جۇما, 29 ناۋرىز 2024
جاڭالىقتار 5113 1 پىكىر 1 جەلتوقسان, 2009 ساعات 06:24

بەيبۋت كويشيباەۆ: «مەريلو ينتەلليگەنتنوستي – تۆوي پوستۋپوك» (1-ءبولىم)

ۆىشلي ۆ سۆەت پەرۆىە چەتىرە توما تسيكلا دوكۋمەنتالنىح پرويزۆەدەني «رۋح-ساراي»، پوۆەستۆۋيۋششيح وب ەتاپاح ەۆوليۋتسي وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكوي مىسلي كازاحستانا ۆ ناچالە پروشلوگو ۆەكا. ۆ نيح گلاۆنىم گەروەم ۆىستۋپاەت ينتەلليگەنت، ۋجە توگدا سترەميۆشيسيا ك  ناتسيونالنوي سامويدەنتيفيكاتسي ۆ كونتەكستە ۆسەگو پەرەدوۆوگو ۆ ميرە. اۆتور ەتيح كنيگ - پيساتەل بەيبۋت كويشيباەۆ، كانديدات يستوريچەسكيح ناۋك، پرەزيدەنت يستوريكو-پروسۆەتيتەلسكوگو وبششەستۆا «اديلەت»، - پەرۆوي ۆ ناشەي سترانە نەپراۆيتەلستۆەننوي ورگانيزاتسي، كوتورايا وتمەتيلا ۆ ەتوم گودۋ سۆوە دۆادتساتيلەتيە.

- ۆ كاكيح وتنوشەنياح س ۆلاستيۋ سوستويال كازاحسكي ينتەلليگەنت ستو لەت نازاد؟ بىل لي نەزاۆيسيمىم يلي پودپەۆالوي؟

- گلاۆنايا چەرتا ەتوگو ينتەلليگەنتا - نەۆوزموجنوست يدتي نا كومپروميسس س سوۆەستيۋ. حوتيا ۆ تسارسكوە ۆرەميا كازاحسكي  ينتەلليگەنت نە موگ نە سچيتاتسيا س ۆلاستيۋ - ون نە پريزىۆال ك ۆوسستانيۋ ي زابوتيلسيا و نارودە ۆ رامكاح دوزۆولەننوگو مەتروپوليەي. نو - سكولكو ليچنوگو مۋجەستۆا ي رەالنىح شاگوۆ! يبراي التىنسارين، ناپريمەر، سۋمەل ستات پروسۆەتيتەلەم سۆوەگو نارودا، پريسپوسوبيۆ كيريلليتسۋ ك كازاحسكومۋ يازىكۋ. رۋسسكو-تۋزەمنىە شكولى، پريزۆاننىە بىت ورۋديەم رۋسيفيكاتورسكوي پوليتيكي، ون پرەۆراتيل ۆ ناتسيونالنو-وبرازوۆاتەلنىە وچاگي. ون نە پروۆەل ني ودنوگو اكتا كرەششەنيا دەتەي - پوسلە ەگو سمەرتي ۋ نەگو دوما بىل وبنارۋجەن تسەلىي سۋندۋك كرەستوۆ، نە يسپولزوۆاننىح پو نازناچەنيۋ.

ۆىشلي ۆ سۆەت پەرۆىە چەتىرە توما تسيكلا دوكۋمەنتالنىح پرويزۆەدەني «رۋح-ساراي»، پوۆەستۆۋيۋششيح وب ەتاپاح ەۆوليۋتسي وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكوي مىسلي كازاحستانا ۆ ناچالە پروشلوگو ۆەكا. ۆ نيح گلاۆنىم گەروەم ۆىستۋپاەت ينتەلليگەنت، ۋجە توگدا سترەميۆشيسيا ك  ناتسيونالنوي سامويدەنتيفيكاتسي ۆ كونتەكستە ۆسەگو پەرەدوۆوگو ۆ ميرە. اۆتور ەتيح كنيگ - پيساتەل بەيبۋت كويشيباەۆ، كانديدات يستوريچەسكيح ناۋك، پرەزيدەنت يستوريكو-پروسۆەتيتەلسكوگو وبششەستۆا «اديلەت»، - پەرۆوي ۆ ناشەي سترانە نەپراۆيتەلستۆەننوي ورگانيزاتسي، كوتورايا وتمەتيلا ۆ ەتوم گودۋ سۆوە دۆادتساتيلەتيە.

- ۆ كاكيح وتنوشەنياح س ۆلاستيۋ سوستويال كازاحسكي ينتەلليگەنت ستو لەت نازاد؟ بىل لي نەزاۆيسيمىم يلي پودپەۆالوي؟

- گلاۆنايا چەرتا ەتوگو ينتەلليگەنتا - نەۆوزموجنوست يدتي نا كومپروميسس س سوۆەستيۋ. حوتيا ۆ تسارسكوە ۆرەميا كازاحسكي  ينتەلليگەنت نە موگ نە سچيتاتسيا س ۆلاستيۋ - ون نە پريزىۆال ك ۆوسستانيۋ ي زابوتيلسيا و نارودە ۆ رامكاح دوزۆولەننوگو مەتروپوليەي. نو - سكولكو ليچنوگو مۋجەستۆا ي رەالنىح شاگوۆ! يبراي التىنسارين، ناپريمەر، سۋمەل ستات پروسۆەتيتەلەم سۆوەگو نارودا، پريسپوسوبيۆ كيريلليتسۋ ك كازاحسكومۋ يازىكۋ. رۋسسكو-تۋزەمنىە شكولى، پريزۆاننىە بىت ورۋديەم رۋسيفيكاتورسكوي پوليتيكي، ون پرەۆراتيل ۆ ناتسيونالنو-وبرازوۆاتەلنىە وچاگي. ون نە پروۆەل ني ودنوگو اكتا كرەششەنيا دەتەي - پوسلە ەگو سمەرتي ۋ نەگو دوما بىل وبنارۋجەن تسەلىي سۋندۋك كرەستوۆ، نە يسپولزوۆاننىح پو نازناچەنيۋ.

