ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا
«سىڭارجاق ەگىزگە» بەرىلگەن ستاتۋستى الىپ تاستايتىن ۋاقىت بولدى
- ەرلان مىرزا، بۇل ءوزى ناقتى شەشىمى تابىلماي جۇرتتىڭ ءبارىن ىعىر ەتكەن ماسەلەگە اينالعالى كوپ بولدى. سوندادا بولسا مەن ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلگىم كەلەدى.
ەلىمىزدە قازاق ءتىلى تاسادا قالىپ، ورىستىڭ ءتىلى ءالى دە وركەندەپ تۇر. ال مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلت قازاق. نەگە وسى ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانعان 20 جىلدىڭ مۇعدارىندا ءبىز ءتىلىمىزدى «تىرىلتە» الماي كەلەمىز؟ تىلگە جۇمسالعان قىراۋار قارجى قايدا كەتىپ جاتىر؟ ءتىل تۇيتكىلىن شەشۋدىڭ جولدارى رەتىندە قانداي ۇسىنىستارىڭىز بار؟
ايبار قاسەن، قاراعاندى قالاسى.
- بۇرىننان بەلگىلى جايتتاردى قايتالاي بەرمەي مەن بىردەن ۇسىنىستارىما كوشەيىن. كوپشىلىك تاراپىنان قابىلدانار، بالكىم قابىلدانباس مەنىڭ ءتىل ماسەلەسىن رەتتەۋگە قاتىستى مىنانداي ۇسىنىستارىم بار:
تاۋەلسىزدىك العان 17 جىلدىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشەتىن ۋاقىت جەتتى. قازاقستاندا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك جانە ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى بولۋى كەرەك. زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىپ، ورىس تىلىنە بەرىلگەن ستاۋستى الىپ تاستايتىن ۋاقىت جەتتى. قازىرگى ءبىزدىڭ ءتىلدىڭ دامىماي جاتقان سەبەبى قاسىندا «سىڭارجاق ەگىزى» بار.
«سىڭارجاق ەگىزگە» بەرىلگەن ستاتۋستى الىپ تاستايتىن ۋاقىت بولدى
- ەرلان مىرزا، بۇل ءوزى ناقتى شەشىمى تابىلماي جۇرتتىڭ ءبارىن ىعىر ەتكەن ماسەلەگە اينالعالى كوپ بولدى. سوندادا بولسا مەن ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلگىم كەلەدى.
ەلىمىزدە قازاق ءتىلى تاسادا قالىپ، ورىستىڭ ءتىلى ءالى دە وركەندەپ تۇر. ال مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلت قازاق. نەگە وسى ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانعان 20 جىلدىڭ مۇعدارىندا ءبىز ءتىلىمىزدى «تىرىلتە» الماي كەلەمىز؟ تىلگە جۇمسالعان قىراۋار قارجى قايدا كەتىپ جاتىر؟ ءتىل تۇيتكىلىن شەشۋدىڭ جولدارى رەتىندە قانداي ۇسىنىستارىڭىز بار؟
ايبار قاسەن، قاراعاندى قالاسى.
- بۇرىننان بەلگىلى جايتتاردى قايتالاي بەرمەي مەن بىردەن ۇسىنىستارىما كوشەيىن. كوپشىلىك تاراپىنان قابىلدانار، بالكىم قابىلدانباس مەنىڭ ءتىل ماسەلەسىن رەتتەۋگە قاتىستى مىنانداي ۇسىنىستارىم بار:
تاۋەلسىزدىك العان 17 جىلدىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشەتىن ۋاقىت جەتتى. قازاقستاندا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك جانە ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى بولۋى كەرەك. زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىپ، ورىس تىلىنە بەرىلگەن ستاۋستى الىپ تاستايتىن ۋاقىت جەتتى. قازىرگى ءبىزدىڭ ءتىلدىڭ دامىماي جاتقان سەبەبى قاسىندا «سىڭارجاق ەگىزى» بار.
