قازاق ءالىپبيىن  وزگەرتۋ تۋرالى داۋ ساپ تيىلدى. دەسەدە، قازاق ءالىپبيىن وزگەرتۋ ماسەلەسى وزەكتى ەكەنىن قوعام مويىنداپ وتىر. وسىعان وراي، قازاق ءالىپبيىن دامىتۋ سالاسىندا ءوزىنىڭ ەرەكشە  ۇسىنىسىمەن كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن، قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىن باعالاۋ ستاندارتىن ازىرلەۋگە قاتىسقان لينگۆيست ءارى مادەنيەتتانۋشى سەرىك ەرعاليمەن سۇقباتتاسۋدىڭ رەتى كەلدى.

سەرىك مىرزانىڭ كولەمدى سۇحباتىن ەكى بولىمگە ءبولىپ، جاريالاپ وتىرمىز.

جاڭا ءالىپبيدىڭ ماڭىزى – قارىپ اۋىستىرۋدا ەمەس

- قازىرگى كەزدە ءتىل تاقىرىبىنىڭ وزەكتى دە، ماڭىزدى ماسەلەسىنىڭ ءبىرى – قازاق ءالىپبيى. بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى ابدەن كەشىگىپ، جۇرتتى جالىقتىرا باستادى. بۇقارا نەگىزىنەن بيلىكتىڭ شەشىمىن كۇتىپ وتىر. الايدا، ءوزىڭىز سەكىلدى ازاماتتار ءوز باستاماسىمەن اۋىق-اۋىق شىعىپ قوعامعا ءالىپبيدىڭ وزەكتىلىگىن جاريا ەتۋمەن كەلەدى. جاڭا ءالىپبي تۇجىرىمداماسىن دا جاريالادىڭىز. سوندا قازاق ءالىپبيى قانشالىقتى ماڭىزدى ءارى وزەكتى ماسەلە؟
- بۇل ساۋالعا قىسقاشا عانا قازاق ءتىلىنىڭ ءالى كۇنگە ءتول ءالىپبيى جوق دەگەن ۋاجبەن جاۋاپ بەرۋگە بولادى. بۇعان دەيىن قازاق ءالىپبيىن لاتىنداندىرۋ ماسەلەسىن قويىپ جۇرگەن بىرقاتار ازاماتتار، بۇل ماسەلەنىڭ تۇپكى بايىبىنا بويلاماي كەلدى. مەن بۇل ماسەلەنى 2005 جىلدان بەرى باسقا قىرىنان كوتەرىپ كەلە جاتقانداردىڭ قاتارىندامىن: قازاق ءالىپبيىنىڭ قارىپىن لاتىنداندىرۋدان بۇرىن، كۇن تارتىبىنە قازاق ءالىپبيىن جاساقتاپ، ەملەنى رەفورمالاۋدى ماقسات ەتۋ كەرەك. ءدال وسى ۇستانىمدى بەلگىلى قازاق فونولوگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءالىمحان جۇنىسبەك تە ۇستانىپ كەلەدى.

         ەگەر ءبىز قازاق ورفوگرافياسى مەن ورفوەپياسىنىڭ ورىس تىلىنەن قانشالىقتى ايىرماسى جوق ەكەنىن جانە بۇل ماسەلەنىڭ تىلىمىزگە قانشالىقتى زالالى بارىن ۇقساق، وندا قازاق ءالىپبيى دەپ جۇرگەن قازىرگى ءالىپبيدىڭ قازاق تىلىنە قاتىسى شامالى ەكەنىنە انىق كوزىمىز جەتەدى. سوندا نازارىمىزدى قارىپقا ەمەس، ماڭىزدى نارسە بولىپ تابىلاتىن ءالىپبيدىڭ مازمۇنىنا نازار اۋدارار ەدىك. قىسقاسى، قازاقستاندىق قازاقتار قولدانىپ وتىرعان قازىرگى ءالىپبي  قازاق تىلىنە  ەمەس، ەڭ اۋەلى ورىس ءتىلىن دۇرىس جازۋعا ىڭعايلانعان ءالىپبي ەكەندىگىنە كوز جەتىپ وتىر. وسى الىپبيمەن ءبىز 70 جىل بويى يتتەسىپ كەلەمىز. ءوز ءتىلىمىزدى وگەي ءتىلدىڭ جازۋ ۇلگىسىنە سالىپ، وزگە ءتىلدىڭ الەۋەتىن مەڭگەرۋمەن اۋرەمىز. بۇل احۋالدى نەعۇرلىم سوزعان سايىن، ءتىلدىڭ قاۋقارىن السىرەتە تۇسەتىنىمىزدى نەگە سەزبەيمىز؟!