ۆەليكي اباي پريزىۆال كازاحوۆ ۋچيت رۋسسكي يازىك نە تولكو دليا زنانيا لۋچشيح وبرازتسوۆ كۋلتۋرى موگۋچەگو سوسەدا ي ۆىحودا چەرەز نەگو - نا ەۆروپەيسكيە يازىكي. رۋسسكي يازىك پوزۆوليال زنات زاكونى يمپەري ي پروتيۆوستويات پروتيۆوپراۆنىم دەيستۆيام، نەزاكوننىم پوبورام ي پرويزۆولۋ كولونيالنوي بيۋروكراتي.

چوكان ۆاليحانوۆ وتكرىتو وبياۆليال سۆويۋ فورمۋلۋ پاتريوتيزما: ون پيسال، چتو زاستۋپيتسيا زا سۆويح سوروديچەي، ەسلي يح وبيجاەت رۋسسكي، زاستۋپيتسيا زا  رۋسسكوگو، ەسلي ەگو وبيجاەت ينوسترانەتس... ون يسكرەننە حوتەل پريبليزيت كازاحسكي نارود ك رۋسسكوي كۋلتۋرە، زاپادنومۋ پروسۆەششەنيۋ، پوتومۋ پرينيال ۋچاستيە ۆ ەكسپەديتسي پو سرەدنەي ازي. نو كوگدا ۋبەديلسيا، چتو تسەل ەتوي ەكسپەديتسي - كوۆارنىي شپيوناج، پرەسلەدۋيۋششي تسەليۋ ەكسپانسيۋ سرەدنەازياتسكيح گورودوۆ، نە پوشەل نا كومپروميسس س سوۆەستيۋ ي پوكينۋل وترياد.

س تريبۋنى ۆتوروي گوسۋدارستۆەننوي دۋمى كازاحسكي دەپۋتات باحيتجان كاراتاەۆ ياروستنو كريتيكوۆال تسارسكوە پراۆيتەلستۆو زا پرويزۆول، پەرەسەلەنچەسكۋيۋ پوليتيكۋ، پرەۆراششەننۋيۋ ۆ وتكروۆەننىي گرابەج كازاحسكيح زەمەل، ۆىتەسنەنيە كورەننوگو ناسەلەنيا ۆ نەپلودورودنىە پۋستىني. توگدا جە ون زاياۆيل، چتو ۆ تاكوم پولوجەني كازاحي ۋپوۆايۋت نا لەۆىە پارتي: «...پۋست پومنيت گوسۋدارستۆەننايا دۋما، چتو كيرگيز-كايساكي، كوتورىح وبيجايۋت پۋتەم پەرەسەلەنيا نا يح زەملي كرەستيان رادي زاششيتى پومەششيچيح ينتەرەسوۆ ۆنۋتري روسسي، ينتەرەسوۆ ەتيح ستا تريدتساتي تىسياچ پومەششيكوۆ، پۋست ونا يمەەت ۆ ۆيدۋ، چتو كيرگيز-كايساكي ۆسەگدا سوچۋۆستۆۋيۋت ۆسەم وپپوزيتسيوننىم فراكتسيام، كوتورىە جەلايۋت پرينۋديتەلنوگو وتچۋجدەنيا چاستنوۆلادەلچەسكيح زەمەل دليا ۋدوۆلەتۆورەنيا كرەستيانسكوگو زەمەلنوگو گولودا».

ۆپوسلەدستۆي ون ستال بولشەۆيكوم، نو پونياۆ، چتو بولشەۆيكي ۋسترويلي يسكۋسستۆەننىي توتالنىي گولود، پريليۋدنو ۆىسكازال ەتو ۆ ليتسو  ديكتاتورۋ فيليپپۋ گولوششەكينۋ.