ورىس ءتىلى ۇلتارالىق ءتىل دەگەن شەشىم ەگەمەندىك العان العاشقى كەزدەگى ءبىزدىڭ قوعام ۇستانعان مامىلەگەرلىك جول ەدى. بۇل جول ءوزىن ءوزى تۇبەگەيلى اقتادى. ەندى سول جولدان تابان اۋدارماي ءجۇرىپ الۋدىڭ قاجەتى شامالى. ويتكەنى، بۇگىنگى قازاقستان قوعامى تۇبەگەيلى وزگەرگەن. مەملەكەتتە سانى جاعىنان بااسىم ۇلتقا اينالعان قازاق اعىمداعى جىلدا بولىپ وتكەن حالىق ساناعىنىڭ العاشقى ناتيجەسى بويىنشا 67 پايىزعا جەتتى. سوندىقتان 90 جىلداردىڭ باسقى كەزەڭىندەگى كەيبىر شەشىمدەردى قايتا قاراۋ كەرەك.
كەلەسى قادام ءتىلدى كوديفيكاتسيا جاساۋ. مەملەكەتتىك قىزمەت وكىلىنىڭ وسىنشاما سوزدىك قورى بولۋى كەرەك، قىزمەت سالاسىنداعىلار وسىنشاما ءسوز ءبىلۋى كەرەك دەگەن زاڭنىڭ قوسىمشاسى بولۋى قاجەت. بۇل قوسىمشا عانا بولىپ قويماي تابانداعان تالاپقا ۇلاسقاندا ادامداردا تىلگە دەگەن سۇرانىس ارتادى.
ءتىل ماسەلەسىن شەشۋگە ازاماتتىق قوعامنىڭ پوتەنتسيالىن ەنگىزۋ كەرەك. اۋىلداردا، ماسەلەنكي قازاق ءتىلىن ۇيرەنەمىن دەيتىن تالاپكەرلەرگە ارناپ نەگە ءتىل كۋرستارىن اشپاسقا؟ مىسال ءۇشىن قازاقشا مۇلدەم بىلمەيتىن باسقا ۇلت وكىلى قازاقشا ۇيرەنەمىن دەسە، اۋىلعا ءبىر-ەكى اي تۇرىپ، تەك قازاقتارمەن سويلەسەتىن جاعداي جاساۋ كەرەك. اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنەمىن دەيتىندەر اقش-قا بارىپ، امەريكاندىق وتباسىندا تۇرادى عوي، ءدال سونداي ادىستەردى بىزدە قولدانۋعا ءتيىسپىز.
ساياسي گەوگرافيانىڭ ەكونوميكالىق، گەوگرافيا بولاتىنى ءتارىزدى ءتىلدىڭ دە گەوگرافياسى، دامۋ ارەالدارى بار. مۇنداعى ايتاپاعىم، قازاق ءتىلى اۋىلداردا نەمەسە اۋدان دەڭگەيىندە قالىپ جاتىر دەپ پايىمداۋ ۇيات. ويتكەنى، قازاق تىلىندە سويلەيتىندەردىڭ قاراسى اقتاۋ مەن اتىراۋدا، شىمكەنت پەن تارازدا، تورعاي مەن جەزقازاعاندا، تالدىقورعان مەن سەمەيدە جىلدان جىلعا مولايىپ كەلەدى. استانا شەنەۋىكتەر قالاسى. سوندىقتان استانادا مەملەكەتتىك ءتىلدى ەرىكسىز يگەرەدى حالىق
مەنىڭ ويىمشا الماتىدا قازاق ءتىلىنىڭ ءبىراز ماسەلەسى بار. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى الماتى ۋربانيزاتسياعا مەيلىنشە مول ۇشىراعان، جاھانداۋ مادەنيەتى ەركىن دامىعان حالىقارالىق قالالاردىڭ ءبىرى. سوندىقتان الماتىدا ءتىل ماسەلەسىن شەشۋدىڭ مۇلدەم باسقا فورمالارى جاسالۋى قاجەت. الماتىدا كوپتەگەن ساۋدا ورىندارى بار: «مەگا-ورتالىق»، «رامستور» باسقالارى وسى جاھاندانۋ مادەنيەتىنىڭ وبەكتىلەرى، حالىقتىڭ مادەني كودىن بۇزاتىندار دا وسىلار، وسى جەرلەردە قازاق ءتىلىن پايدالانۋدىڭ اياسىن كەڭەيتە وتىرىپ، ىشىندە قازاق مادەنيەتىنىڭ ەلەمەنتتەرىن ەنگىزۋ كەرەك. ول ءۇشىن الدىمەن سول ورتالىقتاردىڭ قوجايىندارىمەن اشىق اڭگىمە بولۋعا ءتيىس. وسىنداي جەرلەردە جانە حالىقارالىق اەروپورتتاردا مەملەكەتتىك تىلدىك ينسپەكتسيا ۇيىمداستىرۋ كەرەك. ودان قورقۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق. ويتكەنى ماينداعى- فرانكفۋرت، حيتروۋ سياقتى تەرمينالداردا نەمىس نەمەسە اعىلشىن تىلدەرىندە سويلەمەۋدى ەلەستەتىپ كورىڭىزشى.
