دوس كوشىم: قايراتتىڭ سوتى ارقىلى ۇلتتىق ار-نامىسىم وياندى
- دوس اعا، ءسىزدىڭ قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ سوتىندا ءتىلماش بولعانىڭىزدان حاباردارمىز. ەڭ العاش قايرات اعانى قايدا كوردىڭىز؟
- 1985 جىلى بىرەۋلەر اتاقتى اكتەر تالعات نىعماتۋلليندى ۇرىپ ءولتىرىپ كەتتى. ولتىرگەندەردىڭ ءبىرى - ۇمىتپاسام، مىرزا قىمباتباەۆ دەگەن قازاق ەكەن. ول ماعان «ءىستى قازاقشا اۋدارىپ بەر» دەگەسىن، تەرگەۋشىمەن كەزدەسىپ، سول ءىستىڭ بارلىعىن التى كۇن وتىرىپ قازاقشاعا اۋدارىپ بەردىم. سودان كەيىن وبلىستىق پروكۋراتۋرا مەنى اۋدارماشى ەسەبىندە تۇراقتى شاقىراتىن بولدى. 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن «باسبۇزار-ۇلتشىلداردى» سوتتاۋ ناۋقانى باستالدى دا، پروكۋراتۋرا مەنى ءجيى مازالاۋعا كوشتى. بىردە تەرگەۋ بولمەسىنە، بىردە تۇرمەگە شاقىرىلىپ، بىرنەشە ىسكە قاتىسىپ، مەملەكەتتىك كولەمدە جۇرگىزىلگەن جازالاۋ شارالارىنىڭ كۋاسى بولۋعا تۋرا كەلدى. 1987 جىلى مەنى پروكۋراتۋرا قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ ءىسىن اۋدارتتى. بۇيرىقتان باس تارتۋ دەگەن جوق، رەكتور مەنى ساباقتان تۇگەلدەي بوساتتى. اۋدارىپ بولعاسىن بارىپ ماعان «ەندى سەن سوتتا ءتىلماش بولاسىڭ» دەدى. «بارمايمىن» دەگەنىمە قاراعان جوق.
- دوس اعا، ءسىزدىڭ قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ سوتىندا ءتىلماش بولعانىڭىزدان حاباردارمىز. ەڭ العاش قايرات اعانى قايدا كوردىڭىز؟
- 1985 جىلى بىرەۋلەر اتاقتى اكتەر تالعات نىعماتۋلليندى ۇرىپ ءولتىرىپ كەتتى. ولتىرگەندەردىڭ ءبىرى - ۇمىتپاسام، مىرزا قىمباتباەۆ دەگەن قازاق ەكەن. ول ماعان «ءىستى قازاقشا اۋدارىپ بەر» دەگەسىن، تەرگەۋشىمەن كەزدەسىپ، سول ءىستىڭ بارلىعىن التى كۇن وتىرىپ قازاقشاعا اۋدارىپ بەردىم. سودان كەيىن وبلىستىق پروكۋراتۋرا مەنى اۋدارماشى ەسەبىندە تۇراقتى شاقىراتىن بولدى. 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن «باسبۇزار-ۇلتشىلداردى» سوتتاۋ ناۋقانى باستالدى دا، پروكۋراتۋرا مەنى ءجيى مازالاۋعا كوشتى. بىردە تەرگەۋ بولمەسىنە، بىردە تۇرمەگە شاقىرىلىپ، بىرنەشە ىسكە قاتىسىپ، مەملەكەتتىك كولەمدە جۇرگىزىلگەن جازالاۋ شارالارىنىڭ كۋاسى بولۋعا تۋرا كەلدى. 1987 جىلى مەنى پروكۋراتۋرا قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ ءىسىن اۋدارتتى. بۇيرىقتان باس تارتۋ دەگەن جوق، رەكتور مەنى ساباقتان تۇگەلدەي بوساتتى. اۋدارىپ بولعاسىن بارىپ ماعان «ەندى سەن سوتتا ءتىلماش بولاسىڭ» دەدى. «بارمايمىن» دەگەنىمە قاراعان جوق.