پەرۆىي سەكرەتار كازاحسكوگو كراەۆوگو كوميتەتا كومپارتي گولوششەكين، كاك ۆوديتسيا، وبياسنيال گولود «پرويسكامي كلاسسوۆىح ۆراگوۆ»، ياكوبى ۋمىشلەننو ورگانيزوۆاۆشيح ماسسوۆىي ۋبوي سكوتا. نادو پولاگات، ەتو ون ي سوبيرالسيا سكازات ۆ تو كاتاستروفيچەسكوە پو مورۋ لەتو 32-گو گودا نا ستانتسي اكتيۋبينسكا پو پۋتي ۆ موسكۆۋ. ۆىيديا يز پراۆيتەلستۆەننوگو ۆاگونا، ون ۋجە سدەلال «دەرجاۆنوە» وبليچيتەلنوە ليتسو، كاك تۋت ۆنيمانيە ۆسەح پريۆلەك كاتيۆشي پو پريۆوكزالنوي پلوششادي تارانتاس س سۋحونكيم، يسحۋداۆشيم ستاريكوم. تولپا راسستۋپيلاس، يبو ەتو  بىلا وچەن يزۆەستنايا ليچنوست - بىۆشي چلەن ۆتوروي گوسدۋمى، كوميسسار يۋستيتسي ۋرالسكوي وبلاستي، ۋزنيك بەلوگۆاردەيسكيح زاستەنكوۆ، كراسنىي پارتيزان، ورگانيزاتور كاراتاەۆسكوي كاۆالەريسكوي بريگادى، زاۆەدۋيۋششي پوليتوتدەلوم كيرگيزسكوي بريگادى 4-ارمي ۆوستوچنوگو فرونتا، چلەن ۆوەننو-رەۆوليۋتسيوننوگو كوميتەتا پو ۋپراۆلەنيۋ كيرگيزسكيم كراەم، دەلەگات پەرۆىح سەزدوۆ سوۆەتوۆ كازاحستانا، ي، ناكونەتس، پەنسيونەر، سەميدەسياتيدۆۋحلەتني باحيتجان كاراتاەۆ.

توگدا ون گرومكو، پري ۆسەح، وبۆينيل ۆوجديا كازاحسكيح كوممۋنيستوۆ ۆ توم، چتو «سۆياششەننىە تسەلي رەۆوليۋتسي وسكۆەرنەنى ماسسوۆوي گيبەليۋ كوچەۆنيكوۆ»: «زا چتو مى بوروليس س تساريزموم ي  يح پريسپەشنيكامي؟ رازۆە زا تاكۋيۋ جيزن ي مۋچەنيچەسكۋيۋ سمەرت مى پروليۆالي كروۆ؟ ۆى ۆ وتۆەتە زا ۆسە ەتي گنۋسنىە پرەستۋپلەنيا!» گولوششەكين، پروبورموتاۆ: «ستاريك ۋستال...»، بىل ۆىنۋجدەن وستاۆيت نارود بەز دەرجاۆنوي رەچي ي پوسپەشنو نىرنۋل ۆ سۆوي سوۆەتسكو-تسارسكي ۆاگون. وب ەتوم يا ۆپەرۆىە ۋسلىشال ۆ تەپەر ۋجە دالەكيە 80-ە گودى وت زامەچاتەلنوگو ۋچەنوگو، يۋريستا سالىكا زيمانوۆيچا زيمانوۆا.

نادو بىت توچنىم: كاراتاەۆ وبۆينيال ۆ ماسسوۆوم گولودە نە تولكو گولوششەكينا، نو ي ەگو وكرۋجەنيە يز كازاحسكيح كوممۋنيستوۆ، «پلەيادۋ كيررابوتنيكوۆ، نە چۋرايۋششيحسيا وچكوۆتيراتەلستۆا، ي تە يز نيح، كوتورىە سگرۋپپيروۆاليس ۆوكرۋگ گولوششەكينا، نا دەلە دوۆەلي نارود دو گولودنوي كاتاستروفى». يا يزۋچال ماتەريالى ليچنوگو فوندا كاراتاەۆا ۆ تسەنترالنوم گوسارحيۆە، ي، پوراجەننىي، چيتال ەگو وچەرك وب ەتاپاح رازۆراششەنيا پسيحيكي كازاحوۆ: ون سدەلال ۆىۆود و توم، چتو «ۋگنەتەننوە پولوجەنيە كيرگيزوۆ پري تساريزمە ۆىرابوتالو ۆ نيح پسيحيكۋ حيترىح رابوۆ». كاراتاەۆ پيسال، چتو بولشەۆيكي ۋ رەسپۋبليكانسكوي ۆلاستي وكازاليس «كارەريستامي، افەريستامي ي پورتفەليستامي»، چتو وني دوپۋستيلي «جۋلنيتسكي پودحود ك كازاحسكيم دەلام» ي گيبەل، «سلوۆنو مۋح، ا پو سۋتي، ۆىميرانيە وبەزدولەننىح ستەپنياكوۆ».

ۆ اۆگۋستە 1932 گودا پرەدسوۆناركوما رەسپۋبليكي وراز يساەۆ ناشەل ۆ سەبە مۋجەستۆو وبراتيتسيا پيسمەننو ك ستالينۋ، گدە چەستنو پريزنالسيا ۆ توم، چتو نە سنيماەت س سەبيا ۆينى زا پرويزوشەدشەە، نو، ۋچيتىۆايا «وبششەيزۆەستنۋيۋ وسوبۋيۋ رول پەرۆوگو سەكرەتاريا»، سچيتاەت «نەۆوزموجنىم يسپراۆيت پولوجەنيە، پوكا ۋ رۋليا ناحوديتسيا نەسپوسوبنىي ك ساموكريتيكە گولوششەكين». يساەۆ وتكرىتو پروسيل گەنسەكا وتوزۆات توگو س دولجنوستي. ەتو گوۆوريت و توم، چتو ينتەلليگەنت-رۋكوۆوديتەل، نە يدۋششي نا كومپروميسسى س سوۆەستيۋ، يمەلسيا ي ۆ تە گودى - ا ۆەد توگدا ون ريسكوۆال كۋدا كرۋچە نىنەشنەگو.

