاۋ» دەگەن ءسوزدى دە پايدالانۋعا بولمايدى، سەبەبى بي سايلانباعان، مويىندالعان. ول كەز كەلگەن ەركىن قاۋىم مۇشەسى بولۋى مۇمكىن - وعان داۋلاردى شەشۋ ءۇشىن جۇگىنۋ ءۇشىن ول ءوزىن ادەتتەگى قۇقىقتىڭ شەبەرى جانە شەبەرى رەتىندە تانىتۋى ءتيىس ەدى.

پاتشالىق دەموكراتيالاندىرۋ

قازاق دالاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى رەسەي كورولىنىڭ ازاماتتىعى باستالعالى بەرى ايتۋعا بولادى. بەلگىلى بولعانداي، قوسىلعاننان كەيىن پاتشا بيلىگى ءوزىنىڭ جاڭا يەلىگىندە اكىمشىلىك رەفورمالار جۇرگىزە باستادى. تاك، 1822 جىلعى جارعىمەن ورتا جۇزدەگى، ال ەكى جىلدان كەيىن كىشى جۇزدەگى حان بيلىگى جويىلدى. اۋماقتار اعا سۇلتاندارعا فورمالدى تۇردە باعىناتىن وكرۋگتەرگە ءبولىندى. باس سۇلتان لاۋازىمى سايلانبالى بولدى - تاڭداۋشىلار باسقا سۇلتاندار بولدى. بۇل جەردە ءبىز تاڭداۋشىلار ءتىزىمى شىڭعىسيدپەن شەكتەلگەن ەسكى ءداستۇردىڭ جالعاسىن كورىپ وتىرمىز.

الايدا بۇل ۇزاق جالعاسپادى. ءحىح عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى باستاۋىش سۇلتاندار اراسىندا وفيتسەرلىك شەنى بار «قارا سۇيەك» وكىلدەرى پايدا بولا باستادى. ال 1855 جىلى ءسىبىر كوميتەتىنىڭ قازاق دالاسىنداعى اعا سۇلتانداردى سايلاۋ ءتارتىبى تۋرالى ەرەجەسى قابىلداندى، وعان سايكەس ءراسىم قازىرگى تىلدە دەموكراتيالاندىرىلدى. ول بويىنشا اعا سۇلتان تەك شىڭعىسيدتى عانا ەمەس، سونداي-اق وفيتسەر شەنى بەرىلگەن كەز-كەلگەن ادامدى دا تاڭداۋعا بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە، سايلاۋشىلار توبى كەڭەيتىلدى. بۇدان بىلاي داۋىس بەرۋ قۇقىعى تەك شەندەرگە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار "شەندەرى، مەدالدارى، قۇرمەتتى كافتاندارى، اۋىلدىق ستارشينالارى، قۇرمەتتى بيلەرى بار ادامدارعا، اقىر سوڭىندا ءاربىر اۋىلداعى ەڭ باي قىرعىزداردىڭ بەس ادامىنا تيەسىلى بولدى.

باسقاشا ايتقاندا، «اقسۇيەكتەردىڭ» دالا اريستوكراتياسى، وفيتسەرلىك جانە شەنەۋنىكتىك توپتاعى قازاقتار نەمەسە ەڭ باي ادامدار داۋىس بەرە الادى.

رەفورمالاردىڭ سالدارى

1868 جىلى «دالا وبلىستارىنداعى باسقارۋ تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجە» قابىلداندى، وعان سايكەس ۆولوستىق باسقارۋشىلار مەن اۋىلدىق ستارشينالار سايلانبالى لاۋازىمدارعا اينالدى. العاشقىلاردى تاڭداۋشىلار توبى سايلادى، ولاردىڭ ارقايسىسى 50 كيبيتكانى ۇسىندى (قۇجاتتاردا كيىز ءۇي دەپ اتالادى). ەكىنشىسى - ءاربىر 10 كيبيتكادان تاڭداۋشىلار. رەفورما سوت جۇيەسىنە دە قاتىستى بولدى. ەگەر بۇرىن بي مارتەبەسى مويىندالعان بولسا، وندا ولار سول ەلۋىنشى سايلاناتىن بولىپ سايلاندى. بالكىم، بۇل وزگەرىستەر مەتروپوليانىڭ وزىندە دە بولعان اۋقىمدى رەفورمالاردىڭ سالدارى بولعان شىعار - بۇل الەكساندر II جۇرگىزگەن ىرىقتاندىرۋ جىلدارى عوي، ونىڭ اياسىندا كرەپوستنوي قۇقىق جويىلىپ، سوت رەفورماسى جۇرگىزىلۋدە.