سونىمەن سوتتا ءتىلماش بولدىم. سوت مەنىڭ جانىمدى قۇلازىتىپ كەتتى. وسى سوت ارقىلى ۇلتتىق ار-نامىسىم وياندى. سول كەزدەن باستاۋ العان قوعامدىق كوزقاراس مەنى ساياسي كۇرەسكە الىپ كەلدى. سوتتا قايرات رىسقۇلبەكوۆ، جامبىل تايجۇماەۆ، قايىرگەلدى كۇزەمباەۆ، تۇگەلباي تاشەنوۆ تورتەۋى تۇردى. ەڭ قىزىعى، مەن پروكۋراتۋرادا ءىستى اۋدارىپ جاتقاندا-اق قىزمەتكەرلەر «قايراتقا ءولىم جازاسى، ال قالعاندارىنا ون بەس جىلدان بەرىلەدى» دەپ ايتىپ ءجۇردى. سوت ءبىتىپ، سولاردىڭ ايتقانى تۋرا كەلگەندە جاعامدى ۇستادىم. قايراتقا ءولىم جازاسى بەرىلدى، جامبىل مەن تۇگەلبايدى ون بەس جىلعا، ال قايىرگەلدىنى سول ۋاقىتتا بالاسى تۋىلعانى ءۇشىن ءبىر جىل قىسقارتىپ، ون ءتورت جىلعا كەستى. جامبىل تايجۇماەۆ ورىسشانى ءسال-ءپال بىلەدى ەكەن، ول ءوزى سويلەستى. مەن تۇگەلباي مەن قايراتتىڭ ءسوزىن اۋدارىپ وتىردىم. ەسىمدە قالعانى، قايرات سوتتا ەكى ولەڭ وقىدى. ءبىرى - «ەي، پروكۋرور!» دەپ باستالىپ، تۇرمەدەگى جاعدايىن باياندايتىن ولەڭ، ەكىنشىسى - «اقتىق ءسوزى»، ياعني بارشامىزبەن قوشتاسۋى ەدى. سوتتىڭ توراعاسى ەفيم گرابارنيك دەگەن ەۆرەي ماعان «ولەڭدى اۋدارىپ بەر» دەدى. مەن: «ولەڭ اۋدارىلمايدى. ول اكە-شەشەسىمەن قوشتاسۋ باعىتىندا جازىلعان»، - دەدىم.
قورعاۋشى سولداتتاردىڭ باستىعى بىزدە سىرتتاي وقيتىن. سول جىگىتكە بارىپ: «ماعان قايراتتىڭ داپتەرىن الىپ بەر»، - دەپ ءوتىندىم. ايتپەسە، ولاردان ەشتەڭە العىزىپ، بەرگىزبەيتىن. ول اكەلىپ بەردى. مەن ونى سول جەردەگى قايراتتىڭ ىنىلەرىنە تاپسىردىم. سوسىن ۇكىم وقىلدى. اناسى ايقايلاپ جاتتى. ۇكىمدى وقىردىڭ الدىندا الدىڭعى قاتارعا اسكەرلەردى اكەلىپ وتىرعىزدى. قايراتتىڭ سوڭعى ءسوزى «مەن كىنالى ەمەسپىن، اپا!» بولدى. سونىمەن سوتتالعانداردى الىپ كەتتى. سوتتىڭ ەكى جاعىندا ەكى زاسەداتەل وتىراتىن. بىرەۋى ورىس، بىرەۋى قازاق جىگىتى بولدى. سوت اياقتالعان سوڭ دالادا ادامدار ايقايلايدى دەدى مە، ءبىزدى شىعارماي قويدى. پروكۋرورلار باسقا ەسىكتەن شىعىپ كەتتى. مەن قازاق زاسەداتەلگە بارىپ: «اعا، قولىڭىزدى قانعا بويادىڭىز عوي. نەگە ءولىم جازاسىن بەردىڭىزدەر؟» - دەپ ەم، «مەن كونبەپ ەدىم، بىراق مىنالار بولمادى عوي» دەدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزەڭى ەمەس پە، ول كىسىنىڭ دە ءحالىن تۇسىنۋگە بولار.
