قازاق قانتى الەمدi قاشان جاۋلايدى؟
القيسسا, اڭگiمەنi ءسال شەگiنiستەن باستايىق.
القيسسا, اڭگiمەنi ءسال شەگiنiستەن باستايىق. كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا قازاقستاندا جەرگiلiكتi شيكiزاتتان دايىندالاتىن الىقشارۋاشىلىعى ونەركاسiبiنiڭ ءونiمi ساناۋلى عانا ەدi. قازاق توپىراعىندا ونگەن قىزىلشادان قانت شىعارۋ iسi سونىڭ بiرەگەيi بولاتىن. ءھام وداق كۇيرەگەننەن كەيiنگi اۋىر كەزەڭنەن امان وتكەن وتاندىق ونەركاسiپ تۇرلەرiنiڭ اراسىنان دا قانت ءوندiرiسi الدىمەن اتالادى.
ەكونوميكانىڭ بiرنەشە سالاسىنا تiكەلەي اسەرi بار ءوندiرiستiڭ دامۋى تيiسiنشە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ, ونەركاسiپتiڭ جانە دايىن تاۋار اينالىمىنىڭ ءوزارا بايلانىسىن قامتيتىن جەكە كلاستەرلiك جۇيە رەتiندە دە ماڭىزعا يە. ەندi وسى سالانىڭ ءدال قازiرگi كۇندەگi سىرتقى جانە iشكi نارىقتاعى ۇلەس سالماعى تۋرالى از-كەم ايتىپ كورسەك.
ايتا كەتەيiك، الەمنiڭ دامىعان ەلدەرi قانت وندiرiسiنە iشكi رىنوكتىڭ ماڭىزدى بولشەگi رەتiندە قاراپ، ستراتەگيالىق سيپات بەرەدi. وكiنiشكە قاراي، قازاقستاندا بۇل نارىق تيiستi دەڭگەيدە قورعالماعان جانە ونى جەكە كاسiپكەردiڭ بيزنەسi رەتiندە باعالاۋ كوزقاراسى قالىپتاسقان. مىسالعا جۇگiنەيiك، بiزگە iرگەلەس وڭتۇستiك - شىعىس ازيا ەلدەرi مەن جاپونيا، ارعى بەلدەۋدەن ەۋروپا مەن اقش مەملەكەتتەرi قانت رىنوگىنا ۇكiمەت تاراپىنان مونيتورينگ جۇرگiزiپ وتىرعان ەلدەر. قانت وندiرۋشiلەر ءۇشiن ارنايى سالىقتىق جەڭiلدiكتەر مەن كەدەندiك باسىمدىقتار بەلگiلەنگەن.
بۇل جەردە تاعى بiر ءجايتتىڭ استىن سىزىپ قاراۋ كەرەك. اتالمىش ەلدەردiڭ دەرلiگiندە وندiرiلەتiن قانت ءونiمi نەگiزiنەن قانت قۇراعىنان دايىندالادى. ال، قانت قىزىلشاسى مەن قانت قۇراعىنان وندiرiلگەن ءونiمنiڭ ساپالىق قۇرامى مەن ازىقتىق قۇندىلىعىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. وسى سەبەپتەن قازاقستاندا ءوندiرiلiپ جاتقان شەكەردiڭ الەمدiك سۇرانىسقا يە بولاتىن ءجونi ابدەن بار. بiراق، ەلiمiزدەگi قانت ءوندiرiسi سىرت ەلدi بىلاي قويعاندا وتاندىق نارىقتى جەرگiلiكتi ونiممەن قامتاماسىز ەتۋگە قاۋقارسىز بولىپ وتىر. نەگە؟ ونىڭ وزiمiزگە بەلگiلi بiرنەشە فاكتورلارىنا توقتالايىق: بiرiنشiدەن، قانت ءوندiرiسiنiڭ ونiمدiلiگi جىلدان جىلعا ازايىپ كەلەدi. سالىستىرمالى تۇرعىدان الايىق، وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنiنشi جىلدارى قازاقستاندا 2 ميلليون تونناعا دەيiن قانت قىزىلشاسى جينالسا، توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي بۇل كورسەتكiش 100 مىڭ تونناعا اۋپiرiممەن جەتكەن. ءدال وسى كەزدە قانت زاۋىتتارىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيiرىلiپ كەتتi. ايتالىق، كەڭەس ۇكiمەتi كەزەڭiندە ەلiمiزدە سەگiز قانت زاۋىتى جىل ون ەكi اي بويىنا توقتاۋسىز جۇمىس جاساپ تۇرعان بولسا، 1997 جىلدارى قانت نارىعىنا تەك ەكi زاۋىت قانا ءونiم شىعارا الدى. ارينە، iشكi وندiرiستەگi ءونiمنiڭ ازايۋىنان ادامدار قانتتى از جەۋگە داعدىلانعان جوق. كەرiسiنشە، نارىقتى سىرتتان ەنگەن ارزان تاۋارلار جاۋلاپ جاتتى. ماسەلەن، توقسانىنشى جىلدارى دۇكەن سورەلەرiنە ەنتەلەي ەنگەن رەسەيلiك، قىتايلىق، ۋكرايندىق، ارىسى برازيليالىق قانت قازاقستاندىقتاردىڭ قالتاسىن قاقشىپ جاتتى.
بۇل ءۇردiس قازiردە باسەڭدەمەي وتىر. قازاقستاندىق قانت بيزنەسi باسەكەگە بارىنشا قابiلەتتiلiگiنە قاراماستان سىرتقى نارىققا توتەپ بەرە الماي وتىر. بۇل جەردە نارىقتىڭ اتالعان ءتۇرiن دامىتۋدى مىقتاپ قولعا العان ەلدەرمەن اراداعى ساۋدا-ىنتىماقتاستىق بايلانىستارىنىڭ دا اسەرi از بولماي تۇر. ياعني، ۇكiمەت سىرتقى ساۋدا ساياساتىنا قاراستى ۇستانىمدارعا بارعان كەزدە وتاندىق قانت ءوندiرiسiنiڭ مۇددەسiن ەستەن شىعارماۋى كەرەك سياقتى. مىسال ءۇشiن ايتايىق، قازاقستانمەن اراداعى ساۋدا ىنتىماقتاستىعىنا سايكەس 2008 جىلى بiر عانا بەلورۋسسيا بiزدiڭ نارىققا باعىتتالعان قانت ەكسپورتىن 3 ەسەگە ۇلعايتتى. ناتيجەسiندە، ەلiمiزدiڭ ساۋدا نۇكتەلەرiندە ساتىلاتىن بەلورۋستىق ءتاتتi شەكەردiڭ كولەمi 30 مىڭ تونناعا دەيiن جەتكەن. بiراق، قانت ساۋداسىنداعى دايىن ءونiمنiڭ كوبەيگەنiنە قاراماستان ونىڭ باعاسى دا ارتىپ كەلەدi. ماسەلەن، 2005 جىلى ەلiمiزدەگi قانت باعاسى 11,9 پايىزعا قىمباتتاسا، 2006 جىلدىڭ قاڭتارى مەن اقپانىندا ول بiردەن 23,3 پايىزعا كوتەرiلگەن. ال، بىلتىرعى جىلدىڭ قارا كۇزiندە كەلiسi 90 تەڭگەدەن ساتىلىپ جاتقان قانتتىڭ بiر كۇندە 300 تەڭگەگە قىمباتتاپ شىعا كەلۋi iشكi نارىقتى جۋساتىپ - ورگiزiپ وتىرعان مونوپوليستەردiڭ ەشتەڭەدەن تايىنبايتىنىن سەزدiرگەندەي. البەتتە، ەل ۇكiمەتi حالىققا قىرعيداي تيگەن قولدان قىمباتتاتۋدىڭ ەكپiنiن قايتارا الدى. بiراق، بۇل نارىقتىڭ ءتۇرلi سالالارىنا تۇبەگەيلi توسقاۋىل بولا المايتىندىعى جانە اقيقات.
