قولجازبا "ساداق" جۋرنالىن ۋفاداعى "عاليا" مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەن قازاق جاستارى 1915-1918 جىلدارى شىعارىپتى دەگەندى 1952 جىلى ادال جۇرەك اقىن، اتاقتى ء"الي قارتتىڭ اڭگىمەسى" پوەماسى ءۇشىن "جەمەگەن تاياعى جوق" جاقان سىزدىقوۆتان ەستىپ ەم. باسىلىمدى ىزدەۋ بارىسىندا تالاي قىزىققا دا، قيىندىققا دا باتقانىم 1986 جىلى شىققان "ساداق" اتتى حيكايالى ەسسەمە نەگىز بولدى. باسپانىڭ سول كەزدەگى قىراعى رەداكتورلارى، باسشىلارى "ساداقتى" تىلگە تيەك ەتىپ، بۇكىل قازاقتىڭ ينتەلەكتۋالدى دۇنيەسىن اقتارىپ كەتىپسىڭ، "قاجەتسىز" وقىعانداردى، زيالىلاردى اتاپسىڭ دەپ كىتاپتىڭ جارتىسىنا جاقىنىن قىسقارتىپ تاستاعان بولاتىن. تاۋەلسىزدىك قولىمىزعا ەمىن-ەركىن تيگەن ۋاقىتتا "ساندالتقان "ساداق" ەسىمدى عىلىمي-دەرەكتى شىتىرمان حيكايانى مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ باعدارلاماسى بويىنشا 2002 جىلى شىعارعاندا "فوليانت" باسپاسى كولەمى ۇلكەن ەكەن دەپ اۆتورمەن اقىلداسپاي ۇشتەن ءبىر بولىگىن الىپ قالىپتى. ول تاراۋلاردا مەدرەسە "عاليانى" ءبىتىرىپ كەلگەندەردىڭ يگىلىكتى ىستەرى، ارتىندا قالعان ۇرپاقتارىنىڭ اكە-اتالارىنىڭ ءجۇز جىلدىعىن اتاۋ راسىمدەرى جانە جاڭادان تابىلعان ءماندى قۇجاتتار، ياعني قازاقتىڭ زيالىلىعىن تانىتاتىن بولىگى الىنىپ قالىپتى. ء"وزى بولماسا دا كوزى" دەگەن اتپەن جالعاستىرامىز دەپ ۋادە بەرىپ ەدى، وسى كۇنى ءسوزدىڭ شىندىققا اينالۋى قيىن بولىپ بارا جاتقاندىقتان تياناعى ازىرگە كورىنبەي تۇر.

قولجازبا "ساداق" جۋرنالىن ۋفاداعى "عاليا" مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەن قازاق جاستارى 1915-1918 جىلدارى شىعارىپتى دەگەندى 1952 جىلى ادال جۇرەك اقىن، اتاقتى ء"الي قارتتىڭ اڭگىمەسى" پوەماسى ءۇشىن "جەمەگەن تاياعى جوق" جاقان سىزدىقوۆتان ەستىپ ەم. باسىلىمدى ىزدەۋ بارىسىندا تالاي قىزىققا دا، قيىندىققا دا باتقانىم 1986 جىلى شىققان "ساداق" اتتى حيكايالى ەسسەمە نەگىز بولدى. باسپانىڭ سول كەزدەگى قىراعى رەداكتورلارى، باسشىلارى "ساداقتى" تىلگە تيەك ەتىپ، بۇكىل قازاقتىڭ ينتەلەكتۋالدى دۇنيەسىن اقتارىپ كەتىپسىڭ، "قاجەتسىز" وقىعانداردى، زيالىلاردى اتاپسىڭ دەپ كىتاپتىڭ جارتىسىنا جاقىنىن قىسقارتىپ تاستاعان بولاتىن. تاۋەلسىزدىك قولىمىزعا ەمىن-ەركىن تيگەن ۋاقىتتا "ساندالتقان "ساداق" ەسىمدى عىلىمي-دەرەكتى شىتىرمان حيكايانى مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ باعدارلاماسى بويىنشا 2002 جىلى شىعارعاندا "فوليانت" باسپاسى كولەمى ۇلكەن ەكەن دەپ اۆتورمەن اقىلداسپاي ۇشتەن ءبىر بولىگىن الىپ قالىپتى. ول تاراۋلاردا مەدرەسە "عاليانى" ءبىتىرىپ كەلگەندەردىڭ يگىلىكتى ىستەرى، ارتىندا قالعان ۇرپاقتارىنىڭ اكە-اتالارىنىڭ ءجۇز جىلدىعىن اتاۋ راسىمدەرى جانە جاڭادان تابىلعان ءماندى قۇجاتتار، ياعني قازاقتىڭ زيالىلىعىن تانىتاتىن بولىگى الىنىپ قالىپتى. ء"وزى بولماسا دا كوزى" دەگەن اتپەن جالعاستىرامىز دەپ ۋادە بەرىپ ەدى، وسى كۇنى ءسوزدىڭ شىندىققا اينالۋى قيىن بولىپ بارا جاتقاندىقتان تياناعى ازىرگە كورىنبەي تۇر.

"عاليادا" وقىعان قازاق جاستارىن ايتۋدان بۇرىن وسىنداي كىرىسپەنىڭ بولارى زاڭدى. ويتكەنى حالقىمىزدىڭ بيىك ورەسىن كورسەتەيىن دەسەڭ ەۋروتسەنتريزمگە بوي الدىرىپ قالعاندار ءالى دە قۇلاشتى كەڭگە جازدىرماي كەلە جاتىر.