سوتتا جالعىز قايرات ەمەس، تايجۇماەۆ تا، كۇزەمباەۆ تا وزدەرىن وتە جوعارى ۇستادى. تورتەۋىنىڭ قاسقيىپ تۇرعان سۋرەتتەرى دە بار ەمەس پە؟ سوسىن ەسىمدە قالعانى: سوت باستالاردىڭ الدىندا بۇلاردىڭ بارلىعىن مويىنداتپاق بولىپتى. سوتقا تەلەۆيزيا وكىلدەرىن شاقىرىپ: «سەندەر كىنالى ەكەندەرىڭدى مويىندايسىڭدار ما؟» - دەگەندە، جىگىتتەردىڭ بارلىعى «مويىندامايمىز!» دەيدى ءبىراۋىزدان . سوت بىردەن ءۇزىلىس جاساپ، كەلەسى بولىمىندە تەلەۆيزيا وكىلدەرىن شىعارىپ جىبەرىپتى. وزدەرىنشە مويىنداعاندارىن ءتۇسىرىپ الايىن دەگەن عوي. ولار مويىنداعان جوق، سول مويىنداماعان كۇيىندە كەتتى. قايراتتى «ساۆيتسكي دەگەندى ۇرىپ ءولتىردى» دەپ ايىپتادى عوي. ول ولتىرىلگەن كەزدە قايرات مۇلدە باسقا جەردە جۇرگەن. قاسىندا كۋالارى دا بار. كۋالارى سوتقا كەلگەنىمەن، ولاردان ەش پايدا بولمادى. قايرات «مەنىڭ جانىمدا پالەنشە، پالەنشە دەگەن جىگىتتەر بار ەدى» دەيدى. ول جىگىتتەردى شاقىرىپ: «ەگەر سىزدەر قاتىسقان بولساڭىزدار، وسىنداي باپپەن سوتتالاسىزدار»، - دەپ ەسكەرتىپ الادى دا، «ءسىز سول كۇنى قايرات رىسقۇلبەكوۆپەن بىرگە شىقتىڭىز با؟» دەيدى. ول «ءيا» دەسە سوتتالايىن دەپ تۇر، سوسىن «جوق» دەيدى، ارينە. سونىمەن كۋالاردىڭ بارلىعى باس تارتتى. قايرات، جامبىلداردىڭ «ەي، پالەنشە! ءبىز بىرگە شىقتىق قوي!» دەگەندەرى ءالى ەسىمدە. ال جىگىتتەر جەرگە قارادى. قازىر سىزدەرگە تۇسىنىكسىزدەۋ. ول ۋاقىتتاعى ساياسي جۇيە مۇلدە بولەك ەدى قوي.
- قايرات رىسقۇلبەكوۆ ورىس ءتىلىن جەتىك بىلگەن دەيدى...
- اسا جەتىك ءبىلدى دەپ ايتا المايمىن. ول ءبىراز نارسەنى ءوزى ايتاتىن دا، كەي ۋاقىتتا ماعان بۇرىلىپ «ناقتىلاپ بەرسەڭىز» دەيتىن. تۇگەلباي مۇلدە ورىسشا بىلمەيتىن. ءبىر ءسوزدىڭ ءوزى بىرنەشە ماعىنا بەرۋى مۇمكىن عوي. مىسالى، سوتتالىپ جاتقان ادام «مەنىڭ قولىمدا تاياق بولىپ ەدى» دەيدى، ونى مەن ءسال-ءسال تىگىسىن جاتقىزىپ «ۋ نەگو ۆ رۋكاح بىلا دوسكا» دەيمىن. دوسكامەن ادام ولتىرە المايدى. وندايدا انا جاقتا وتىرعان پروكۋرور ايقاي سالادى: «ول «دوسكا» دەگەن جوق، ونىڭ قولىندا دۋبينكا بولعان!». ال ونىمەن ادام ولتىرۋگە بولادى. ءبىر ءسوزدىڭ ءوزى بىرنەشە ماعىنادا اۋدارىلادى. سونداي ۋاقىتتا ءتىلماش ەسەبىندە مەن ارالاساتىنمىن. پروكۋرور «دۇرىس اۋدارمادى» دەپ شۋ شىعارسا، گرابارنيك ولارعا: «ءتىلماشتىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنعاندا ەشكىم قارسى بولعان جوق. سول سەبەپتى مەن تەك سونىڭ اۋدارماسىن عانا قابىلدايمىن»، - دەپ بىردەن باسىپ تاستايتىن.