         شىن مانىندە، قازاق تىلىندە ساۋاتتى جازىپ، بارىنشا ءوز تىلىمىزگە ءتان ءالىپبيدى قولدانىپ وتىرعان قىتايلىق قازاقتار ەكەنىن مويىندايتىن ۋاقىت بولدى. ولار احمەت بايتۇرسىنۇلى دايەكتەگەن توتە جازۋمەن ءومىر سۇرۋدە! سوندىقتان دا ولاردىڭ ءتىلى قىتايشاعا تاۋەلدى ەمەس، ال ءبىزدىڭ ءتىل ورىسشاعا بەيىم ءارى سوعان بارىنشا تاۋەلدى. تاۋەلدى بولعاندا جازباشا دا، اۋىزشا دا. اقاڭشا ايتقاندا، ءبىز «يت» دەپ جازىپ، «دوڭىزدى» وقىپ ءجۇرمىز! ءارى كەتكەندە 28 دىبىسقا 42 تاڭبانى ارناپ، باسىمىزدى شىر اينالدىرىپ، ءتىلىمىزدى بارىنشا كۇردەلەندىرىپ، ەملەنىڭ «ەسىن تاندىرىپ»، ءوزىمىز دە، وزگە دە شوشيتىن حالعا جەتتىك. ماسەلەن، ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن شەتەلدىك سوزدەردىڭ بارلىعى ورىس ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىمەن جازىلىپ، سول ءتىلدىڭ ورفوەپياسىمەن دىبىستالىپ جۇرگەنىنە ءمان بەرمەي وتىرمىز. بىراق قازاق تىلىندە ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىمەن شەتەلدىك سوزدەردى تۇتىنۋ تۋراسىندا ءبىر دە ءبىر ەرەجە جوق. سوندا بۇل ءتىلىمىزدىڭ گرامماتيكاسىنىڭ وسال تۇسى ەمەس پە؟ سوندا زاڭسىز تۇردە وگەي ءتىلدىڭ ەرەجەسىمەن قازاق ءتىلى نەگە وتىرىپ-تۇرادى؟ بۇدان ارتىق وزەكتى ماسەلە بولا ما؟! قىسقاسى، قازىرگى ءالىپبي قازاق ءتىلىنىڭ ەمەس، ورىس-قازاق تىلدەرىنىڭ ورتاق ءالىپبيى. دۇنيە جۇزىندە ەكى تىلگە ورتاق ءالىپبي بار دەگەندى ەستىدىڭىز بە؟ ەندەشە، ءبىر مەملەكەتتىڭ ءتىلى بولىپ وتىرعان قازاق ءتىلىنىڭ ءتول ءالىپبيى قاشان جانە قانداي بولۋى كەرەك دەگەن ماسەلەنى توتەسىنەن قويىپ، وعان عىلىمي الەۋەتتى جۇمىلدىراتىن ۋاقىت بولدى عوي. سەبەبى، جىل سايىن 1-سىنىپقا بارعان مىڭداعان قازاق بۇلدىرشىندەرى ءوز ءتىلىن وگەي الىپبيمەن وقۋدى قولعا الا بەرسە، نە بولادى؟ ونىڭ ناتيجەسى قازىر دە بىلىنە باستادى: ساباقتان تىس كەزدەگى قالالىق قازاق مەكتەپتەرىندەگى قارىم-قاتىناس ورىس تىلىنە كوشۋدە. ال، مۇعالىمدەردىڭ ءتىلىنىڭ شۇبارلىعىنا قاراپ، «شالاكازاحسكي يازىكتىڭ» وجاق-بۇجاعىنا جەتكەنىمىزگە كوز جەتىپ، كوڭىل تۇنجىرايدى.