بيىل "عاليا" مەدرەسەسىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى بولايىن دەپ جاتىر. ونىڭ ورنىنا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان رەسەي يسلام ۋنيۆەرسيتەتى جەر-جەرگە ساۋىن ايتىپ، كونفەرەنتسياعا شاقىرۋ جىبەرۋدە. ماعان كەلگەن حاتتا: "تاتار، باشقۇرتتان كەيىن كوپ وقىعان قازاق جاستارى، سوندىقتان بايانداما دايىنداي كەلىڭىز", دەگەن ءوتىنىش تە بار.

1905 جىلعى ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن از-ماز ەركىندىكتىڭ شەتى كورىنگەندە سوناۋ قىرىمدا يسمايل گاسپرينسكي (گاسپرالى) ءوزىنىڭ ء"تارجيمان" گازەتى ارقىلى ءجاديديزمدى ناسيحاتتاپ، جاڭاشا وقۋ جۇيەسىن، ياعني بىرىڭعاي قۇران ۋاعىزىن جاتتاتا بەرمەي ءدۇنياۋي ءبىلىم الۋعا ۇندەدى. وسى جاڭا با­عىتتى رەسەي يمپەرياسى قول استىنداعى مۇسىلماندار جۇرتىندا العاش جۇزەگە اسىرعان زيادرين ءال-كامالي دەگەن اعارتۋشى بولدى. بۇعان ءدىندارلار قارسى بولىپ، تالاي قياستىقتار دا جاسادى، اياقتان دا شالدى. بىراق جاڭانىڭ جەڭەتىن زاڭدىلىعى بۇل سالادا دا انىق كورىنىپ، 1918 جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇردى.

"س وتكرىتيەم "گالي" ناچالا ستەكاتسيا جاجدۋششايا زناني مولودەج يز ۆسەح مۋسۋلمانسكيح رايونوۆ روسسي.

"گاليا" يمەلا 3 پودگوتوۆيتەلنىح كلاسسا س گوديچنىم كۋرسوم كاجدىي ي 3 وسنوۆنىح كلاسسا پو تري گودا وبۋچەنيا. يزۋچالاس كانونى يسلاما. پرەپودوۆانيە وبششەوبرازوۆاتەلنىح پرەدمەتوۆ (الگەبرا، فيزيكا، يستوريا، گەوگرافيا، رۋسسكي يازىك، تاتارسكي يازىك ي ليتەراتۋرا، پەداگوگيكا ي گيگيەنا) بىلو پوستاۆلەنو نەسراۆنەننو لۋچشە.

"گاليا" وتليچالاس وت منوگيح مەدرەسە نە تولكو پوستانوۆكوي ۋچەبنوگو پروتسەسسا، نو ي سۆوبودوليۋ­بيمىم دۋحوم. زدەس بىلي ديسپۋتى، لەكتسي، ليتەراتۋرنىە ۆەچەرا، يزداۆاليس رۋكوپيسنىە جۋرنالى نا تاتارسكوم، كازاحسكوم، ۋزبەكسكوم يازىكاح. ۋچاششيەسيا جيۆو وتكليكاليس نا رەۆوليۋتسيوننىە سوبىتيا. كرۋپنايا زاباستوۆكا شاكيردوۆ سوستوياليس ۆ 1912 گودۋ" ("يستوريا ۋفى", 1981 گ. 182-183-بەتتەر), دەگەن ءماندى حابارلار مەن دەرەكتەر ءبىراز جايدان ماعلۇمات بەرسە كەرەك.

1912 جىلعى شاكىرتتەر كوتە­رىلىسىنە تاپ سول كەزدە "عاليادا" وقىعان ماعجان جۇماباەۆ قاتىسىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. ويتكەنى، عا­لىمجان يبراگيموۆ سىندى وزىق ويلى جانمەن بىرگە وقۋى، جاقىن تانىس بولۋى جانە سول 1912 جىلى ولەڭدەر جيناعىن شىعارۋى جاس تالاپكەر قوعامدىق-الەۋمەتتىك وقيعادان تىس بولدى دەگىزبەسە كەرەك. ويتكەنى، قاسىنداعى جورا-جول­داستارىنان قالىپ قويۋعا قانشاما سانالى بولسا دا ۇياتى جىبەرمەيدى. ەكىنشىدەن، مەدرەسەدەن قۋىلعان 65 شاكىرتتىڭ ءبىرى ماعجان بولۋى دا مۇمكىن.  نەبارى ءبىر جىل عانا وقىپ، قانشاما "ورىسجاندى" بولسا دا، ومبىداعى وقىتۋشىلار سەمينارياسىنىڭ دايىندىق  كۋرسىنا "جاڭا زامانعا ىڭعايلا­نۋ تالابىمەن" ءتۇسىپ ەدى دەۋ وتە قيىن. ماعجاندى زەرتتەۋشىلەر وسى جايدى ارحيۆ دەرەكتەرى ارقىلى انىقتاسا، تالاي قىزىققا كەزىگەرىمىز انىق.