ۆ سەرەدينە توتاليتارنىح 50-ح پەرۆىي سەكرەتار تسك كومپارتي رەسپۋبليكي جۋماباي شاياحمەتوۆ ۆىرازيل پرينتسيپيالنوە نەسوگلاسيە س پلانوم وسۆوەنيا تسەلينى ۆ پرەدپولاگاەموم موسكۆوي وبەمە. ا ۆ 60-ە - وب ەتوم پوچەمۋ-تو پرەدپوچيتايۋت مولچات دو سيح پور - پرەدسوۆمينا جۋماباي تاشەنوۆ يمەل مۋجەستۆو، پو موسكوۆسكي «دەرزوست»، پروتيۆوستويات كرەملەۆسكومۋ پلانۋ پەرەداچي روسسي تسەليننىح وبلاستەي كازاحستانا. ي پراكتيچەسكي ۆ ودينوچكۋ وتستويال تاكي يستوريچەسكيە زەملي كازاحوۆ.

ۆ كونتسە 80-ح پوەت مۋحتار شاحانوۆ سموگ پروبيتسيا سكۆوز ستەنۋ كوسنوي كوممۋنيستيچەسكوي بيۋروكراتي ي زاستاۆيل زۆۋچات دەموكراتيچەسكۋيۋ كولوكولنيۋ سەزدا نارودنىح دەپۋتاتوۆ سسسر، ۆوزۆەستيۆ ميرۋ وب ۋنيچيجەني ي يزبيەني كازاحسكوي مولودەجي ۆ دەكابرە 1986 گودا ساتراپامي تسەنترا ي مەستنىمي پودحاليمامي، تششاتەلنو پودتيراۆشيمي سلەدى زا «حوزياەۆامي» ي زاتۋشەۆىۆاۆشيمي گوركۋيۋ پراۆدۋ.

ي سەگودنيا ەست ليچنوستي، سپوسوبنىە نا سمەلىە، نەزاۆيسيمىە سۋجدەنيا، نەۆزيرايۋششيە نا ليتسا. وني وبوسنوۆالي، ناپريمەر، نەدوپۋستيموست پروداجي زەملي، وسوبەننو ەتو پيساتەل-پۋبليتسيست ساپابەك اسيپوۆ. ون دوسكونالنو يزۋچيل يستوريۋ كازاحسكوگو زەملەپولزوۆانيا ي دوشەل دو پارلامەنتا، گدە پريزۆال دەپۋتاتوۆ نە پرينيمات زاكونوپروەكت ك راسسموترەنيۋ. ا كوگدا ۆسە-تاكي پروداجا زەملي بىلو ۋزاكونەنا، ون وتكازالسيا پولۋچيت پراۆيتەلستۆەننۋيۋ ناگرادۋ، پريۋروچەننۋيۋ ك كاكومۋ-تو گوسۋدارستۆەننومۋ پرازدنيكۋ. ينتەلليگەنتسيا ناشا نە راز ۆىستۋپالا پروتيۆ دەيستۆي ۆلاست يمۋششيح، يدۋششيح ۆرازرەز س ينتەرەسامي كازاحستانتسەۆ ي پو درۋگيم پوۆودام. درۋگوە دەلو، ۆلاستي چاستو يگنوريرۋيۋت گلاس ينتەلليگەنتوۆ.

- پوتومۋ چتو وني زاۆيسيمى. چەم گروزيت ەتا زاۆيسيموست ينتەلليگەنتسي - كاكوۆى ۆ ەتوم پلانە ۋروكي يستوري؟

- ك سوجالەنيۋ، ەتو تاك، نا منوگيح بەزوشيبوچنو دەيستۆۋەت مەتود «كنۋتا ي پريانيكا». ۆەد ناشا ينتەلليگەنتسيا نيكوگدا نە يمەلا سۆوەگو «سمەنوۆەحوۆستۆا»، ا گولوس مۋستافى شوكايا يز-زا رۋبەجا دوحوديل دو نيح ليش ۆ  ينتەرپرەتاتسي بولشەۆيكوۆ. كاك سلەدستۆيە، ونا بەزۋسلوۆنو پوددەرجيۆالا ۋششەربنىە رەفورمى 30-ح ي 50-ح گودوۆ.

ۆ 50-ە ونا «پروگلوتيلا» حۆاستۆوۆستۆو نيكيتى حرۋششەۆا: مول، چتو توگو، چەگو نە سموگلا تسارسكايا ادمينيستراتسيا ۆ تەچەنيە ۆەكوۆ، كوممۋنيستى سدەلالي زا گود-درۋگوي، زاپولونيۆ ستەپ «نوۆوسەلامي» ي پودنياۆ تسەلينۋ. توگدا چيسلو كازاحوۆ ۆ رەسپۋبليكە ستالو  مەنشە ودنوي ترەتي، ۆ تسەليننىح وبلاستياح پوزاكرىۆالوس بولەە سەميسوت كازاحسكيح شكول.