جوعارىدا ايتتىق، وتاندىق قانت ءوندiرiسi سىرتتى قويعاندا iشكi نارىقتى تولىق قامتاماسىز ەتە الماي وتىر دەپ. سونى iندەتەيiك، ەكiنشiدەن، ەل iشiندەگi قانت وندiرiسiنە قاجەتتi شيكiزات كولەمi اناعۇرلىم ازايىپ بارادى. ارىدان ايتساق، ءوندiرiستi شيكiزاتپەن قامتىپ كەلگەن iرi ەكi وبلىستىڭ بiرi جامبىلدا 1992-2001 جىلدار ارالىعىندا قانت قىزىلشاسىن ءوسiرۋ مۇلدەم توقتاپ قالعان. ال، 2005 جىلى ءتاتتi ءتۇبiر ەگiلگەن القاپ نەبارi
وتكەن شاقتىڭ دەرەگiن سوزگە وزەك ەتiپ وتىرىپ ايتپاعىمىز مىناۋ: شيكiزات وندiرۋشiلەردiڭ شارۋاسى شايقالعان تۇستا ءونiم وندiرۋشiلەردiڭ دە وزەگi تالىپ ءتۇستi. ال ونىڭ سوڭى ساۋدا نارىعىنداعى تاپشىلىق پەن ەڭبەك نارىعىنداعى جۇمىسسىزدىققا جانە سىرتتان كەلەتiن تاۋار ەكسپورتىنا جول اشتى. ال، ءتاتتi ءتۇبiر تاناپتارىنىڭ سانى جاعىنان ەلiمiزدەگi بiرiنشi ورىننان كورiنەتiن الماتى وبلىسىندا قىزىلشا ەگiستiگi سوڭعى ەكi جىلدا 20 پايىزعا كەمiپ كەتكەن. وسىنىڭ ءبارi وتاندىق نارىقتاعى قانت تاپشىلىعىن تۋىنداتۋعا سەبەپ. ونىڭ ۇستiنە بۇگiندە بۇكiل الەم وسى بiر ءتاتتi ۇنتاقتىڭ تاپشىلىعىن سەزiنە باستاعان. حالىقارالىق «International Sugar Organization» ۇيىمىنىڭ دەرەگiنە جۇگiنسەك، 2006 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا دۇنيەجۇزiندەگi قانتقا دەگەن زارۋلiك 2,225 ميلليون تونناعا دەيiن جەتكەن.
ەندi وتاندىق قانت وندiرۋشiلەردi قولداۋ تۋراسىندا بiرەر ءسوز. جوعارىدا ايتتىق، بiزدiڭ قىزىلشا وسiرۋشiلەر دە، قانت وندiرۋشiلەر دە دامىعان ەلدەردەگiدەي قولداۋعا يە ەمەس. بۇل جەردە بiز زاڭدىق تۇرعىنى عانا مەڭزەپ تۇرعان جوقپىز. ماسەلەن، قازاقستاندىق قانت كورشiلەس رەسەي نارىعىنا ەنە المايدى. تمد ارالىق كەلiسiم بولسا دا ورىس ەلi شارتقا باعىنباي كەلەدi. ەسەسiنە، رەسەي قانت وندiرiسiندە ترانزيتتiك ساياسات ۇستانىپ وتىر. ولاردا كەدەندiك الىمداردىڭ توللينگتiك سىزبانۇسقاسى جۇمىس جاسايدى. ياعني، كەز كەلگەن شەت ەلدiڭ قانت ءونiمi رەسەيلiك سەرتيفيكاتقا يە بولعاننان كەيiن ەكiنشi ەلگە، بۇل جەرگە بiزگە نولدiك سالىق ستاۆكاسىمەن جونەلتiلەدi. مۇنان كەيiنگiسi پارودوكس، قازاقستاندىق قانت وندiرۋشiلەر ءۇشiن مۇنداي جەڭiلدiكتەر جوققا ءتان. كەرiسiنشە، بiزدiڭ قانت زاۋىتتارىنىڭ ءونiمi تولىق كەدەندiك تازالاۋدان وتەدi. اسiرەسە، تەڭiز ايلاعىمەن ءونiم مەن شيكiزاتتى تاسىمالداۋدا وتاندىق كومپانيالار رەسەيلiكتەرگە قاراعاندا كوپ اقشا تولەيدi...