سونىمەن "عاليا" مەدرەسەسى 12 جىل ءومىر ءسۇردى. 1916 جىلى 30 جەلتوقساندا "تۇرمۇش" گازەتى ون جىل جاساعان "عاليا" مەدرەسەسىن -  930 شاكىرت، ونىڭ 224-ءى قازاق، وزبەك، ادىگەي، ءازىربايجان، چەركەس جاستارى ءبىتىرىپ شىققانىن جازدى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور حايىرجان بەكحوجين ءوزىنىڭ "قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دامۋ جولدارى" دەگەن 1964 جىلعى ەڭبەگىندە "عاليانى" بىتىرگەن 154 قازاق شاكىرتتەرى توتە وقۋ مەكتەپتەرىن اشىپ، بالا وقىتقاندارى جايىندا تياناقتى دەرەك كەلتىرەدى. ودان كەيىنگى ەكى وقۋ جىلىن قوسقاندا ەڭ از دەگەندە ەكى جۇزدەي قازاق جاستارى جوعارى وقۋ دەڭگەيىندەگى مەدرەسەدەن ءبىلىم الىپ، ەلگە پايدالى ەڭبەك ەتتى دەپ شامالاۋعا بولادى. ولاردىڭ قايسىبىرىنىڭ اتى-ءجونى بەلگىلى، حابار دا بار.

ماسەلەن، 1913 جىلى "مەدرەسە "عالياعا" 40-تان استام قازاق شاكىرتى كەلدى. 14-ءى سەمەيدەن، 7-ءى اقمولادان، 5-ءى تورعايدان، 6-ى استراحاننان، 6-ى جەتىسۋدان، 2-ءى سىرداريادان. سونىمەن قاتار كاۆكازدان - 5, قىرىمنان - 2, ستامبۇلتۇركى - 1, اۋعان تۇركىمەنى - 1" دەگەن دەرەك "قازاق" گازەتىنىڭ 31 قاراشاسىنداعى سانىندا جاريالاندى. سونىمەن قاتار "قازاق", "ۆاقت", "تۇرمۇش" گازەتتەرىندە كەيدە اتتارى اتالىپ، كەيدە 17, 34, 40, 38 دەپ اتى-ءجونى كورسەتىلمەي قول قويعان قازاق شاكىرتتەرى گازەتكە حابار بەرىپ، مالىمدەمە جاساعاندارى دا بار. مەنىڭ وزىمە وسىلاردىڭ 79-ى اتى-جونىمەن بەلگىلى. ولاردى تاريح ءۇشىن دە، كەيىنگى ۇرپاقتارى ءۇشىن دە ءسوز اراسىندا اتاپ كورسەتكەنىم دۇرىس بولار.

ءوز قولىمداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەم، "عاليا" شاكىرتتەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى ماعان 1911 جىلدان بەلگىلى. سول جىلى "ايقاپ" جۋرنالى ءوزىنىڭ 4-ءشى سانىندا: "مەدرەسە "عاليادا" وقۋشى قازاق ءشا­كىرتتەرى "الىپپە، ياكي توتە وقۋ" ەسىملى قازاق ءھام قىرعىز بالالارىنا ارناپ ءبىر كىتاپ باسىپ شىعارىپ، ساتىلا باستادى. باعاسى 17 تيىن. قايىرلى ساعاتتا بولسىن!

شاكىرتتەردىڭ تاعى ءبىر ىجداھاتى بۇل "الىپپەدەن" سوڭ قازاق بالالارى وقۋ ءۇشىن تاعى ءبىر كىتاپ جازىپ شىعارماق ەكەن. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە مارقۇم تۋرگايسكايا وبلاست ينسپەكتورى بولىپ تۇرعان يبراگيم التىن­ساريننىڭ ورىس عارپىمەن باستىرعان "حرەستوماتيا" دەگەن كىتابى ورتالارىنان ۇلىقسات الىپ، عاراب عارپىمەن باستىرعانى ماقۇل بولار ەدى", دەگەن حابار­لامانىڭ ايتارى ايرىقشا ءماندى ەكەندىگىن اڭعارماسقا بولماس.

نە بولماسا "ايقاپتىڭ" 1911 جىلعى 10 سانىندا: "عۇمار قاراشۇلىنىڭ جاڭا شىعارعان "ورنەك" اتتى كىتاپشاسىن 1911 جىلى ۋفادا مەدرەسە "عالياداعى" قىرعىز-قازاق شاكىرتتەرى جالپاق قازاق تىلىندە باستىرعان ەكەن. ونىڭ بىرەۋىن الدىرىپ وقىدىق. ءوزى از بولسا دا ءسوزى جاقسى، تەرەڭ ويعا تۇسىرەتىن بول­عاندىعى ءۇشىن وقىپ الىپ، قاراشۇلى مەن شاكىرتتەرگە كوپ ءسۇيسىنىپ، دۇعا قىلدىق", دەگەن سىني ويى بار جارنامادان ءبىراز سىر اڭعارىپ، ول كەزدەگى شاكىرت­تەر­دىڭ ءىس-ارەكەتىنە ءىشىڭ جىلىپ قانا قوي­ماي، "شىركىن ولار اتقارعان ىستەردى ەل-جۇرتقا جايسا عوي", دەگىڭ دە كەلەدى.

شاكىرتتەردىڭ قانداي يگى قادام جاساعاندىعىن جانە ونى سول كەزدەگىلەر قالاي قابىلداعانىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن قيسىنى تابىلماي كەلە جاتقان ءبىر وتكىر ماسەلەنىڭ شەتىمەن كورسەتە كەتكەن ءجون. مۇندا اۋەلىندە جاي عانا تىلەك بولىپ كورىنگەنمەن، بارا-بارا ۇلكەن داۋعا اينالىپ، تالاي قياس قادامدار جاساتقان جاي دا كەزدەستى.