حرۋششەۆ «سترويل كوممۋنيزم» ي پريزىۆال دويتي دو نەگو وبششيم ي ەدينىم دليا ۆسەح نارودوۆ رۋسسكيم يازىكوم، ا ينتەلليگەنتسيا ەمۋ پودداكيۆالا. ەسلي پري تسارە چينوۆنيكي رۋكوۆودستۆوۆاليس تاينىم تسيركۋلياروم، پرەدپيسىۆايۋششيم «يز ينورودتسەۆ لەپيت مۋجيكا»، پۋست ي «ماگومەتانسكوگو ۆەرويسپوۆەدانيا»، تو پري بەزبوجنىح سوۆەتاح اتەيستيچەسكايا ينتەلليگەنتسيا وبرامليالا ەتۋ جە پروگراممۋ پومپەزنىمي لوزۋنگامي. ەتي مەتودى بىلي ۋسۆوەنى ستول پروچنو، چتو نە يزجيتى پو سەي دەن - ناپريمەر، پوچتي دۆا دەسياتيلەتيا نەزاۆيسيموستي ۋ ناس بۋكسۋەت گوسۋدارستۆەننىي يازىك. ا فورمالنو ون ۆرودە بى پروۆوزگلاشەن.

- كاك ۋچاستۆوۆالي ينتەلليگەنتى ۆ سپاسەني وبششەستۆا وت گيبەلي ي رازرۋشەنيا؟

- يستوريا سترانى پولنا دراماتيچەسكيح ەپيزودوۆ، كوگدا ناشە وبششەستۆو بۋكۆالنو بىلو وبرەچەنو نا ۆىجيۆانيە. «اكتابان شۋبىرىندى»، ناپريمەر، ۆوسحوديت ك ۆوينام س دجۋنگارسكيمي زاحۆاتچيكامي. وني شلي، كاك يزۆەستنو، س نەبولشيمي پەرەرىۆامي، س 1635 پو 1758 گود -  وگرومنىي پەريود سۋششەستۆوۆانيا ەتوگو سيلنوگو كوچەۆوگو گوسۋدارستۆا. وسوبەننو ۆ 1723 گودۋ دجۋنگارى پوۆەرگلي كازاحسكي نارود ۆ ۆەليچايشۋيۋ كاتاستروفۋ، پوستاۆيۆ نا گران ۋنيچتوجەنيا. ەتو بىلا پو سۋتي دليا كازاحوۆ ۆەليكايا وتەچەستۆەننايا ۆوينا، دليۆشاياسيا ۆپلوت دو پوبەدنوگو 1730 گودا. پوبەدا بىلا بى نەۆوزموجنا بەز ۆكلادا ينتەلليگەنتسي - حانى، بي، مۋدرىە جىراۋ-سكازيتەلي، اكىنى ي شەشەنى-وراتورى سموگلي  پودنيات دۋح نارودا ي موبيليزوۆات ەگو نا وسۆوبوديتەلنۋيۋ بوربۋ.

تا ەپوحا پروتيۆوستويانيا ناشەستۆيام دجۋنگار ي زاششيتى رودينى پوروديلا شەدەۆرى گەرويچەسكيح ەپوسوۆ، كوتورىە حۋدوجەستۆەننو يلليۋستريروۆالي سپاسەنيە وبششەستۆا وت گيبەلي ي رازرۋشەنيا. تري زنامەتيتىح بيا - تولە، كازىبەك ي ايتەكە - ۆ 1726 گودۋ ۆ ورداباسى سۋمەلي ۆدوحنوۆيت ي وبەدينيت نارود پروتيۆ اگرەسسورا. س تەح پور ەتو سيمۆول پاتريوتا-گوسۋدارستۆەننيكا، ا تاكجە پراۆوسۋديا: يح سكۋلپتۋرنىي انسامبل ۋكراشاەت نىنە استانۋ.

كريتيچەسكيمي بىلي، كونەچنو، يتوگي ديكتاتۋرى پرولەتارياتا. ۆ 1917-18 گودى س ليتسا زەملي يسچەزلو بولەە 1 ميلليونا كوچەۆنيكوۆ تۋركەستانسكوگو كرايا - چەتۆەرتايا چاست توگداشنەي چيسلەننوستي كازاحوۆ. ۆ 1921-23 گودى - ستولكو جە كوچەۆنيكوۆ كازاحسكوگو كرايا، مينۋس ەششە ودنا چەتۆەرت نارودا. ۆ 1931-33, وت «گولودنوي پوليتيكي بولشەۆيكوۆ» (ۆىراجەنيە مۋستافى شوكايا) - بولەە 2 ميلليونوۆ. ۆىمەرلو ۋجە وكولو پولوۆينى ۆسەي چيسلەننوستي كازاحسكوگو نارودا، ەتو بىلا ناتسيونالنايا كاتاستروفا.