مەنىڭ ويىمشا، باستى قاتەلىك - كولونيالىق بيلىك ءوز جۇيەسىن جەرگىلىكتى شىندىقتى ەسكەرمەي الىپ ءجۇردى. اتاپ ايتقاندا، «ۋاقىتشا ەرەجەدە» سيپاتتالعان بيلەردىڭ قۇزىرەتتىلىگىنە سۇيەنسەك، بۇل جەرگىلىكتى اۋىلدىق داۋلاردى شەشۋ ءۇشىن كەشەگى بەكىنىستەردەن سايلانعان ۆولوستىق سۋديالاردىڭ قۇزىرەتتىلىگى، ال بيلەر قازاق قوعامىندا ادەتتەگىدەي وتە جوعارى ورىنعا يە بولدى. تاعى ءبىر ماسەلە، بۇعان دەيىن قازاق دالاسىندا ەشقاشان سايلاۋ بولماعان، مۇنىڭ قايعىلى سالدارىنا اكەپ سوقتىرماۋى مۇمكىن ەمەس.
رەفورمالار باستالعاننان 10 جىل وتكەن سوڭ ىبىراي التىنسارين قىرعىزدار (قازاقتار) حالىققا اشىق پاراقورلىق ەنگىزەتىن ونداعان جانە ەلۋىنشى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ سايلاۋىنا قاتتى شاعىمداناتىنىن جازدى. كانديداتتار لاۋازىمىن ىزدەپ، وزدەرىنىڭ سوڭعى ماتەريالدىق كۇشتەرىنەن تاڭداۋشىلاردى سىيعا تارتۋعا جۇمسالادى، ال لاۋازىمعا كىرىسكەننەن كەيىن وسى شىعىنداردى پارا ارقىلى تولتىرۋعا تىرىسادى. ءاربىر سايلاۋدىڭ باسقا سالدارى، ادەتتە، لاۋازىمعا ۇمىتكەرلەر مەن ولاردىڭ ەركىندىكتى بىرنەشە پارتياعا بولەتىن جاقتاستارى اراسىنداعى ىمىراسىز ارازدىق بولىپ تابىلادى.

«ولار وزدەرىنىڭ جەكە مۇددەلەرىن حالىق يگىلىگىنىڭ قوعامدىق پايداسىنان جوعارى قويادى».

31 جىلدان كەيىن زاڭگەر رايىمجان مارسەكوۆ «سايلاۋ جانە ونىڭ زياندى سالدارى» اتتى ماقالاسىندا قازاقتارعا سايلاۋ (سايلاۋ) سياقتى زورلىق-زومبىلىق پەن رەنىش اكەلمەيتىنىن ايتادى.

ء"بىر قاراعاندا بۇل قىزىق كورىنەدى. پايدا اكەلۋى ءتيىس ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ولارعا زيان كەلتىردى مە؟ بىراق بۇل تاڭعاجايىپ نارسە، ەگەر ءبىز قىرعىزداردىڭ وزدەرىنىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىن سايلاۋ كەزىندە باسشىلىققا الاتىنىنا نازار اۋدارساق، ول جوعالادى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز ولاردىڭ جەكە مۇددەلەرىن حالىق يگىلىگىنەن جوعارى قويىپ وتىرعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز ", - دەپ جازادى مارسەكوۆ.

ودان ءارى ول باسقارۋشى لاۋازىمىنا ەكى ۇمىتكەر باسەكەلەسكەن جاعدايدا جەڭىستىڭ لايىقتى جانە پايدالى بىرەۋ جاعىندا ەمەس، باي، سايلاۋشىلارعا ۇنايتىن بىرەۋ جاعىندا قالاتىنىن اتاپ ءوتتى.

"بىزدە اقشامەن، جىلقىلاردى قايتارۋمەن (ۋاقىتشا پايدالانۋ ءۇشىن), قانداي دا ءبىر قوعامدىق لاۋازىمعا تاڭداۋ ۋادەسىمەن ۇناتۋعا بولادى: بۇل باسەكەلەستىكتىڭ قانشالىقتى پايدا اكەلەتىنىن كورىپ، قىرعىزدار سوڭعىسىن شاقىرۋعا تىرىسادى ", - دەپ تولىقتىردى ول.