1913 جىلى "قازاق" گازەتىنىڭ، 8 جانە 15 جەل­توق­سان­داعى ساندارىندا "ەملە حا­قىندا" دەگەن تاقىرىپپەن مەدرەسە "عاليانىڭ" 17 شاكىرتى، اتاپ ايت­قاندا ابىلعازى يمانبەكوۆ، بەكمۇحامەت حۇ­سايىنوۆ، احمەتجان كۇزەمباەۆ، عايسا توقتاربەكوۆ، شاھماردان عۇماروۆ، نۇعىمان ماناەۆ، كاماليددەن جايساڭوۆ، عابباس قوڭقاەۆ، نۇرجان ەلەپوۆ، حامزا يبراگيموۆ، مۇناربەك ەر­مەكتاسوۆ، مىرزاحمەت قوجا­ق­لا­نوۆ، زاكىر عابدۋللين، ماننان تۇرعامباەۆ، مول­داح­مەت ەرجانوۆ، قاپان عاب­دىل­كەرەەۆ، حۇسايىن اجاروۆ قول قويعان ماقالا جاريالاندى. ول نەگىزىنەن احمەت بايتۇرسى­نوۆتىڭ اراب ءالفاۆيتى نەگىزىندە قازاق تىلىنە لايىقتالىپ، ىقشامدالىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىپ كەلە جاتقان ومىرشەڭ دە ىڭعايلى توتە وقۋ جازۋى - سۇلۋ ءجاديت ەملەسىن كەڭىنەن قولدانىپ، قازاق مەكتەپتەرىندە دايەكتى وقىتۋ جايىنا توق­تالعان ويلى ماقالا بولاتىن. "سەندەر وزدەرىڭە الىپپە جاساپ الايىق دەپ جۇرسىڭدەر. بىزدە وقىپ جۇرسەندەر دە قازاق دالاسىنا الاقتاي قارايسىڭدار، ءبىزدىڭ وقۋ-ءبىلىمىمىزدى وزدەرىڭە ىڭعاي­لاماقسىڭدار. "عاليا" تاتار مەدرەسەسى بولعاندىقتان، تاتار تىلىنەن باسقالارعا جول جوق", دەپ تاتاردى "ايرىقشا جاقسى كورەتىن" ەكى شاكىرت مەدرەسە وقۋحاناسىندا جاتقان "ساداق" جۋرنالىنىڭ 1913 جىلدىڭ كۇزىندە شىققان 2 ءنومىرىن جىرتىپ-جىرتىپ، دارەتحاناعا اپارىپ تاستاپتى. بۇعان ىزالانعان قازاق شاكىرتتەرى ءبىراز قىزىلشەكە بولىپ، قول كوتەرىسىپ قالعان ءساتى كەزدەسىپتى. جاستاردىڭ قىزبالىعى مەدرەسەدە ءبىراز دۇربەلەڭ تۋعىزىپتى. باسشىلىقتى دا، ۇستازداردى دا ويلاندىرا باستاعان شاقتا "ساداقتىڭ" ءۇشىنشى سانى 1915 جىلى 20 قاراشادا ازەر شىعادى. سول جىلدىڭ 23 جەلتوقسانىندا "قازاق" گازەتى "عاليانىڭ" 34 شاكىرتى قول قويعان "قازاق تىلىندە وقىتۋ جايىندا" اتتى اشىق حات جاريالادى. بۇل ۇسىنىس جاعدايدىڭ ۋشىعا تۇسۋىنە اپارىپ سوقتىردى. ويتكەنى "قازاق بالالارىن وقىتىپ جاتقان مۇعالىمدەرىمىزدىڭ قازاقشا وقۋ قۇرالدارى بولا تۇرىپ، نوعاي تىلىندە جازىلعان وقۋ قۇرالدارىن الدىرۋلارىن كورەمىز. بۇل قازاق بالالارىن وقىتىپ، ءبىر نارسە ءبىلدىرۋ ءۇشىن "بارىنشا قازاقشا وقۋ قۇرالدارىن ءھام قازاق ەملەسىن قولدانۋ ءتيىس" دەگەن تالاپ تۇرىك تەكتەس اعايىنداردى تاتار ءتىلى مەن ادەبيەتىمەن "ازىقتاندىرۋعا" جان سالىپ جۇرگەندەردىڭ "جىنىنا" ءتيدى. ونى اڭعارۋ ونشا ۇزاققا سوزىلمادى. 1916 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا، ياعني ءبىر جۇمادان سوڭ تاتاردىڭ ورىنبوردا شىعىپ تۇرعان "ۆاقت" گازەتى كابير افەندى باكىر جازعان شولۋدا 1915 جىلعى جايسىز، كوڭىلسىز ۋاقيعالاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتاپ وتكەندە 16 قاڭتاردا 38 شاكىرت، اتاپ ايتقاندا عابدۋلجاپار بايجۇمانوۆ، عابراحمان مۇستافين، عۇمار نياز، نۇراحمەت افلي­گوۆ، مۇحامەدراحىم اسىلباەۆ، نۇرتازا نۇرپەيىسوۆ، مالىك مۇستافين، عابباس قانافين، بيمۇحامەت مايلين، تولەباي ەرجانوۆ، ارميا ەشكەەۆ، حاجيموللا باسيموۆ، عايسا توقتاربەكوۆ، ەشمۇحامەدوۆ، سەيىت امانجولوۆ، حامزا يبراگيموۆ، دوسمايىل ەسەنتاەۆ، نۇعىمان ماناەۆ، جيەنعالي تىلەپبەرگەنوۆ، سۇلتان شوقاەۆ، المۇحامەت جاندىباەۆ، عابدوللا تولباەۆ، بالاقوجا سۇلەيمەنوۆ، قاھان ەرەجەپوۆ، زەينەلعابيدەن يماجانوۆ، حايروللا يبراگيموۆ، سادىق قاسىموۆ، احمەتنابي عاليحانوۆ، داۋلەتقالي ەسەنگەلدين، كەلدى مۇقامەتكەلديەۆ، مەڭدىعالي ساكيپوۆ، احمەت ەگىزباەۆ، بەكمۇحامەت ولجاباەۆ، دوسمۇحامەت امانقۇلوۆ، سارسەمبى باۋباەۆ، مۇحامەتكارىم ورالباەۆ، دونەنحان عۇماروۆ، كارىم ەشمۇحامەتوۆ: ء"بىزدىڭ ول حاتىمىز باستاۋىش مەكتەبىمىزدە انا تىلىندە وقۋ وقىتۋ ءبىرىنشى قادام دەپ تاپقانىمىزدان جازىلعان ەدى. كوپ جىلداردان بەرى تاتار ماقبۋعاتىمەن حالقىمىزدىڭ بۇل دارەجەگە كەلۋىن ەستەن شىعارىپ، قارسىلىق جاساۋ ەمەس ەدى ءھام ادەبيەت ايىرماشىلىقتارى از ەكى حالىق اراسىن ءبۇلدىرىپ، تاتار ادەبيەتى مەن ماتبۇعاتىن قازاقتارعا جەك كورسەتۋ نيەتىنەن اۋلاق ەدىك. ول ءتىپتى قاپەرىمىزدە بولماعان جاي! راس، تاتاردىڭ بەلگىلى زيالىلارىنىڭ كەيبىرەۋى تاتار حالقىن ايرىقشا ءسۇيىپ، روسسياداعى بۇكىل مۇسىلمانداردى جوعارعى ءبىر تۇرىك-تاتار ۇلتى ەتىپ جاساۋدى تىلەيدى ەكەن. پىكىرلەرىنە راحمەت! ونداي سوزدەردى حح عاسىردا تۋعاندارعا ايتۋ كوزسىز. بۇدان بۇرىنعى زاماندا تاتارلانا الماعان ءبىر حالىق بۇل حح عاسىردا تاتارلانا الماس!" دەپ جاۋاپ بەرۋلەرى "ساداقتىڭ" العاشقى ساندارى تۇسىندا بۇزىلعان شىرىقتى ونان ءارى ۋشىقتىرا تۇسپەسە، تىنىشتاندىرا قويعان جوق. جالپىمەدرەسەلىك جينالىس شاقىرىلاتىن بولعان سوڭ ورىنبوردان احمەت بايتۇرسىنوۆ ادەيى كەلىپ، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىندىردى. عالىمجان يبراگيموۆ، ءماجيت عافۋري سىندى تاتار-باشقۇرت كوشباستاۋشى زيا­لىلارمەن سويلەسىپ، تاتۋلىق ورناتقان-دى. بۇل ماسەلەنىڭ ءجوندى ارنا تابۋىنا عالىمجان يبراگيموۆتىڭ وسى جينالىستا جاساعان "تىلدەرى باسقا بولسا دا كوڭىلدەرى ءبىر" دەگەن بايانداماسى سەبەپكەر بولدى.