التەكەڭنىڭ مۇراسىن... جەكەشەلەندىرىپ العىسى كەلەتىن كورىنەدى
- ءسىز بيلىك ساتىلارىندا ءجۇرىپ بىرقانشا لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقاردىڭىز. سول قىزمەتتەردى اتقارا ءجۇرىپ قانداي تاجىريبە جيناقتاي الدىڭىز؟ سىزگە باسشى بولعان التىنبەك سارسەنبايۇلى، ۆيتالي مەتتە، مۇحتار قۇل-مۇحاممەت سياقتى ازاماتتار تۋرالى نە ايتاسىز؟
مارات ىبىراي، الماتى قالاسى.
- مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى مانسابىمدى سول كەزدەگى مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنەن باستادىم. كەشە عانا قازاقستان ساياساتتانۋشىلارىنىڭ كونگرەسسى بولدى. سول كەزدە ءبىزدىڭ ەلدە ساياساتتانۋ مەكتەبى جوق دەگەن پىكىر ايتىلدى. مەن الگىندەي پىكىرمەن مۇلدەم كەلىسە المايمىن. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جان جاقتى «جامىراي» دامىعان وسى ساياساتتانۋ عىلىمى بولدى. ءبىرىنشى ي. تاسماعامبەتوۆ، ق. كوشەرباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن قازاقستان دامۋ ينستيتۋتىنىڭ مەكتەبى اشىلدى. ودان ە. كارين، د، ساتباەۆ، ا.چەباتورەۆ، ە. باباقۇماروۆ، مارقۇم مەنىڭ دوسىم م. ماشاندار شىقتى.
ءدال سول كەزدەرى سىرت كوزگە «جاسىرىن» ساياساتتانۋ مەكتەبى بولدى. ول ا. سارسەنبايۇلى مەن م. ءتاجيننىڭ مەكتەبى ەدى. بۇل قايراتكەرلەردىڭ مەكتەبىنەن «نۇر-وتاندى» ساياسي ۇيىم دارەجەسىنە جەتكىزىپ، باسقارىپ وتىرعان د. كالەتاەۆ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ يدەولوگيالىق بلوگىن باسقارىپ وتىرعان م. اشىمباەۆ، ل. تاراكوۆ، ا. بيسەنباەۆ، ع.تەلەباەۆ، ج.قۇرمانعاليەۆا، جانە بۇگىنگى ساياساتتانۋدىڭ تارلاندارى، مەنىڭ جاقىن دوستارىم مەن ارىپتەستەرىم ا سارىم، . ب. ابدىعاليەۆ، يۋ. چەركاسوۆ، ت.ەشەنۇلى، گ.ەلەۋوۆالار شىڭدالىپ شىقتى.
التىنبەك سارسەنبايۇلى تەك قانا ءبىزدىڭ بۋىننىڭ ەمەس، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ ويانۋىنا اسەر ەتكەن اقيىق ازامات. ون توعىزىنشى عاسىرداعى قازاقتىڭ سيمۆولى ش. ءۋاليحانوۆ، 20 عاسىردا م.اۋەزوۆ پەن و.سۇلەيمەنوۆ بولسا، 21 عاسىرداعى قازاقتىڭ سيمۆولى ا. سارسەنبايۇلى دەر ەدىم.
وكىنىشكە وراي، اياققى كەزدەرى يدەيالىق تۇرعىدان «ەرگەجەيلى» جىگىتتەر التەكەڭنىڭ مۇراسىن «پريۆاتيزاتسيا» جاساعىسى كەلەتىن ءتارىزدى. ولار التەكەڭ امان ەسەن ورتامىزدا ويناپ كۇلىپ جۇرسە، ماڭايىنا دا بارا الماس ەدى.