«سايلاۋ قازاقتارعا قوي سۇيەگىنە ۇقسايدى»

كەيىن احمەت بايتۇرسىنوۆ تا ءوزىن-ءوزى باسقارۋ پروبلەمالارى تۋرالى جازدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ باقىلاۋى بويىنشا قازاقتار ءۇشىن سايلاۋداعى بارلىق قيىندىقتاردىڭ سەبەبى حالىق سوتتارىنا بەرىلگەن ۇلكەن وكىلەتتىكتەردە ەمەس، حالىقتىڭ سايلاۋدىڭ ماڭىزىن ءالى تۇسىنبەگەندىگىندە. ول قازاقتاردىڭ سايلاۋدى داۋ نەمەسە داۋ رەتىندە قابىلدايتىنىن، ونىڭ سالدارى بولاشاقتا پايدا نەمەسە زيان اكەلۋى مۇمكىن ەكەنىن ۇمىتقانىن جازدى.

"سوندىقتان سايلاۋدى جالاڭاش داۋ رەتىندە قابىلداماۋ كەرەك. سوندا داۋ از بولار ەدى. قازاقتار دا شاتاسپاس ەدى. سۋديالاردىڭ، ۆولوستىق جانە اۋىلدىق بيلەۋشىلەردىڭ سايلاۋى ەنگىزىلگەنىنە قىرىق جىل بولدى... سايلاۋ قازاقتارعا قوي سۇيەگىنە ۇقسايدى. ادال ەمەس ادام جەڭسىن، تەك وزىنىكى بولسىن. ال حالىق ءۇشىن پايدانى سۇيەك ويناۋمەن سالىستىرۋعا بولا ما؟ "- دەپ جازدى ول 1911 جىلى" ايكاپ "جۋرنالىندا.

الايدا، سايلاۋدىڭ بارلىق پروبلەمالارىنا قاراماستان، قازاق زيالىلارى ولاردىڭ قوعام دامۋى ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن داۋلاماعانى انىق. كەلتىرگەن ماقالاسىندا بايتۇرسىنوۆ ريتوريكالىق سۇراق قويادى: «ەگەر سايلاۋ شىنىمەن دە جامان بولسا، وندا نەگە ءبىلىمدى حالىقتار سايلاۋ وتكىزەدى؟»

الاش ارەكەتى

كوشپەلى قازاقتار ءۇشىن سوڭعى سايلاۋ سىناعى 1917 جىلى ءوتتى. جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىندا ستەپنوي ولكەسىندە قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋ ءوتتى. ولاردىڭ ناتيجەلەرىمەن دينا امانجولوۆانىڭ «الاش: دەموكراتيالىق تاڭداۋدىڭ تاريحي ءمانى» مونوگرافياسىندا تانىسۋعا بولادى.

سەمەي وكرۋگى بويىنشا «الاش» 85,6% (58 331 ادام), ال سەمەي قالاسى بويىنشا 33% داۋىس جينادى. جۇمىسشىلار كوپ تۇراتىن ومبى قالاسىندا كوبىن بولشەۆيكتەر (27,5%) الدى، ال الاشەۆتىكتەر نەبارى 80 داۋىس (0,4%) جينادى. تورعاي وكرۋگىندە «الاش» 75% داۋىس الدى (211 274 ادام). ورال وكرۋگىندە قازاق كوميتەتى 75% داۋىس السا، ورالدىڭ وزىندە كازاكتار (61,3%) ءبىرىنشى ورىن الدى، ال الاشەۆتىكتەر - 8,3%. ناتيجەسىندە «الاش» پارتياسى قۇرىلتاي جينالىسىنا 43 دەپۋتاتتى جىبەردى.

بۇل دەرەكتەر سايلاۋدىڭ كەشە عانا پايدا بولعان باستى پروبلەماسىنىڭ دالەلى. ەشكىم پارتياعا داۋىس بەرمەيدى، ءبارى تەك ءوز پارتيالارىنا عانا داۋىس بەرەدى. قازاقتار قازاقتار ءۇشىن، كازاكتار كازاكتار ءۇشىن، جۇمىسشىلار جۇمىسشىلار ءۇشىن جانە ت.ب. قالالاردا دا، اۋىلدىق وكرۋگتەردە دە، كازاكتار، جۇمىسشىلار جانە ت.ب. جينالعان جەرلەردە دە داۋىس بەرگەنىن كورۋگە بولادى. وسىنداي تاريحي جاعدايلار ءۇشىن سايلاۋ ناتيجەلەرى مۇلدەم بولجاناتىنىن تاعى دا قايتالاۋ كەرەك. دينا امانجولوۆا س. ءميندليننىڭ پىكىرىن كەلتىرەدى، وعان سايكەس «الاشتىڭ» تابىسى قاراجاتپەن، باسپاسوزبەن جانە دالاداعى بايلىقتىڭ ۇستەمدىگىمەن قامتاماسىز ەتىلدى. بۇدان باسقا، امانجولوۆا «الاش» كوشباسشىلارىنىڭ حاريزماتيكالىق سيپاتى، سونداي-اق قالىڭ بۇقارانىڭ جالپى ساياسي دەربەستىگى رولگە يە بولعانىن جازادى.