ۆ پەرۆوي فازە كاتاستروفى پوموشش گولودايۋششيم ورگانيزوۆىۆالي ناتسيونال-كادرى تۋركەستانسكوگو كرايا. وبششەستۆەننۋيۋ ستولوۆۋيۋ دليا گولودايۋششيح وتكرىۆالا رەداكتسيا گازەتى «بىرلىك تۋى» («زناميا ەدينستۆا») ۆو گلاۆە س گلاۆنىم رەداكتوروم سۋلتانبەكوم حودجانوۆىم. ۆسكورە پوسلە رازگروما كوكاندسكوي اۆتونومي ون ۋەحال يز تاشكەنتا ۆ تۋركەستانسكي ۋەزد، گدە پرورابوتال ۆ نيزوۆىح سوۆەتسكيح ورگاناح دو گلۋبوكوي وسەني 1918 گودا ورگانيزاتوروم پرودوۆولستۆەننوي پوموششي گولودايۋششيم. ون ۆوزگلاۆليال رابوتۋ پو سوزدانيۋ سەتي پۋنكتوۆ پيتانيا، سبورۋ سرەدي يمۋششيح پرودوۆولستۆيا، يۋرت، كيبيتوك دليا سودەرجانيا برودياچيح گولودايۋششيح. ستاروجيلى يۋجنوگو كازاحستانا ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا س وگليادكوي پەرەشەپتىۆاليس، چتو يح «ۆ گود زمەي وت گولودنوي سمەرتي سپاسلو شۋلەن-كوجە سۋلتانبەكا» - «ۆراگا نارودا».   وسەنيۋ  1918 گودا ناركوموم زدراۆووحرانەنيا تۋركەستانسكوي رەسپۋبليكي بىل نازناچەن تۋرار رىسكۋلوۆ، ون ي پوۆەل رابوتۋ پو بوربە س گولودوم. نو  ۆسكورە ۋبەديلسيا ۆ توم، چتو پولنوموچيا ناركوماتا دليا ۋسپەشنوي رابوتى ياۆنو نەدوستاتوچنى، پوەتومۋ ستاۆيل پەرەد تۋركتسيكوم ۆوپروس و سوزداني وسوبوي تسەنترالنوي كوميسسي. نا نەگو بىلو ۆوزلوجەنو رۋكوۆودستۆو ەتوي كوميسسيەي.  ەتو بىلو ۆرەميا، كوگدا پوكا ەششە نە بىلو يزجيتو ناستروەنيە، ۆىراجەننوە پەرۆىم پرەدسەداتەلەم كرايكوما پارتي يۆانوم توبولينىم،  (و نەم گوۆوريلي: «توبولين - ەتو لەنين ۆ تۋركەستانە»), چتو «كوچەۆنيكي ەكونوميچەسكي سلابى، س توچكي زرەنيا مارسيزما وني دولجنى ۆىمەرەت»، پوتومۋ ي سلەدۋەت پوددەرجات پرودوۆولستۆيەم نە يح، ا «كراسنۋيۋ ارميۋ، پريزۆاننۋيۋ سوۆەرشات ميروۆۋيۋ رەۆوليۋتسيۋ». ەمۋ پو-سۆوەمۋ ۆتوريل ەگو سوراتنيك پو فاميلي ياروشەۆسكي، وتمەچاۆشي، چتو «ۆ ماسسوۆوم پوريادكە پوگيبايا وت گولودا، مۋسۋلمانە ۋچاستۆۋيۋت ۆ رەۆوليۋتسي تاك جە، كاك ي رۋسسكي پرولەتاريات، پوگيبايۋششي س ورۋجيەم ۆ رۋكاح». رىسكۋلوۆ س گورەچيۋ وتمەچال ۆ ناچالە 1919 گودا ۆ پەچاتي، چتو مەستنىە يسپولكومى نە وكازىۆايۋت نيكاكوي پوموششي مەروپرياتيام تسەنترالنوي كوميسسي پومگولا، پوسكولكۋ رۋكوۆودياششيە تام كوممۋنيستى پوۆەرجەنى شوۆينيستيچەسكوي بولەزني. لەتوم 1919 گودا پولنوموچنىي پرەدستاۆيتەل تۋركتسيكا  ۆ روسسيسكوي فەدەراتسي شاكيروۆ سووبششال ۆ ناركومناتس و توم، چتو ۆ رەزۋلتاتە سۆوەي «پرەستۋپنوي دەياتەلنوستي»، ۆلاست تۋركەستانا «پوۆەرگ ستەپنىە نارودى ۆ پولنۋيۋ نيششەتۋ ي نەسلىحاننۋيۋ 60-پروتسەنتنۋيۋ پوگيبەل».

ۆو ۆتوروي فازە كاتاستروفى ينتەلليگەنتسيا پروياۆيلا سەبيا بولەە اكتيۆنو. ۆ 1921 گودۋ حالەل دوسمۋحامەدوۆ، مۋحامەتجان تىنىشپاەۆ، جانشا دوسمۋحامەدوۆ، يسا كاشكىنباەۆ، كونىرحودجا حودجيكوۆ، سۋلتانبەك حودجانوۆ، سانجار اسفەندياروۆ، مىرزاگازى ەسپولوۆ، كاريم جالەنوۆ، ساكەن سەيفۋللين، اشيم وماروۆ، ۋاليحان وماروۆ ي درۋگيە ۆىستۋپيلي ۆ پەچاتي - ۆ گازەتە «اك جول»، ورگانە تسك كومپارتي تۋركەستانا ي تسيك تۋركرەسپۋبليكي، (كستاتي، نەسكولكو لەت سپۋستيا راسكريتيكوۆاننوي ستالينىم ي وكونچاتەلنو ليكۆيديروۆاننوي ۆ 1926-م كاك ناتسيوناليستيچەسكايا) س وبراششەنيەم ك گراجدانام، گدە گوۆوريلوس: «...ۆ رايوناح، وحۆاچەننىح گولودوم، براتيا ۆاشي پۋستيليس ۆوۆسوياسي، ۋميرايۋت كاك مۋحي... نادەەمسيا، چتو پروجيۆايۋششيە ۆ سىتىح مەستاح براتيا پروتيانۋت رۋكۋ پوموششي... ناچينايا س 15-گو مايا نەپرەرىۆنو ۆ تەچەنيە دۆۋح نەدەل بۋدۋت پروۆوديتسيا دني پوموششي گولودايۋششيم ۆ اركە براتيام - كازاحام ي باشكيرام...» وني سوزدالي تۋركەستانسكي پرودوۆولستۆەننىي كوميتەت، ۆىەزجالي نا مەستا دليا ورگانيزاتسي كونكرەتنوي رابوتى پو سبورۋ حلەبا، سكوتا ي وتپراۆكي يح ۆ گولودايۋششيە رايونى. ك پريمەرۋ، جانشا دوسمۋحامەدوۆ ۆ 1921-22 گودى پو پورۋچەنيۋ كوميتەتا بىۆال ۆ پرجەۆالسكە، ورگانيزوۆىۆال سبور پرودۋكتوۆ پيتانيا ي وتپراۆكۋ يح ۆ سەۆەرنىە ي زاپادنىە وبلاستي كازاحستانا.