قالماحانبەت مۇقامەتقالي
اق بارىس ايداھاردىڭ تەگەۋرIنIنە توتەپ بەرە الا ما؟
قايتالاپ ايتۋدان شارشامايتىن شىندىق بار: قازاقستان مۇنايلى مەملەكەت. ال قارا جەر قويناۋىنداعى قۇندى قازىناسى مول ەلدەردiڭ الەمدەگi ساياسي جانە ەكونوميكالىق ۇستەمدiككە يە بولىپ وتىرعاندىعىن تاعى بايقاۋعا بولادى. بiراق ەگەمەن ەل اتانعانىنا ون سەگىز جىلدىڭ عانا ءجۇزi بولعان قازاقستان جەر استى بايلىعىن يگەرۋ ارقىلى دۇنيەجۇزiنە ىقپال ەتە الاتىنداي دەڭگەيگە قول جەتكiزە العان جوق. سول سەبەپتەن دە ەل ەكونوميكاسىنا سىرتقى ەلدەردiڭ ينۆەستيتسياسىن تارتۋعا ءماجبۇرمiز. اسiرەسە مۇناي ءوندiرۋ مەن وڭدەۋ سالاسىندا شەتەلدiك كومپانيالاردىڭ ۇلكەن ۇلەسكە يە بولىپ وتىرعاندىعىن مويىنداۋعا تيiسپiز.
الەم نەگە الاڭداۋلى؟
ايداھار ءرامiزدi قىتاي ەلiنiڭ دامۋ قارقىنى الەمنiڭ مەن دەگەن مەملەكەتتەرiنiڭ ءوزiن الاڭداتقالى كوپ بولعان. شىعىستاعى كورشiمiز ءونiم ءوندiرۋ جاعىنان دا، دايىن ءونiمدi تۇتىنۋشى رەتiندە دە الدىنا جان سالمايتىن اشقاراقتىعىمەن ەرەكشەلەنiپ كەلەدi. ويتكەنi قىتايداعى دەموگرافيالىق وسكەلەڭدiك ەكونوميكالىق قارقىنعا دا قاتتى اسەر ەتiپ وتىر. اسپان استىنداعى ەلدەگi ادام سانىنىڭ ءوسۋ دەڭگەيiن انىقتاۋدىڭ بiر ءادiسi بىلاي دەيدi. مىسالعا،1996 جىلى قىتايداعى ۇيالى تەلەفون تۇتىنۋشىلاردىڭ سانى 7 ميلليون عانا بولسا، بۇل كورسەتكiش 2003 جىلى 269 ميلليونعا جەتiپ ۇلگەرگەن. ال دايىن ءونiمدi تۇتىنۋشى رەتiندەگi كورسەتكiشتەر دە كوڭiلدi ەمەس. دەرەككە جۇگiنسەك، قىتاي 2004 جىلى دۇنيەجۇزi بويىنشا بالقىتىلعان بولاتتىڭ 26 پايىزىن، ماقتانىڭ 37 پايىزىن، كۇرiشتiڭ 32 پايىزىن جانە تسەمەنتتiڭ 47 پايىزىن كادەگە جاراتقان. دەمەك، قىتايدا تiرشiلiك داعدارىسى باستالۋدىڭ قاۋپi مۇمكiن دەگەن ءسوز.
بۇدان كەلiپ ەكونوميكالىق قانا ەمەس، گەوساياسي جانە الەۋمەتتiك باعىتتاعى مۇددەلەردiڭ تۋىندايتىنى تاعى انىق. مىسالعا، قىتاي اينالاسىنداعى مەملەكەتتەرگە قاراي iشكەرلەي ەنۋدiڭ وڭتايلى ءساتiن قالت جiبەرمەۋدi كوزدەيدi. اسiرەسە قاجەتتi شيكiزات كوزiنە باي، حالقىنىڭ سانى از، جەرiنiڭ كوپ بولiگi يگەرiلمەگەن قازاقستان سياقتى ەندi قالىپتاسىپ كەلە جەتقان ەلگە شەڭگەلدi مول سالعىسى كەلەدi. ونىڭ كورiنiسiن قازاقستانعا باعىتتاعان ينۆەستيتسيا مەن جۇمىس كۇشiنiڭ كولەمiنەن انىق اڭعارۋعا بولادى.