- قايرات مارقۇم سوڭعى شەشىمدى ەستىگەن ۋاقىتتا ءوزىن-ءوزى قالاي ۇستادى؟
- ول كەزدە كۇرەس دەگەندى، جالپى ساياسي كۇرەس دەگەندى ەشكىم بىلمەيدى عوي. بىراق ولار وزدەرىن كادىمگى ەر-ازاماتتارشا ۇستادى. ونىڭ الدىندا الداپ-سۋلاپ، قورقىتىپ-ۇركىتىپ «ۇرىپ ولتىرگەنسىڭ» دەپ مويىنداتقان بولۋى كەرەك. سوتقا بارعاندا بۇلاردىڭ بارلىعى باس تارتتى. جىگىتتەر «ءبىز كىنالى ەمەسپىز» دەپ قاسقيىپ تۇرىپ الدى.
- سوت اياقتالعان سوڭ ءوزىڭىز قانداي كۇيدە بولدىڭىز؟
- مەن ءۇشىن بۇل ۇلكەن سوققى بولدى. سوت وتكەن 21 كۇننىڭ ىشىندە 7 كەلى سالماق تاستاپپىن... سوسىن ءبىر-ەكى جىلدان كەيىن قايتا قۇرۋ، تاۋەلسىزدىك دەگەن سياقتى سوزدەر شىعا باستاعاندا، العاشقى تولقىنعا مەنىڭ دە كىرىپ كەتۋىمنىڭ سەبەبى وسى شىعار. قايراتتىڭ سوتىنان سوڭ «مىناداي قوعامدا ءومىر سۇرگەنشە، كۇرەسىپ وتەيىك!» دەدىك. بىزگە ەشكىم جول دا بەرگەن جوق. ءبىز الاشتىڭ ادامدارىنىڭ اتىن ەستىگەن دە جوقپىز، ولاردىڭ ءبىر كىتابىن وقىمادىق تا. اكە-شەشەمىز دە بىزگە ەشنارسە ۇيرەتپەدى. جەلتوقساننىڭ ماعان جاساعان جاقسىلىعى - مەنى وياتقانى بولار.
- سوتتالىپ كەتكەندەردىڭ جاعدايىن كەيىن سىرتتاي بولسا دا باقىلاي الدىڭىز با؟
- سەمەيگە جولداسىمنىڭ ۇيىنە بارعاندا سونداعى تۇرمەدە ىستەيتىن ءبىر كاپيتان قايراتتىڭ سول جەردە ولگەنى تۋرالى ايتىپ بەردى. 1989 جىلى 16 جەلتوقساندا سەمەيدىڭ پەدينستيتۋتىنىڭ جەرتولەسىنە جينالىپ، قۇربانداردى ەسكە الىپ اس بەرىپ، قۇران وقىتتىق. 1990 جىلعى مامىردا سول سوتتالىپ كەتكەندەردى شىعارىپ الامىز دەپ ءتورت جىگىت پارلامەنتتىڭ قاسىندا اشارشىلىققا جاتتى. بىرەۋى - تۇگەلبايدى اعاسى بولۋ كەرەك، ءبىرى - وتكىرباي اتتى ازامات، ەندى ءبىرى ميحايل دەگەن جىگىت بولاتىن. ولاردى قۋىپ شىعايىن دەپ ەدى، ءبىر جىگىت قايشىنى الىپ، «جاقىنداساڭ، ءوز ءىشىمدى جارامىن» دەدى. ولارعا ميليتسيا دا جولاي المادى. سونىڭ ارقاسىندا ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ەكى جىگىتتى بوساتىپ جىبەردى. تايجۇماەۆ پەن كۇزەمباەۆ سول ۋاقىتتا شىقتى، ال تاشەنوۆ تاۋەلسىزدىك كەزىندە بوسادى. قايرات ءتىرى بولعاندا، ەكى جىلدىڭ ىشىندە جىگىتتەر شىعارىپ الادى ەكەن دە. جىگىتتەردىڭ باتىرلىعى عوي. ول قازاقستاندا العاش جاريالانعان اشتىق ەدى.