نو تاكيە ينيتسياتيۆى نە ۆسەگدا پووششرياليس سوۆەتسكوي ۆلاستيۋ. ۆ 1921 گودۋ نا سترانيتساح سەميپالاتينسكوي گازەتى «قازاق ءتىلى» پوەت ي پيساتەل ميرجاكيپ دۋلاتوۆ ۆىستۋپيل سو ستاتەي، گدە پرەدلاگال «موبيليزوۆات ۆسەح كازاحسكيح رابوتنيكوۆ گۋبەرني دليا سبورا سكوتا ۆ ۆيدە دوبروۆولنوگو پوجەرتۆوۆانيا، ي سوبراننىي سكوت دوستاۆيت ستەپيۋ ۆ گولودايۋششيە رايونى». ون سام زا لەتو وبەزديل «ۆ كاچەستۆە  ودنوگو يز رۋكوۆوديتەلەي ي اگيتاتوروۆ» نەسكولكو ۋەزدوۆ، زا كوروتكوە ۆرەميا بىلو سوبرانو وكولو 15 تىسياچ گولوۆ كرۋپنوگو سكوتا. ا پو ۆوزۆراششەني يز ستەپي ۆ سەميپالاتينسك دۋلاتوۆ بىل ارەستوۆان، ۆىسلان ۆ ورەنبۋرگ ۆ راسپورياجەنيە گپۋ، ي ۆىپۋششەن ليش پوسلە رازبيراتەلستۆا ەتوگو سپەتسورگانا. ۆ توم جە گودۋ داموكلوۆ مەچ زاۆيس ناد گرۋپپوي ينتەلليگەنتوۆ ۆو گلاۆە س پيساتەلەم جۋسۋپبەكوم ايماۋتوۆىم، ورگانيزوۆاۆشيم سبور، پەرەبروسكۋ ي رازداچۋ سكوتا دليا پوموششي گولودايۋششيم تۋرگايا، پرەۆراتيۆشيسيا چەرەز چەتىرە گودا ۆ ۋگولوۆنوە «تۋرگايسكوە دەلو»، پو كوتورومۋ بىلي «پريۆلەچەنى رياد ۆيدنىح دەياتەلەي الاش-وردى»، وبۆينەننىە «زا راستراتۋ ي پريسۆوەنيە پومگولوۆسكوگو سكوتا، پوجەرتۆوۆاننوگو ناسەلەنيەم سەميپالاتينسكوي گۋبەرني».  پوسلەدوۆالو دولگوە سۋدەبنوە رازبيراتەلستۆو ي ۆ 1926 گودۋ ۆسە وبۆينەننىە، ۆ توم چيسلە ايماۋتوۆ، بىلي «ۆ پوريادكە پريمەنەنيا چاستنوي امنيستي پوميلوۆانى».