التەكەڭنىڭ ەكى عانا يدەيالىق «باۋىرى» بولدى. ولار: ايدوس سارىم مەن بەرىك ابدىعاليەۆ. مەنىڭ ءوزىم التەكەڭە جاقىن بولا تۇرا، ونىڭ وقۋشىسى ستاتۋسىنا جەتتىم دەپ ايتا المايمىن. ال بۇگىن قاعىلعاندار مەن سوعىلعانداردىڭ بارلىعى سارسەنبايۇلىنىڭ شاكىرتى بولعىسى كەلەدى.ا. سارسەنبايۇلىنىڭ مۇراسى بۇكىل قازاققا ارنالعان، ونى بەلگىلى ءبىر ادامدار قۇرىپ جۇرگەن شەڭبەردىڭ ىشىنە تىقپالاپ، تىنىسىن تارىلتۋعا بولمايدى.
التەكەڭنىڭ ماعان دەگە كوڭىلىن ءبىر نارسەدەن بىلەمىن. ايدوس ەكەۋىمىز مينيسترلىككە كەلىپ قىزمەت ەتكەن ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ناقتى ايتساق، 24 قاراشا كۇنى ءبولىم مەڭگەرۋشىسى دارەجەسىنە كوتەرىلدىك. ماسەلە مانساپتا ەمەس، ول كىسى تۇڭعيىق اقىل، تەرەڭ ءفالسافا، قازاقي وي-جۇيەسىنىڭ ادامى ەدى. جاستاردى جاقىن تارتىپ، جاستارعا قامقور بولا بىلەتىن. سوندىقتان ول كىسى تۋرالى جازۋ مەن ايتۋدىڭ وزىنە زەردە، پاراسات كەرەك دەپ ويلايمىن.
ۆيتالي مەتتە ۇرقى وزگە ناسىلدەن جارالعان ناعىز قازاق ەدى. ەلباسىنىڭ جاقىن دوستارىنىڭ ءبىرى بولعان، ادامدارعا وتە سەنگىش، باۋىرمال، ىستىق ادام ەدى مارقۇم. ەكەۋىمىز سىرلاس ادام بولدىق. بارلىق سىرلارىن ماعان ايتاتىن. وسكەمەنگە بارعان كەزدە مارقۇم اكە-شەشەمنىڭ /بياحمەت-ءجانيا/ باسىنا بارامىن، سول كەزدە مىندەتتى تۇردە ۆيتالي لەونيدۇلىنىڭ باسىنا بارعاندى ءوزىم ءۇشىن مىندەت سانايمىن. ورىستار ۆيتالي لەونيدۇلىنىڭ قازاقشىلىعىن كەشىرمەي كەتتى. وسكەمەندەگى ءبىر كوشەنىڭ اتىن وعان ارەڭ قيدى. لەنيننىڭ وسكەمەندەگى ەسكەرتكىشىن الىپ تاستاعان سول مەتتە ەدى جارىقتىق.
بۇل كىسى ەكەۋىمىز قىتايدان قونىس اۋدارعان قازاقتاردى تارباعاتاي، كۇرشىم، زايسان اۋداندارىنا كوشىرۋ جوباسىن باستاعان بولاتىنبىز. شىركىن، ۋاقىت جەتپەي قالدى. ول كىسى، وسكەمەنشىلەپ ايتساق، جويان ەكونوميست-تۇعىن. بۇكىل ەسەپ-قيساپتىڭ بارلىعىن ءوزى جاساپ، شەشىمدى دە تەز قابىلداۋشى ەدى.
مۇحتار قۇل-مۇحاممەت مەنىڭ ۇستازىم، جاقىن اعا، اقىلشى. ول كىسىنىڭ ماعان دەگەن ءجىتى كوزقاراسىن ارقاشان سەزىپ وتىرامىن. قازاق مادەنيەتىنىڭ جاناشىرى، سونىمەن بىرگە دۇنيەجۇزى مادەنيەتىنىڭ قاتپارلارىن ەركىن اقتاراتىن ءبىلىمدى، دەگدار ازامات . ءبىزدىڭ مۇحاڭنان ۇيرەنەتىنىمىز كوپ ەكەنىنە كامىل سەنمىن.
«تارباعاتاي بانديتتەر مەكەنى ەمەس» دەپ تاياق جەگەنىم بار
-تۋعان جەرگە ءجيى بارىپ تۇراسىز با؟ جالپى بۇگىنگى اۋىل مەن ءوزىڭىز وسكەن اۋىلدىڭ ايرماسى نەدە دەپ ويلايسىز؟
داريعا بايشالوۆا
- داريعا، ماعان جولداعان ساۋالىڭدى وقىعانىمدا ەرىكسىز تولقىپ كەتتىم.