رۋ باسشىسى قالاي شەشسە، سولاي داۋىس بەردى

الاشتىق كوشباسشىلاردىڭ قادىر-قاسيەتتەرىنە نۇقسان كەلتىرمەي، قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋ ناتيجەلەرى ءتۇرلى پارتيالىق باعدارلامالاردى سالىستىرىپ، سانالى تاڭداۋ جاساعان قازاقتاردىڭ سانالى شەشىمىمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەنىن مويىنداۋ كەرەك. سۋبەكت جەكە تۇلعا ەمەس، جەكە تۇلعا ەمەس، تايپاسى مەن تۇقىمى بولىپ تابىلاتىن جاعدايلاردا بارلىق تايپاسى نەمەسە تۇقىمى ءۇشىن شەشىمدى ەڭ ىقپالدى قازاقتار قابىلدايدى. كادىمگى قاۋىم مۇشەلەرى، بالكىم، تۇقىم باسشىسى قالاي شەشسە، سولاي داۋىس بەرگەن بولار. قازاق قوعامىنىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ۇيىمداسۋى كەزىندە بۇل ۇدەرىس باسقاشا بولعانىن ەلەستەتۋ قيىن.

قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋ 1917 جىلعى جەلتوقساننىڭ سوڭىندا ءوتتى، ال سول ايدىڭ باسىندا تاعى ءبىر ماڭىزدى وقيعا - ورىنبورداعى جالپى قىرعىز سەزى ءوتتى، وندا الاش اۆتونومياسى جاريالاندى. سول كەزدە ۇلتتىق كەڭەس توراعاسىن سايلاۋ ءوتتى، ولارمەن ەكى ماڭىزدى نيۋانس بايلانىستى.

بىرىنشىدەن، مەملەكەت باسشىسىنىڭ سايلاۋى بالاماسىز بولدى دەۋگە بولادى. «الاش» زەرتتەۋشىلەرى مامبەت قويگەلدى مەن سۇلتانحان اققۇلىنىڭ ايتۋىنشا، پارتيا كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ بەدەلىن ەشكىم داۋلاماعان. الايدا ءاليحاننىڭ ءوزى باسشىنىڭ دەموكراتيالىق ءتارتىپتى ساقتاي وتىرىپ سايلانۋىن قالاپ، بوكەي ورداسىنىڭ بەلگىلى اقىنى شاڭگەرەي بوكەەۆتى قارسىلاس رەتىندە شاقىردى. الايدا، بۇل حابارلاما بۇعان دەيىن جەتكەن جوق. سول كەزدە بوكەيحانوۆ بوكەي ورداسىنان باقتىعيرەي قۇلمانوۆتى سايلاۋعا شاقىردى. ناتيجەسىندە ءۇش ۇمىتكەر انىقتالدى - بوكەيحانوۆ پەن قۇلمانوۆتان باسقا، اقمولا وبلىسىنان كەلگەن ايدارحان تۇرلىباەۆ ۇمىتكەر بولدى. قالاي بولعاندا دا، سۇلتانحان اققۇلىنىڭ ايتۋىنشا، بوكەيحانوۆ قالاي بولعاندا دا سايلانار ەدى.

ەكىنشىدەن، مۇنداي جوعارى دەڭگەيدەگى سايلاۋدا دا ترايباليزم بولعان جوق دەگەن پىكىر بار.

"قازاق زيالىلارى اراسىندا تۋعا، جۇزگە ءبولىنۋ بولعان جوق، جەرلەستىك بولعان جوق. بىراق بۇل توراعانى سايلاي باستاعان كەزدە بايقالدى. اقمولا وبلىسىنىڭ دەلەگاتتارى ايدارحان تۇرلىباەۆتى (20 داۋىس), ال باتىس ءوڭىرىنىڭ دەلەگاتتارى باحتيگيرەيا قۇلمانوۆتى (19 داۋىس) قولدادى. دەگەنمەن، ءاليحان بوكەيحانوۆ (40 داۋىس) كوپشىلىك داۋىسپەن توراعا بولىپ سايلاندى ", - دەيدى سۇلتانحان اققۇلى. دەگەنمەن، زەرتتەۋشى مامبەت قويگەلدى بۇعان كەلىسپەيدى، ول سەزگە قاتىسۋشىلار رۋلىق ۇعىمداردان جوعارى ەكەندىگىنە سەنىمدى.