دامەتكەن اپا، قايراتتىڭ اناسى:
جەلتوقسان - ەلگە مەرەكە شىعار، ال ماعان - قايعى...
- دامەتكەن اپا، قايرات كىشكەنە كۇنىندە قانداي بالا بولىپ ەدى؟
- كىشكەنتايىنان زەرەك، بىرتوعا بالا بولىپ ءوستى. مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن جانىمىزدا قالىپ، ءبىر جىلداي كومەكتەستى. وتە ۇقىپتى بولاتىن. سۋرەت سالعاندى جاقسى كورەتىن. ءبىر-ەكى اۋىز ولەڭ شىعارىپ، تۋعان كۇنىمىزدە وقىپ بەرۋشى ەدى. باۋىرلارىنىڭ تۋعان كۇنىن دە قالت جىبەرمەي، ولەڭىن وتكرىتكاعا جازىپ، سىيلاپ وتىراتىن. بولماسا اپپاق پاراققا گۇل سالىپ سىيلايتىن. ادامدى قۋانتۋعا جانى قۇمار ەدى. وقۋدى دا ۇزدىك اياقتادى. اسكەردەن كەلگەننەن كەيىن وقۋعا ءتۇسۋدى قالادى. تالپىنىسىن كورگەسىن ءبىز دە قارسى بولمادىق. «مەن سىزدەردەن اقشا سۇرامايمىن. بارىپ باعىمدى سىنايمىن. تۇسپەسەم قايتىپ كەلەرمىن» دەپ كەتكەن-ءدى. سول وقۋعا تۇسكەن جىلى جەلتوقسان بولدى...
- مىنەزى قانداي ەدى؟
- مىنەزى جاقسى بولعاندىقتان عوي، سىنىپتا كومسورگ بولىپ جۇرگەنى. سالماقتى جىگىت ەدى. قولىنان ءبارى كەلەتىن. قورا-قوپسى، اناۋ-مىناۋدى ءوزى جوندەپ، جاساي بىلەتىن. ساۋلەت-قۇرىلىس ينستيتۋتىن دا سول سەبەپتەن تاڭداعان شىعار. قايرات سونداي-اق كوپشىل، باۋىرماشىل ەدى. بىزگە دە «مىنانى بىلاي ىستەيىك» دەپ ءوز ويىن ايتىپ وتىراتىن. بولاشاققا دەگەن قۇلشىنىسى زور ەدى. كىشكەنتايىندا «كىم بولاسىڭ؟» دەپ سۇراعانىمىزدا: «وقۋدى بىتىرەمىن. سوسىن اۋدانىمىزدىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ايتباي نازاربەكوۆ زەينەتكە كەتەدى. مەن سونىڭ ورنىنا كەلەمىن»، - دەيتىن. ارمانىنا جەتپەي كەتتى عوي...
- جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ءدۇبىرى اۋىلدا جاتقان سىزدەرگە قانداي سيپاتتا جەتتى؟
- ءبىز تەك «قازاق پەن ورىس قاقتىعىسىپ جاتىر» دەگەندى ەستىدىك. ءبىرىنشى باسشىنىڭ كەتىپ جاتقانىن دا ەستىمەدىك. سول جىلى تالعات پەن قايرات وقۋعا بىرگە بارىپ، بىرگە ءتۇسىپ كەلگەن ەدى. جەلتوقساننىڭ سوڭىندا تالعات ۇيگە جالعىز كەلدى. ودان قايراتتى سۇراپ ەدىم، «كەلەدى» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتپادى. الاڭعا شىققاندارىن بىزدەن جاسىردى. جاڭا جىلدا 1-ءى كۇنى كۇتتىك - جوق، 2-ءسى كۇتتىك - جوق. اقىرى كەلمەدى. ۇلكەن بالام مەن كەلىنىمدى اۋىلداعى ميليتسياعا: «وقۋداعى بالا عوي، قايدا جوعالىپ كەتتى؟» - دەپ جىبەرسەم، ول «ءوي، ونى 1 قاڭتاردا الىپ كەتكەن!» دەپ قاراپ وتىر. جاڭا جىلدان كەيىن مەنىڭ اعامنىڭ ۇيىنەن الىپ كەتىپتى. اعا-جەڭگەم دە ەشتەڭەنى تۇسىنبەي: «ا، قايرات كەتىپ بارا جاتىرسىڭ با؟ مىنا ايراندى ءىشىپ كەتشى»، - دەپ الدىنا ايران قويىپتى. ونىڭ جارتىسىن ءىشىپ، جارتىسىن ىشە الماي كەتىپتى. ال ميليتسيا ونى «توبەلەستە بولعان-بولماعانىڭدى عانا تەكسەرەمىز» دەپ الداپ الىپ كەتكەن.
سونىمەن نە كەرەك، ىزدەپ الماتىعا باردىق. تاۋىپ الدىق. «سونشاما جىلعا كەتەدى، جىبەرمەي قويادى» دەگەن وي مەنىڭ باسىما مۇلدە كىرىپ-شىققان جوق. قامالعان جەرىنە بارىپ ەدىك، تەرگەۋشى جەلتوقساندا تۇسىرىلگەن سۋرەتتەردىڭ بارلىعىن الدىمىزعا اقتارىپ تاستادى. قايراتتىڭ قولىنا تاياق ۇستاعان سۋرەتىن ءتۇسىرىپ الىپتى. تەرگەۋشى ماعان «اڭشى اڭعا مىلتىعىن ۇستاپ نە ءۇشىن شىعادى؟» دەدى، مەن «اڭ اتۋ ءۇشىن شىعادى» دەدىم. ول تۇرىپ: «سول سياقتى مىنا بالاڭىزدىڭ تاياعىن كورمەيسىز بە، الاڭعا بالە ىزدەپ شىققان. بەل ورتاسىندا جۇرگەن»، - دەپ قويادى. تەرگەۋشىدەن شىعىپ بارا جاتقاندا بالامدى دالىزدەن كوردىم. قولىندا كىسەن، ەكى جاعىندا ەكى ميليتسيا. ماعان «اپا، ۋايىمداماڭىز، اللا قالاسا، اقتالىپ شىعامىن» دەدى. ونى بىزبەن سويلەستىرمەدى، ارى الىپ كەتتى. سودان ءبىر جارىم جىل تۇرمەدە جاتتى. مامىردىڭ 20-سىنان باستاپ سوتى بولىپتى. بىزگە ەشكىم جەدەلحات سالماعان. «قايراتتىڭ اكە-شەشەسى نەگە جوق؟ نەگە كەلمەي جاتىر؟» دەپ جانىنداعىلاردىڭ اتا-اناسى سۇراپتى. الىپ-ۇشىپ الماتىعا جەتسەك، سوتتىڭ باستالعانىنا بەس-التى كۇن بولىپ كەتكەن. سودان، نە كەرەك، 16 ماۋسىمعا دەيىن سوزىلدى. سوڭىندا ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. بالامنىڭ شىڭعىرعان داۋىسى ءالى قۇلاعىمنان كەتپەيدى. «اپا، مەن كىنالى ەمەسپىن! جالامەن كەتىپ بارا جاتىرمىن! باراتىن جەرىڭە بار، جازاتىن جەرىڭە جاز!» دەپ ايقايلادى. قايراتتى ارى الىپ كەتتى، مەن سول جەردە ەسىمنەن تانىپ قالدىم. جالداعان ادۆوكاتىمىز «قورىقپاڭىز، اپاي، شىعادى» دەپ قويادى. 14-15 جىلعا سوتتالعان بالالاردىڭ اتا-انالارى ماعان جۇباتۋ ايتىپ جاتىر. ولاردىڭ جازاسى مەن قايراتتىڭ جازاسىنىڭ ايىرماسى قانداي؟..