دەرەكتەر بويىنشا قازاقستاننىڭ «قارا التىن» وندiرiسiندەگi قىتايلىقتاردىڭ ۇلەسi 30,4 پايىز شاماسىندا. ياعني، قازاق جەرiنiڭ قويناۋىنداعى مۇناي قورىنىڭ قىتاي كومپانيالارى وندiرەتiن كولەمi 235 ميلليون تونناعا دەيiن جەتەدi. بۇل قازاقستانداعى مۇناي ءوندiرiسiنiڭ تورتتەن بiر بولiگi دەگەن ءسوز. ال قىتايدىڭ iشكi وندiرiسiندەگi مۇنايعا دەگەن سۇرانىسى تiپتi عاجاپ. بيىلعى جىلى الەم بويىنشا مۇناي ەكسپورتتاۋشى ەلدەردە وندiرiلگەن «قارا التىننىڭ» 66 پايىزىن جانە ورتا ازيا ەلدەرiندە وندiرiلگەن مۇنايدىڭ 20 پايىزىن اسپان استىنداعى ەل قاجەتiنە جاراتقان دەگەن اقپارات بار. ەندiگi جەردە قازاقستان عانا ەمەس، الەمنiڭ مۇنايلى مەملەكەتتەرi دە قىتايلىق ەكسپانتسيادان قورقۋى كەرەك سياقتى.
قىتاي كومپانيالارى قالاي كەلدI?
توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا قىتايدىڭ ۇلتتىق مۇناي كومپانياسى /قۇمك/ قازاقستانعا العاشقى قادامىن جاسادى. جەر استىندا 121 ميلليون تونناعا جۋىق مۇناي قورى بار كەڭقياق پەن جاڭاجول كەنiشتەرiن يگەرۋ قۇقىعىنا يە بولعان العاشقى شەتەلدiك كومپانيالاردىڭ بiرi دە وسى ەدi. بۇدان سوڭ 2000 جىلى قىتاي تاراپى اكتسيا پاكەتiنiڭ 85,3 پايىزىنا قوجايىندىق ەتەتiن «سنپس-اقتوبەمۇنايگاز» كومپانياسىن قۇرۋعا قول جەتكiزدi.
بۇل قازاق مۇنايىن يگەرۋدiڭ كولەمiن 8,8 پايىزدان 15,7 پايىزعا ارتتىردى. كەلە-كەلە سولتۇستiك بوزاشى كەنiشiن يگەرiپ جاتقان تاعى بiر قىتايلىق كاسiپورىن ءوندiرۋ قۇقىعىنا 100 پايىزدىق يەلiك ەتۋگە رۇقسات الادى. بوزاشىداعى مۇناي قورى 45 پەن 65 ميلليون تونناعا جەتەدi دەگەن بولجام بولعان. ال وندiرiلگەن مۇنايدى ساتۋ مەن وڭدەۋدەن تۇسەتiن پايدانىڭ سالىقتان تىس مولشەرiنە تولىقتاي قىتاي جاعى يە بولىپ وتىردى. ناتيجەسiندە قۇمك ەلiمiزدەگi «شەۆروننان» كەيiنگi مۇناي ءوندiرۋشi الپاۋىتقا اينالدى.