"قازاقتى تاتار ادەبيەتى ءبيلان قاناعاتتاندىرۋ فيكيرى تەك ول حالىقتى ۆە تاريحي اعىمىن بىلمەۋدەن كەلەدۇر. بىزگە قازاقلارنى" "تاتار ءتىلى مەن ادەبيەتى" استىنا كىرىگۋ قيالىنان گورى ادەبي قازىنامىزدى بايىتۋ ءۇشىن قازاق حالقى ادەبيەتىنەن كەڭ راۋىشتە ۇيرەنۋ تيىشلەلەر", دەگەن ويىن ايتىپ، جالىنداپ كەلە جاتقان ءورتتى باسقانى تاريحقا بەلگىلى. عالىمجان يبراگيموۆتىڭ بۇل بايانداماسى "اق" ء(بىلىم) جۋرنالىنىڭ 1916 جىلعى 15 سانىندا باسىلىپ، كەيىنگى كوپ تومدىقتارىندا ۇزبەي جاريالانۋدا. قاراپايىم تىلەكتەن باستالعان ۇسىنىس ەكى حالىقتى جاراستىرار ۇلكەن ويمەن اياقتالۋى البىرت شاكىرتتەردىڭ العىر تىلەكتەرىنىڭ جەتەلىلىگىن كورسەتىپ، بولاشاق قايراتكەرلىكتەرىنە باعدارلاما بولعانىن اڭعارۋ قيىنعا تۇسپەسە كەرەك.

"عاليادا" وقىعان قازاق جاستارىنىڭ ءبىر توبى "ساداق­تىڭ" 1918 جىلعى 10 اقپانىندا شىققان سوڭعى قوشتاسۋ سانىندا جۋرنال­دىڭ شىعارۋىنا ات سا­لىس­قان ولەڭ-جىر، ماقالا، ەل ءسوزىن جيناپ تاپ­سىرعان اۆتورلاردىڭ جاسىرىن ات­تارىن اشىپ بەرگەن ءتىزىم بار. ولاردىڭ ءبىرازى جوعارىداعى حاتتامادا كەزدەسەدى. الايدا زياش الدابەرگەنوۆ، سالاحيددەن ءجۇسىپ­ۇلى سارتا­ليەۆ، مۇحامەت سابىر ايتقوجين، ماعاۋيا تاڭاتاروۆ، حامزا بەك­مۇحامەتوۆ، ءابدىراشيت الىمباەۆ، ابۋباكىر قازاقوۆ، بەك­باۋ اليەۆ، تولەۋباي اقىلبەكوۆ سىندى ازاماتتار دا "عاليادا" وقىعان-دى.