ەرتەڭىنە كەزدەسۋگە باردىق. ۇلىمنىڭ ۇستىنە الا كيىم كيگىزىپ، شاشىن تاقىرلاتىپ الدىرىپ تاستاپتى. ول تەرەزەنىڭ ار جاعىنان، ءبىز بەر جاعىنان تەلەفونمەن سويلەستىك. بالام ۇستىندەگى كيىمىن جۇلقىلاپ: «مىنا كيىم ماعان لايىق پا ەدى؟ ءۇش كۇن ەمەس، وتىز جىل بولسا دا، مەن اقتالامىن، اپا! ولسەم حالقىم ءۇشىن ءولىپ-اق كەتەيىن. بىراق مەن اقتالامىن»، - دەدى. قايراتتىڭ جانىنداعى كامەرادا وتىرعان مىرزاعۇل ابدىقۇلوۆتى دا اتۋ جازاسىنا بۇيىرىپ، اياعىندا 20 جىلعا اۋىستىرىپتى. «ماعان دا اعانىڭ جولىن بەرسە ەكەن، 20 جىلعا اۋىستىرسا ەكەن. اللادان تىلەيتىنىم سول» دەدى بالام. مەنىڭ «ماسكەۋگە دەيىن بارامىن» دەگەنىمدى ەستىپ، قايراتىم: «اۋرە بولماي-اق قويىڭىز. مىنا كىسىنىڭ سەكسەندەگى شەشەسى ماسكەۋگە بارعان ەكەن. قاقپاسىنىڭ سىرتىنان جىلاپ-جىلاپ، ەكى كۇن جاتىپ قايتىپتى. ءسىز ودان اۋليە ەمەسسىز، ول كىسىنىڭ اپپاق شاشىن سىيلاماعاندار ءسىزدى سىيلاي ما؟ بارماي-اق قويىڭىز. قۇدايدىڭ باسقا سالعانىن كورەرمىز»، - دەدى. نەسىن سۇرايسىڭ، قاراعىم؟ ونىڭ بارلىعى - ىشىمىزدەگى جارا.
جەلتوقساندى بىرەۋ «مەيرام» دەپ جاتادى، بىرەۋ «كەرەمەت قۋانىش» دەپ جاتادى. ال، بىزگە جەلتوقسان - «قايعى». جەلتوقساندى تەلەديداردان ايتقان، كورسەتكەن سايىن جۇرەگىم شانشيدى، سىزدايدى. قايراتتىڭ اتى اتالعان ساتتەن دىرىلدەيمىن، توبە شاشىم تىك تۇرادى. جەلتوقسان جاقىنداعان سايىن جان دۇنيەم الاي-دۇلەي كۇيگە ەنەدى. شاقىرعان جەرگە بارمايىن دەسەم، «وزىنشە بولىپ كەتتى» دەپ ايتا ما دەپ، نامىسقا تىرىسىپ بارامىن. جەلتوقسان ءبىز ءۇشىن - قاسىرەتتى اي. قايتەمىز، اللاعا شۇكىر، بالامىزدىڭ اتى اتالىپ كەلەدى. وشپەسە ەكەن دەيمىز. كەيىنگى ۇرپاقتارعا وسيەت-ونەگە بولسا ەكەن دەيمىز. پەشەنەمىزگە سىيماي كەتكەن بالا عوي، وسىنىڭ وزىنە شۇكىرشىلىك جاسايمىز. ودان باسقا بىزدە نە امال بار؟ قايرات ومىردەن وتكەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي اكەسى دە قايتىس بولدى.