تارباعاتاي ءبىزدىڭ تۋعان مەكەن، اتا-بابامنىڭ تۇعىرلى جەرى. اۋىلدىق مەكتەپتە وقىدىم، اكەم بياحمەت سول مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولدى.مەنىڭ ءبىرىنشى وقىتۋشىم كىم بولدى دەسەم، اكەم بولعان ەكەن. وكىنىشكە وراي ونى كەش ءتۇسىنىپىز.
مەنىڭ شىنايى سەزىمدەردىڭ ءبارىن اۋىلمەن بايلانىستىرامىن. العاشقى ماحاببات، العاشقى كۇيىنىش، العاشقى سەزىمدەر، ايتا بەرسە كوپ قوي.
اۋىلدا مەنىڭ كلاستاسىم ءسادۋوۆ باۋىرجان دەگەن ازامات مۇعالىم. ول ەلدەن قوڭىراۋ شالعان كەزدە ەسەن ساۋلىق سۇراسىپ قانا قويمايمىز، اۋىلداعى ءماز-مەيرام شاقتى ەسكە ءتۇسىرىپ راحاتتانىپ قالامىز.
كەزىندە اتى شۋلى حراپۋنوۆقا «تارباعاتايدى بانديتتەر مەكەنى دەپ ايتپا» دەپ ءبىراز تاياق جەگەنمىن. تۋراسىن ايتسام، سودان كەيىن «كارەرام» توقتاپ قالدى. بىراق مەن ول جونىندە وكىنبەيمىن، ويتكەنى تارباعاتاي ىستىق سەزىمنىڭ، اق نيەتتىڭ مەكەنى، وسى سەزىمدى ءبىز ەشقاشان جوعالتپايمىز.
قازاقي ءداستۇر بويىنشا باۋىرجانمەن ۇزاق اڭگىمەلەسەمىز، جىگىتتەر تۋرالى، كىم قايدا كەتتى، قايدا ءجۇر دەگەن سياقتى. باۋىرجاننىڭ بالاسى ماعان سىمسىز تەلەفوننان سمس حات جىبەرەدى. سويتسە كىشكەنتاي بالا سوتوۆىيدىڭ تەتىگىن اكەسىنەن ارتىق يگەرىپ الدىپتى. بۇل قازاقتىق تەندەنتسيا، ۇلى قازاق تەك اۋىلدان شىققان، سولاي بولا بەرەدى. باۋىرجاننىڭ ۇلى كەرەمەت ازامات بولاتىنىنا مەن سەنەمىن.
ءمازىموۆ سەرجان دەگەن كلاستاسىم ومىرلىك دوس. بۇگىن استانادا جول، ينفراسترۋكتۋرا سالاسىندا لاۋازىمدى قىزمەت اتقارادى. ارقاشان ادامعا كۇلىپ تۇراتىن، بويىنا تازا قازاقي قاسيەتتەردى جيا بىلگەن سەرجان مەكتەپتى التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ ەدى. بۇگىن ايرىلماس دوستارىمنىڭ ءبىرى. بىزگە بەرگەن ءتاڭىردىڭ سيى وسى شىعار، ءسىرا. سەرجان ەكەۋىمىز اۋىلعا بارىپ تۇرعىمىز كەلەدى. بىراق وكىنىشكە وراي وعان ۋاقىت امسە تابىلا بەرمەيدى.
- ءستيلدى كيىمگە قالاي قارايسىز، ءداستۇرلى كيىم قانداي بولادى دەپ ويلايسىز؟
گۇلسەزىم، تاراز قالاسى.
- ارۋاقتى مادەني ورتالىقتى باسقارىپ وتىرعاننان كەيىن بايسالدى، رەسمي كيىنۋگە تىرىسامىن. قازاقتا «كيىمىنە قاراپ قارسى الىپ، كىسىلىگىنە قاراپ شىعارىپ سالادى» دەگەن ءسوز بار. كيىمدە كىسىلىكتىڭ بەلگىسى.بۇل تۋرالى ۇزاق اڭگىمە ايتۋعا بولادى.
مەنىڭ نەگىزگى فورمام كوستيۋم، گالستۋك. الايدا بەيرەسمي كەزدەردە دجينسى، كويلەكپەن جۇرەمىن. بىراق، كەڭسەدە، قىزمەت بابىندا اسكەردەگى ءتارىزدى كوستيۋم شالبارمەن، گالستۋك تاعىپ جۇرەمىن. مۇنداي ءستيلدى كيىمدەردى جانە ءوزىم ساتىپ العاندى ۇناتامىن.
(جالعاسى بار)