قازاق زيالىلىعىن كورسەتۋ ءۇشىن جوعارى ءبىلىم العانداردى انىقتاپ، مادەنيەتىمىزدىڭ بيىك ورەسىن جوعارعىلارعا بىلدىرمەي كوپ ەڭبەك ەتكەن ازامات عالىم احمەدوۆ بولعانىنا ەشكىم داۋ ايتا الماس. مەدرەسە "عاليانى" بىتىرگەن­دەر­دەن 76 كىسىنىڭ اتى-ءجونىن باسپاسوزگە جاريالادى. سولار­دىڭ ىشىندە ءابۋشاحمان بوكەەۆ، عابدراحمان سۇلتانوۆ، سەرمۇحامبەت قىپشاقبايۇلى، احمەت مامەتوۆ (مانشۇكتىڭ اكەسى), جۇماعالي بەيسەنباەۆ، بالقوجا سۇلەيمەنوۆ، نۇراحمەت اقىلبەكوۆ، سادۋاقاس جان­دوس­ۇلى، كەنجەعالي عابدۋللين (اقىن، ەرتە قايتىس بولعان), بەكمۇحامەت سەركەباەۆ (ەرمەكتىڭ اكەسى), تورەاحمەت قوجىموۆ، اشكەي جاقاەۆ، ايتماعامبەت جۇمانوۆ، جارمۇحامەت تىلەن­شيننىڭ اتتارى اتاپ كورسەتىلگەن.

سونىمەن قاتار "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە "25 نويابر، جۇما كۇنى كەشكى ساعات 6.30-دا م.اۋەزوۆ مۋزەي-ءۇيىنىڭ زالىندا (م.تولەباەۆ كوشەسى، 185 ءۇي) قازاق ادەبيەتى مەن ونەرى حالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كەزەكتى ساباعىن "قولجازبا جۋرنال "ساداق" (مەدرەسە "عالياداعى" قازاق ءشا­كىرتتەرى، جايىنان) دەگەن تا­قىرىپتا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆ وتكىزەدى" دەگەن حابارعا قازاقتىڭ "ەسكىلىگىن" بىلۋگە قۇشتار ءبىراز زيالىلار جينالدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ماشينەسىز رەكتورى راحمانقۇل بەردىباەۆ، جامبىل ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، جان دوسىم مىرزابەك دۇيسەنوۆ، ول كەزدە اتاقتى اقىن دەپ بىلەتىن، كەيىن قۇدام بولعان قازاق­ستان­نىڭ حالىق جازۋشىسى مۇزافار الىمباەۆ، بىرگە وقىعان پارتالا­سىم ەسەنگەلدى جاقىپوۆ، قا­زاق­تىڭ ءسوز ونەرىنىڭ مارجاندارىن جيناۋدا ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن ماردان بايدىلداەۆ سىندى ازاماتتار مۋزەيدىڭ كىشكەنە زالىن كەرىپ وتىرعاندارىمەن قويماي، توپەلەتىپ سۇراقتى جاۋدىرىپ، مەدرەسەدە وقىپتى دەگەن تالاي ادامداردىڭ اتىن اتادى. ماردان مارقۇم: "سىرداريادان وقۋعا تۇسكەن ەكەۋ كىم ەكەن؟" دەپ مەنى تىعىرىققا ءبىر تىرەپ الدى دا، مەن ولاردى بىلەمىن، بىرەۋى مىنا اۋىل شارۋا­شىلىعى ينستيتۋتىنداعى پروفەسسوردىڭ اكەسى دەپ اتىن اتاپ ەدى، قازىر ەسىمە تۇسىرە الماي وتىرمىن. ەسەنگەلدى سەمەي توڭىرەگىنەن وقىعان ادامداردىڭ، وسىرگەن تاھير جومارت­باەۆ­تىڭ اتىن اتاپ ەدى، "مەنىڭ كورگەندەرىمنىڭ ىشىنەن كەزدەستىرە قويمادىم" دەگەنىمە دەس بەرمەي "اناۋ سپيسوگىڭە قوسىپ قوي" دەپ بۇيىردى.

الدەن ۋاقىتتا ورنىنان مۇزاعاڭ كوتەرىلىپ: "سەن ايتقان ءابدىراشيت الىمباەۆ مەنىڭ اكەم ايماعامبەت بولىپ جۇرمەسىن. ول كىسى دە مەدرەسەدە وقىعان ەدى", دەپ كۇمىلجىتتى. ءابدىراشيت دەگەن قىسقى كانيكۋل كەزىندە ومبىدان كەلە جاتىپ بار قاراجاتىن ۇرلاتىپ العان سوڭ "عاليا" شاكىرتتەرى جىلۋ جيناپ بەرگەن جانە "ساداققا" "ومبىلىق" دەگەن جاسىرىن اتپەن ءماتىن بەرىپ تۇرعان شاكىرت. ء"سىزدىڭ اكەڭىزدىڭ مولدالىقتان باسقا ونەرى بار ما ەدى؟ دەپ ءسوزىمنىڭ اياعىن قالجىڭعا جىقتىم. "جوق، بىلەمىن عوي اكەمدى", دەگەن سوڭ: "قۇجاتىڭىزبەن سەندىرمەسەڭىز مىنا تىزىمگە قوسا المايمىن" دەپ ارەڭ قۇتىلدىم.