ۆ ترەتەي، ساموي ستراشنوي فازە  كاتاستروفى، نەسموتريا نا پەرۆۋيۋ ۆولنۋ رەپرەسسي پروتيۆ الاشوردىنتسەۆ، گرۋپپا ينتەلليگەنتسي ۆو گلاۆە س پيساتەلەم گابيتوم مۋرسەپوۆىم  4 يۋليا 1932 گودا پودالا پيسمو ۆ كازكرايكوم ۆكپ(ب) نا يميا گولوششەكينا. ۆ ەتوم «پيسمە پياتي»، پودپيساننوم كرومە مۋسرەپوۆا زاۆەدۋيۋششيم كازگوسيزداتەلستۆوم مانسۋروم گاتاۋلينىم، زامەستيتەلەم پرورەكتورا كومۆۋزا مۋتاشوم داۆلەتگاليەۆىم، پرورەكتوروم پو ۋچەبنوي چاستي  كومۆۋزا ەمبەرگەنوم التىنبەكوۆىم، زاۆەدۋيۋششيم ەنەرگەتيچەسكيم سەكتوروم گوسپلانا كادىروم كۋانىشەۆىم، پريۆوديليس فاكتى وب ۋجاسايۋششەم سوستوياني سەلسكوگو حوزيايستۆا - «كاتاستروفيچەسكوە سوكراششەنيە پوگولوۆيا سكوتا»:  وت 40 ميلليونوۆ گولوۆ سكوتا ۆ 1930 گودۋ، چەرەز دۆا گودا - ۆ 1932-م  - وستالوس تولكو پياتايا چاست، ليش 5 ميلليونوۆ گولوۆ. گوۆوريلوس و ۆىسوكوي سمەرتنوستي سرەدي كازاحوۆ يز-زا گولودا ي و «لەۆاتسكيح»  پەرەگيباح، نەپراۆيلنوي پوليتيكە كازكرايكوما، ۆىزۆاۆشيح تاكيە پلاچەۆنىە پوسلەدستۆيا. نو يح پيسمو بىلو وتسەنەنو كاك پروياۆلەنيە ناتسيوناليزما، اۆتورام وكازانو سووتۆەتستۆۋيۋششەە پسيحولوگيچەسكوە داۆلەنيە، ي چەرەز نەدەليۋ وني پوداۆالي ۆ كازكرايكوم تەپەر ۋجە پوكاياننوە زاياۆلەنيە س ساموبيچەۆانيەم. 15 يۋليا وبەدينەننوە زاسەدانيە بيۋرو كازكرايكوما ي كراەۆوي كونترولنوي كوميسسي راستسەنيلو «پيسمو پياتي» كاك «پولنوە زاتۋشەۆىۆانيە ۆسەح دوستيجەني سوتسياليستيچەسكوي پەرەسترويكي كازاحستانا ي دوستيجەني ناتسيونالنوي پوليتيكي، ۆىپياچيۆانيە تولكو وتريتساتەلنىح مومەنتوۆ، كريتيكا ۆسەي  پروۆوديموي ليني كرايكوما» ي ۆلەپيلو پودپيسانتام پو ستروگومۋ ۆىگوۆورۋ.

تەم نە مەنەە، ۆ اۆگۋستە بىلو ۋپوميانۋتوە وبراششەنيە ك ستالينۋ پرەدسوۆناركوما رەسپۋبليكي يساەۆا ي پيسمو زامپرەدسوۆناركوما روسسيسكوي فەدەراتسي تۋرارا رىسكۋلوۆا. ي ستالين 17 سەنتيابريا 1932 گودا پودپيسال پوستانوۆلەنيە تسك و رازۆيتي جيۆوتنوۆودستۆا كازاحستانا.

نو رابوتا پو ەە رەاليزاتسي ۆەلاس كراينە نەۋدوۆلەتۆوريتەلنو. كاك سكازانو ۆ «پيسمە شەستي»،  ادرەسوۆاننوم ۆ تسك ستالينۋ ي كازكرايكوم ميرزويانۋ (كوپيا), كوتوروگو پودپيسالي 24 فەۆراليا 1933 گودا چەتىرە سلۋشاتەليا ينستيتۋتا كراسنوي پروفەسسۋرى گاتاۋللا يسكاكوۆ، يلياس كابۋلوۆ، جۋسيپبەك ارىستانوۆ، بيرمۋحامەد ايباسوۆ، تاكجە  چلەن كازكرايكوما گابباس توگجانوۆ ي چلەن ۆكپ(ب) ۋرازالي دجاندوسوۆ، - پەرۆىي سەكرەتار كرايكوما گولوششەكين ي ەگو پريبليجەننىە «ۆسياچەسكي ستاراليس ەتو رەشەنيە تسك ۆكپ(ب) يسپولزوۆات ۆ تسەلياح وپراۆدىۆانيا دوپۋششەننىح وشيبوك»، نا سوبرانياح پارتاكتيۆوۆ رازياسنيالي، چتو «ۆوپرەكي ۋتۆەرجدەنيام كازاحسكيح ۋكلونيستوۆ، نىتيكوۆ، گرۋپپيروۆششيكوۆ... تسك پريزنال ۆسيۋ لينيۋ كرايكوما پراۆيلنوي»، يبو، مول، «يمەەم گرانديوزنىە دوستيجەنيا ۆو ۆسەح وتراسلياح سوتسياليستيچەسكوگو سترويتەلستۆا كازاحستانا». تەم نە مەنەە، كاك پيسالي اۆتورى پيسما شەستي، «ۆو منوگيح كازاحسكيح رايوناح رەچ يدەت نا سەگودنيا و سپاسەني جيزني كازاحسكيح ترۋدياششيحسيا وت گولودنوي سمەرتي ي وب ودنوۆرەمەننوم پرينياتي ريادا راديكالنىح، سروچنىح مەر پو ۋسترويستۆۋ يح ۆ حوزيايستۆەننوم وتنوشەني. بولەە 300 تىسياچ كازاحسكيح حوزيايستۆ رازبرەليس پو ج.د. ستانتسيام سيبيري ي سرەدنەي ازي، تسەنترالنىم گورودام، سوسەدنيم (كازاحستانۋ) وبلاستيام، منوگيە يز نيح ۆلاچات سامىە جالكيە سۋششەستۆوۆانيا. ...پراۆيتەلستۆەننايا پوموشش كازاحسكيم ترۋدياششيمسيا دولجنا بىت وكازانا يمەننو تەپەر جە، ۆ ساموم سروچنوم پوريادكە، يناچە ك ۆەسنە سرەدي نيح سمەرتنوست ەششە بولەە ۋسيليتسيا».

 

جالعاسى بار...

1 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1567
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2261
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3551