- ۇلىڭىزدىڭ اقتالعانىن قانداي جاعدايدا ەستىدىڭىز؟
- ۇلىم ءتىرى بولماعاسىن بىزگە ءبارىبىر سياقتى ەدى. ءوزى جوق بولعاننان كەيىن اقتالعانى نە، اقتالماعانى نە؟ بۇل ءبىزدىڭ جارالى جانىمىزدى جۇباتا العان جوق. كەيىن عانا بىرىنەن كەيىن ءبىرى «بالاڭىز باتىر بولدى!» دەپ كەلگەن ادامدارعا ۇيرەنە باستادىق. ادامدار اياق استىنان اقىلشى دا، قامقورشى دا بولىپ كەتتى. ايتپەسە قايرات اقتالعانعا دەيىن ءبارى بىزگە «حالىق جاۋىنىڭ» وتباسىنا قاراعانداي قارايتىن.
- دامەتكەن اپا، باسقا بالالارىڭىز بار، نەمەرە ءسۇيىپ تە وتىرسىز. اراسىندا قايرات اعاسىنا ۇقسايتىندارى بار ما؟
- امانباي دەگەن قاينىم بار. قايراتتىڭ اكەسىنىڭ تۋعان ءىنىسى. سونىڭ نەمەرەلەرىنىڭ ءبارى - رىسقۇلبەكوۆتەر. قايرات ءوزىنىڭ حاتىندا تالعاتتىڭ ايەلىنىڭ اياعى اۋىر ەكەنىن ءبىلىپ، «ۇل تۋسا اتىن قايرات قويىڭدار، قىز بولسا ارايلىم قويىڭدار» دەپ جازىپ كەتكەن. ءبىرىنشى ۇل بولىپ قاينىمنىڭ بالاسىنىڭ كەلىنشەگى تۋرا جەلتوقساندا ۇل تۋدى. سونى قايرات دەپ اتادىق. قازىر ول قايرات رىسقۇلبەكوۆ 11-سىنىپتا وقيدى. ءوڭى دە قايراتقا كەلەدى. ءتارتىبى دە جاقسى، وقۋدا وزات بولىپ ءوسىپ كەلە جاتىر. ينشاللا، ەرتەڭگى قايراتتار سولار عوي. ودان كەيىن تالعاتتىڭ كەلىنشەگى بوساندى، وعان ارايلىم دەپ ات قويدىق. سولاي قايراتتىڭ ەكى وسيەتىن دە ورىندادىق. وسىلاي جازعانىنا قاراعاندا قايرات ولەرىن كۇنى بۇرىن بىلگەن دە سياقتى.
- باتىردىڭ اناسى رەتىندە قازاق جاستارىنا نە ايتاسىز؟
- حالقىمىز امان، ەلىمىز تىنىش بولسىن. اتىڭ وشكىر جەلتوقسان قايتالانارداي جاعداي تۋماسىن. قازاقتىڭ پاتريوتتارى كوپ بولسىن. جەيدەسىن جۇلىپ جىلاعاندا قايراتىما: «سەنىڭ اتىڭدى نە ءۇشىن قايرات قويدى دەيسىڭ؟ نامىسشىل، ەرجۇرەك بولىپ ءوسسىن دەپ قويعانمىن! قايراتتى بول، قاراعىم!» - دەپ ەدىم. قازاقتىڭ سول سياقتى قايراتتارى كوپ بولسىن!
سۇحباتتاسقان مارفۋعا شاپيان
(«جۇلدىزدار وتباسى» جۋرنالى، №23, 2009 جىل)