ساباقتاستىقتى ىزدەۋ

«دالالىق دەموكراتيا» شىن مانىندە بار ما؟ جاۋاپ كوبىنەسە «سايلاۋ»، «دەموكراتيا»، «بوستاندىق» جانە ت.ب. تەرميندەردى قالاي تۇسىندىرەتىنىمىزگە بايلانىستى. الايدا، مەنىڭشە، سايلاۋدىڭ قازىرگى تۇسىنىگىنە سۇيەنسەك، «دالا دەموكراتياسىن» تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ يدەولوگتارى جاساعان ميف دەپ اتايتىن ەتنوگراف سەيىتقاسىم اۋەلبەكوۆپەن كەلىسۋ كەرەك.

ماسەلە مىنادا، ەگەر ءبىز قازىرگى تاڭداعى سايلاۋ التىن وردادا، تاۋەلسىز، كەيىن وتارلانعان قازاق حاندىعىندا، ازاماتتىق سوعىس جانە الاش اۆتونومياسى پايدا بولعان كەزەڭدە باستاۋ الادى دەپ كەلىسەتىن بولساق، وندا بىزگە نەگە سۇيەنۋدى ۇسىنامىز دەگەن سۇراق تۋىندايدى. شىڭعىسيدتەر تەكتەس جابىق ەليتالار توبىنىڭ ىشىندەگى سايلاۋ تاجىريبەسىنە؟ نەمەسە، بالكىم، ناسىلارالىق جانجالدارمەن، پارا الۋمەن، زورلىق-زومبىلىقپەن قاتار جۇرەتىن «سايلاۋعا»؟ بالكىم، بىزگە ۇلگى رەتىندە باستىق ايتقانداي داۋىس بەرەتىن ساياساتقا بەيحابار ادامدار ۇسىنىلاتىن شىعار؟ الدە ءبارىنىڭ مويىنداعان حاريزماتيكالىق كوشباسشىسى بار كەزدە بالاماسىز بولعانىنان كوڭىلىمىز تولا ما؟ ەگەر سولاي بولسا، قازىرگى قازاقستاندىق سايلاۋ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ۋاقىتتان بەرى ساباقتاستىق بەلگىسىن الىپ كەلەدى دەپ ايتۋعا بولادى.

ەكىنشى جاعىنان، اتالعان پروبلەمالاردىڭ بارلىعى قازاق قوعامىنداعى سايلاۋدىڭ قاجەتتى ىرگەتاسى - ءبىلىم، ساياسي ساۋاتتىلىق، ءسوز بوستاندىعى جانە باسقا دا دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ بولماۋىمەن بايلانىستى. وتە تەز ءوتىپ بارا جاتقان اعارتۋ ساتتەرى بولدى. پاتشالىق رەفورمالار بيلىككە ءتۇسۋ پروتسەسىن دەموكراتيالاندىرا وتىرىپ، بيلەر ينستيتۋتىن بۇرمالادى.

سودان كەيىن بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسيا ءتساريزمدى ەنگىزگەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ دامۋىن توقتاتتى. دەموكراتيالىق الاشوردالىق ەكسپەريمەنتتەن كەيىن الاشوردالىقتاردىڭ وزدەرىمەن بىرگە بولشەۆيكتەر جويىلدى. سودان كەيىن 70 جىل سوۆەت بيلىگى كەلدى، ول سايلاۋسىز رەسمي سايلاۋ تاجىريبەسىنە وتە جىلدام كوشتى. ەندى ءبىز سايلاۋ ينستيتۋتىن باسىنان باستاپ قايتا دامىتا باستايمىز. ەۋروپالىق مەملەكەتتەر شىنىمەن دە بىرنەشە عاسىر بۇرىن باستاعان. الايدا بىزدە ءبىر ارتىقشىلىق بار - ءبىز ولاردى قايتالاماي، ەڭ باستىسى ءوزىمىزدىڭ قاتەلىكتەرىمىزدى قايتالاي الامىز.

بايتۇرسىنوۆ جازعانداي، سايلاۋدى جامان دەپ اتاۋدان بۇرىن ونىڭ نە ەكەنىن انىقتاۋ كەرەك. سوڭعى اپتالاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى ءبىزدىڭ قازاق اعارتۋشىسى 100 جىل بۇرىن جازعان يدەيالارعا جەتە باستاعانىمىزدى كورسەتەدى. بايتۇرسىنوۆتىڭ كەڭەسىن تىڭداپ، سايلاۋدىڭ شىن مانىندە نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن ءتۇسىنۋ - بۇل تاماشا ساباقتاستىق بولار ەدى.

Abai.kz