سونىمەن، مەدرەسەدە وقىعان ەكى جۇزدەي قازاق جاستارىنىڭ ەلگە قايسىسىنىڭ ەڭبەگى سىڭگەنىن ايتار بولساق، ءوزىم انىق تانيتىندارىم بىرقىدىرۋ. ولاردىڭ ىشىندە "عاليادا" جارتى جىلداي وقىدى دەپ جازىلىپ جۇرگەن، شىندىعىندا ەكى وقۋ جىلىن وقىعان بەيىمبەت مايلينگە تۇسىندىرمە بەرىپ جاتۋىم ارتىق بولار. "شۇعانىڭ بەلگىسىندەي" كلاسسيكالىق شىعارمانى جاريالاعان "ساداق" جۋرنالىنا بەيىمبەتتىڭ رەداكتور-شىعارۋشى بولۋ ەستافەتاسىن جالعاستىرعان جيەنعالي تىلەپبەرگەنوۆتىڭ ادەبيەت تاريحىنا ورالۋىنا ءبىراز ماڭداي تەر توككەنىمدى ايتىپ جاتپاي، 1955 جىلدان بەرى زەرتتەلىپ، 1968 جىلى شىققان ء"ىزباسار" جيناعىن، 1995 جىلى اقتوبە ازاماتتارى شىعارعان 2 توم شىعارمالارىن "الاش" باسپاسى 2005 جىلى قايتادان تولىقتىرا جاريالاپ جاتقانىن ايتسام دا جەتەر. جيەنعاليدىڭ ۇلى نۇراش، مەنىڭ شاكىرتىم دوتسەنت نيازوۆا وسى يگى ءىستىڭ سوڭىندا ءجۇر.

مەدرەسە شاكىرتتەرىنە كەزدەسىپ، سالەم بەرگەندەرىم ەكى اقساقال. ءابدىراحمان (عابدىراحمان) مۇستافينگە 50-جىلداردىڭ ورتاسىندا كەزدەسكەنىمدە ءبىر باسپانىڭ كوررەكتورى ەكەن. مەدرەسە بىتىرگەندەر ءوز ويىن اشىق ايتۋدان قايمىعاتىن تۇستا قالىپتاسقان ادەتتەن وزباي، سىر بەرمەي قويعان ەدى.

ەكىنشى شاكىرت - زەينەلعابيدەن يماجانوۆ اعارتۋ سالاسىنان قول ۇزبەي، يگىلىكتى ەڭبەك ەتۋدىڭ ارقاسىندا "قازاقستاننىڭ حالىق مۇعالىمى" اتاعىنا يە بولىپ، لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالعان ۇلى ۇستاز. ونىڭ شاكىرتتەرى اراسىندا يمانباي قاراقۇلوۆ، بەيسەنباي كەنجەباەۆ، حابيبۋللا جاباسوۆ سىندى عۇلامالار، باۋىرجان مومىشۇلى سياقتى باتىر، ءۇريا تۇردىقۇلوۆا، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ سىندى ونەر ساڭلاقتارى، جاقىپبەك جانعوزين سەكىلدى مەملەكەت قايراتكەرلەرى تاربيەلەنىپ شىعىپ، ەلگە ەرەن قىزمەت اتقارعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.

نۇعىمان ماناەۆ قازاقستاننىڭ وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا كوپ جىل ەڭبەك ەتىپ، وقۋ كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى بولعانى، ارميا اشكەەۆ پەن ابىلعازى يمانبەكوۆ اتاقتى دا ابىرويلى مۇعالىم بولعاندىعى، "ەڭبەكشى قازاق" گازەتىنەن باستالعان قالامگەرلىگىن ءومىرىنىڭ سوڭىندا عۇلاما مولدالىققا اينالدىرىپ، ەل-جۇرتتىڭ العىسىنا بولەنگەن زياش الدابەرگەنوۆتى اتاسا دا بولادى.

ال حاجىم باسيموۆتىڭ جەسىرى مەڭسۇلۋ اپاي مەنىڭ ۇلكەن قۇداعيىم بولۋى ارقاسىندا قولىنداعى مول قۇجاتىن ماعان اماناتقا تاپسىرعان-دى. حاجىمنىڭ "ساداق" جۋرنالىنداعى "ىرىستى" پوۆەسى باسپاعا دايىندالۋ ۇستىندە. سونداي-اق سالاحيددەن سارتاليەۆتىڭ "ماقتىم" پوۆەسى 1984 جىلى "جۇلدىز" جۋرنالىنا جاريالانۋ ارقىلى ادەبيەت تاريحى مەن عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ اۋقىمىنا ىلىككەنى دە قۋانىش.

بۇلاردىڭ سىرتىندا مەدرەسە "عاليانى" جاقتاپ، مۇراجايىن جاساتۋ جونىندە جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي، قازاق شاكىرتتەرىنىڭ ءولى-ءتىرىسىن تۇگەلدەي ىزدەپ، سول ءۇشىن دىمكاستىگىنە قاراماي قازاقستانعا ەكى رەت ارنايى ساپارمەن كەلىپ-كەتكەن، ماعجاندى اقتاۋ تۋرالى د.قوناەۆتىڭ وزىنە مالىمدەمەگە بەرگىسىز ۇزاق حات جازعان ۇلى پاتريوت سايفي قۇداشپەن 1957 جىلى كەزدەسىپ، 90, 100 جىلدىق مەرەيتويلارىنا قاتىسىپ، حات-حابار الىپ تۇردىم.