ەلگە بەلگIلI ەكونوميكالىق ەكسپانتسيا
جوعارىداعى مالiمەتتەر قازاقستان ەكونوميكاسىنا قىتاي تاراپىنان باستالعان ەكسپانتسيانىڭ دا باسى سول كەز بولعاندىعىن كورسەتەدi. بiراق ول كەزدە قاۋiپ ويلاۋدان گورi ارiپتەستiك جايىنا كوبiرەك ءۇمiت ارتىلعان بولاتىن. ەندi ول قاتەردiڭ تامىرلانىپ العاندىعىن ەل بiلiپ قالدى. ماسەلەن، وسىدان ەكى جىل بۇرىن قىتاي قازاقستانداعى iرi مۇناي كومپانياسىنىڭ بiرi بولىپ سانالاتىن «پەتروقازاقستاندى» ساتىپ الدى. و باستا كانادالىق قوجايىنداردىڭ يەلiگiندە بولعان كومپانيا قۇنىنىڭ قىمبات بولعاندىعىنا قاراماستان قۇمك مەملەكەتتiك قازىنادان 4,18 ميلليارد اقش دوللارىن شىعىندادى.
ياعني، قىتاي بۇگiنگi شىققان شىعىندى ەمەس، كەلەشەكتەگi ۇلكەن جوبالاردىڭ باستاۋى بولاتىن جوبادان قۇر قالماۋعا بارىن سالىپ باقتى. ويتكەنi, «پەتروقازاقستان» ەلiمiزدەگi مۇناي ءوندiرiسi جاعىنان ءۇشiنشi ورىن الاتىن. ءارi بۇل كومپانيا قازاقستانداعى ءۇش مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ اراسىنداعى وزىق تۇرعان «شنوس-قا» دا قوجايىندىق ەتەتiن. ەندi قىتايلىقتاردىڭ قولىنا iرi مۇناي ءوندiرۋشi كومپانيا عانا ەمەس، ەلiمiزدiڭ قوماقتى بولiگiن جانار-جاعارمايمەن قامتاماسىز ەتەتiن شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى دا كوشتi. ال وسىمەن بىرگە «CITIC Grup» كومپانياسى قازاقستانداعى مۇناي ءوندiرۋشi تاعى بiر كاسiپورىن - كانادالىق «Nations Energy» كومپانياسىن ساتىپ العان بولاتىن. قۇنى 2,2 ميلليارد دوللار بولاتىن جوبانى قىتاي ۇكiمەتi قول-اياعىن بىردەي كوتەرىپ قولداعان كورىنەدi.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: قىتاي قازاقستانداعى شيكi مۇناي ءوندiرۋدi تولىقتاي مونوپوليالاۋ ارقىلى الەمگە ازۋ تiسiن كورسەتپەك. ويتكەنi, قىتاي دۇنيەجۇزiنە تەك مۇناي ءوندiرۋشi مەملەكەت رەتiندە عانا ىقپال ەتە الماي كەلەدi. ول ەلدەگi قازiرگiدەي تۇتىنۋ دەڭگەيiنە قاراعاندا بۇل مۇمكiن دە ەمەس. ءارi قىتايداعى جەر استى قازبا بايلىقتارى سارقىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر دەگەن دە بولجام ايتىلعان. ەندەشە شىعىستاعى ۇلى دەرجاۆانىڭ وپەك پەن اقش سياقتى مۇناي مونوپوليستەرiمەن بەتپە-بەت كەلۋدە جiبەرiپ جۇرگەن ۇپايىن قازاق مۇنايىن ءوندiرۋ مەن ەكسپورتتاۋ ارقىلى تۇگەندەمەككە ۇمتىلۋى زاڭدى. بiراق، قازاقستان ءوز الاڭىنداعى ويىنشىنىڭ ويىنا كەلگەنiن iستەۋiنە جول بەرە مە؟ ماماندار قىتاي كومپانيالارىنىڭ ارەكەتiنە قاراپ قورقىنىش ايتادى. ياعني، قازاقستان جاعى قىتايدىڭ ەكونوميكالىق جانە گەوساياسي مۇددەلەرiنiڭ بۇدان ءارi تەرەڭدەۋiنە جول بەرمەۋi تيiس. بولماعان جاعدايدا ەكونوميكالىق ەكسپانتسيا دەگەن ءسوزدiڭ ورنىنا مەملەكەتتiك اگرەسسيا دەگەن تەرميننiڭ ايتىلا باستاۋى عاجاپ ەمەس.