مەدرەسە "عاليادا" وقىعان قازاق شاكىرتتەرىنىڭ شەجىرەسىن تاراتا بەرسە، قىزىقتى حيكايالار سۋىرتپاقتالىپ شىعا بەرەدى. جوعارىدا اتتارى اتالعان اعالارىمىزدىڭ بۇگىنگى جەتەلى ۇرپاقتارى "ساداق" جۋرنالىنىڭ تاپتىرماي جۇرگەن 20 شاقتى ساندارىنا سۇراۋ سالىپ، تاۋىپ، قازاق مادەنيەتىنە ۇلەس قوسسا عوي شىركىن دەگەن تىلەك تە قوسارلانىپ جاتىر.

"عاليا" شاكىرتتەرىنىڭ ءوز زامانىندا نە تىندىرعاندارىن جۇيەلەي ءسوز ەتسەك، ەڭ الدىمەن قولجازبا "ساداق" جۋرنالىنىڭ 40 شاق­تى سانىن 1913-1918 جىلدارى شىعارۋ ارقىلى مادەنيەتى­مىزگە ۇلكەن ولجا سىيلاعانىن ايرىقشا اتاۋ قاجەت.

ءبىزدىڭ كەيبىرەۋلەرىمىز باسپادان شىققان كىتاپتى مۇرا دەپ ەسەپتەيدى دە، قولجازباعا نەمقۇرايدى قاراي­دى. بۇل دۇرىس ەمەس. الەم ادەبيەتى اۋەلى قول­جاز­بادان ءوسىپ-ونگەن. مادەنيەتتى ەلدەردە قولجازبا ينستي­تۋت­تارى اشىلىپ، اي­رىق­­شا قۇرمەتتەلەتىنىن ارمە­نيا­داعى ءبىر عانا ماتەنا­داران­نىڭ مىسالىنان-اق كورۋگە بولادى. وعان سەنبە­سە­ڭىز­دەر، ورىس ادە­بيەتتانۋ عى­لىمىنىڭ اۋليەسى د.س.ليحا­چەۆ­تىڭ: "رۋسسكايا ليتە­راتۋرا ءحى-ءحVىى ۆەكوۆ بىلا تسەليكوم رۋ­كوپيسنوي", دەگەنىن قۇلاققا مىقتاپ ءىلىپ العان ءجون.

مەدرەسە شاكىرتتەرى قازاق تىلىندە شىققان باسى­لىمداردىڭ بارىنە حابار-وشار، ماقالا جازىپ، الىپپە كىتابىن، وسيەتتەرىن شىعاردى. شاكىرتتەردىڭ جەرلەستىك قاۋىمىن ۇيىمداستىرىپ، اۋىرىپ سىرقاعانعا، قاراجاتتان تارىققاندارعا كومەكتەسىپ تۇردى.

توڭكەرىستەر تۇسىندا وقۋ جۇيەسىنىڭ قوجىراي باستاعانىن كورگەن سوڭ ۇستازدىققا ۇيرەتەتىن مۇ­عالىمدىك كۋرس ۇيىمداستىرىپ، قازاق ەلىن اعارتۋدىڭ جەدەل شارالارىن ىزدەستىردى. وعان سول كەزدە وقىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى تۇگەل قاتىستى. بالالاردى دى­بىس ادىسىمەن وقىتۋ مەتو­ديكاسىن جۇيەلەدى.

تاتار-باشقۇرت شاكىرت­تەرى­نىڭ ساۋىق كەشىنىڭ باعدارلا­ماسىنا قازاق ءان-جىرلارىن ەنگىزىپ، "احاۋ سەمەي" مەن "سىرىمبەتتى" حور قىلىپ ايتقاندارى بار. كانيكۋل كەزىندە ەلگە قايتا الماعاندارى جاتاق­حا­نادا باستاڭعى جاساپ، ساۋىق كەشىن ۇيىمداس­تىرعاندا قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋ ءۇشىن شارا قولدانعاندارى وتە عيبراتتى وقيعا بولعان.

ال قوعامدىق-الەۋمەتتىك ومىرگە كەلگەندە قازاق جاستارى اسىرەسە اقپان توڭكەرىسى كەزىندە ايرىقشا بەل­سەندىلىك تانى­تىپتى. قايسى بىرەۋلەرى تۇرمەگە جا­بى­لىپ قالعاندا، سولاردى قۇتقارۋ ءۇشىن ۇيىمشىل­دىق­تىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، تاتار-باشقۇرت شاكىرتتەرى ورتاسىندا جالدارى كۇدىرەيىپ جۇرگەن ساتتەر از بولماپتى.

نە كەرەك، مەدرەسە "عا­ليادا" وقىعان قازاق ءشا­كىرتتەرىنىڭ ونەگەلىك سيپاتى بار ءىس-ارەكەت­تەرى­نىڭ كوپتىگى ەلدىڭ بۇل كۇندەرى ەمىن-ەركىن دامىپ وتىرعان مادەنيەتى ءۇشىن پايدالى بولعانى ايدان-انىق. سوندىقتان ءبىلىم جۇيەسىن ارقاشان بيىككە كوتەرىپ، ەلدىڭ زيالى ازاماتتارىن دايىنداي بەرەيىك.

2006 جىل، 30-تامىز