تۇيتكIلدI تۇستار
ءاۋ باستا iسكە قوسىلعان ينۆەستيتسيامەن بiرگە قانشاما الەۋمەتتiك جانە ميگراتسيالىق مۇددەلەردiڭ دە قازاقستان شەكاراسىنا ەنگەنi تۇسiنiكتi. قىتاي جاعى وندiرiسكە ءوز ماماندارى مەن جۇمىس كۇشiن شەكتەۋسiز مولشەردە الىپ كەلiپ جاتتى. بۇل جەرگiلiكتi جەرلەردەگi الەۋمەتتiك احۋالدى تەڭسiزدiك جاعدايىنا جەتكiزەتiندiگi بەلگiلi. مىسالعا، اقتوبە، وڭتۇستiك قازاقستان جانە قىزىلوردا وبلىستارىنىڭ اۋماعىندا ءتۇرلi جۇمىستار جۇرگiزiپ جاتقان قىتايلىق كاسiپورىنداردا وسىنداي پروبلەمانىڭ ورىن العانى جاسىرىن ەمەس.
تiپتi ولاردىڭ يەلiگiندەگi «سنپس-اقتوبەمۇنايگاز» كومپانياسىندا قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ باپتارى ورەسكەل بۇزىلعاندىعى انىقتالعان بولاتىن. ماسەلەن، جەرگiلiكتi جۇمىسشىلارعا قىتاي تiلiن ماجبۇرلەپ وقىتۋ، قىتاي ەلiنiڭ انۇرانىمەن جۇمىس كۇنiن باستاۋ سياقتى زاڭ بۇزۋشىلىقتارمەن تيiستi ورىندار اينالىسقان بولاتىن. ناتيجەسi نە بولعاندىعى بiزگە كومەسكi. سونداي-اق، قىتايلىق كومپانيالار ەكولوگيالىق تالاپتارعا پىسقىرمايتىن بولعان. مۇناي وڭدەۋدەن شىعاتىن iلەسپە گازدىڭ اۋاعا تارالۋى شەكتەۋلi مولشەردەن 5-6 ەسەگە ارتىپ كەتكەن. ال «سنپس-اقتوبەمۇنايگازدىڭ» 2006 جىلى عانا تولەۋگە تيiستi سالىقتىڭ 6 ميلليارد تەڭگەسiن تولەمەگەن.
قازاقستانداعى قىتاي پروبلەماسىنداعى تاعى بiر تۇيتكiل، وسى ەلگە تاسىمالداناتىن مۇنايدىڭ باعاسىندا بولىپ تۇر. مىسالعا، 2007 جىلدارى قىتايعا قازاق مۇنايىنىڭ ءار بارەلi 48,4 دوللاردان ساتىلعان. ال بۇل كەزدە الەمدەگi «قارا التىن» قۇنى 55 دوللارعا جۋىق بولاتىن. ەندi ويلانىپ كورiڭiز، قازاقستان ەكونوميكاسى قانشا زيان شەككەنiن. جانە بiر تۇيتكiل: مانا ايتتىق، «پەتروقازاقستان» كومپانياسى قىتايلىقتاردىڭ قولىندا. وعان قاراستى شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنان قازاقستان نارىعىنا شىعارىلاتىن بەنزين قۇنىنىڭ قىمباتتاپ وتىرعانى بەلگiلi.
ءتۇيIن
وسىدان كەلiپ قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا قىتاي ەلi تاراپىنان ءتونiپ وتىرعان ەكسپانتسيانىڭ قاۋپiن باعامداۋعا بولادى. ال ونىڭ وڭ باعىتتا شەشiلۋi ايداњار باستى جالاۋ كوتەرگەن جۇرت پەن تاياۋ بولاشاقتا ورتا ازيانىڭ اق بارىسىنا اينالۋدى كوزدەپ وتىرعان بiزدiڭ ەلدiڭ ساياسي قاتىناستارىنا تiكەلەي قاتىستى بولماق.
قالماحانبەت مۇقامەتقالي