- احمەت بايتۇرسىنۇلى ەملەسىنە قالاي قارايسىز، نەگە سول ەملەنى جالپىلاستىرماسقا؟

- ول كىسىنىڭ اراپ قارىپتى توتە جازۋ ءالىپبيىن تۇزگەنىنە بيىل – 101 جىل. بىلتىر ءبىر عاسىر بولدى. بۇل - قازاق حالقى تاريحىنداعى ايتۋلى وقيعا. بىراق ونى اتاپ وتەرلىك ارىندى قيمىل بولمادى. ەڭ بولماسا سول وقيعانىڭ قۇرمەتىنە ءالىپبيىمىزدى تۇزەپ الارلىق شەشىم قابىلداعان ءجون ەدى...

         قازىرگى 42 ارىپتىك الىپبيدەن ورىستىڭ ارتىق ارىپتەرىن الىپ تاستاساق، 100 جىل بۇرىنعى احمەت اتامىزدىڭ ەملەسىنە قايتىپ ورالامىز. الايدا، وعان ءبىزدىڭ قازىرگى تىلدىك ورتا سايكەس ەمەس، ءبىر عاسىر بۇرىنعى قازاقتىلدى ورتادان بۇگىن الدەقايدا  باسقا لينگۆو-ورتا قالىپتاستى. قازىر «ۆاگوندى»  - تازا قازاقشا باگون, «ۆاسيانى» - ءۋاسيا دەپ جازىپ كورشى، قازاقستاندىق قازاقتار ءتۇتىپ جەۋگە ءازىر.

         ونىڭ ۇستىنە كازىرگى قازاق ءتىلى الەمدىك تەرمينولوگيامەن كىرىكتى، ءتىل وگەي دىبىستاردى قابىلداپ، وعان جازۋدى يكەمدەپ جىبەردى، ەملە جاعدايى كۇردەلەندى. مۇنىڭ ءبارىن ەسكەرمەي، ءتىلدى اسىرەۇلتشىلداۋ - ءبىر عاسىرعا كەيىن شەگىنۋمەن بىردەي، ءتىلدى تۇتىنۋشىلار ونى قابىلداي قويمايدى. ءبىر جاعىنان ءتىل – ۇنەمى وزگەرىستە بولاتىن جاندى اعزا، سونى ەسكەرۋىمىز كەرەك. 100 جىل بۇرىنعى ەملەگە  ءبىز ورالا المايمىز. ول قىتايلىق قازاقتار اراسىندا  مۇمكىن دە، ورىستىق ەملەنى ءسىڭىرىپ، لينگۆيستيكالىق دەفورماتسياعا ۇشىراعان قازاقستاندىق قازاقتار ءۇشىن مۇمكىن ەمەس.

         الايدا، بايتۇرسىنۇلى ەملەسى بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ جازۋىنا ىرگەتاس بولعانى راس، ەندى سونىڭ قابىرعاسىن قىرناپ، تۇزەپ، قايتا قالايتىنداي جاعدايدامىز. سوڭعى 25-30 جىل بويعى قازاق ەملەسى ءسوزدىڭ قانداي نۇسقاسى بۇقارانىڭ جازۋىندا قالىپتاسسا، سونى زاڭداستىرۋعا نەگىزدەلگەن. ياعني، ورفوگرافيالىق ساۋاتتىڭ جۇگەنى ءتۇرۋلى كەتىپ وتىر. ەملەنىڭ تەورياسى جازۋ ماشىعىنا تاۋەلدەنە تۇسكەن. مىنە، وسى اقۋالدى قولعا الۋ كەرەك. سول ءۇشىن دە بايتۇرسىنۇلى ەملەسىنىڭ ءوزىن بولماسا دا تۇرعىسىن ء(پرينتسيپىن) قايتا قولعا العانىمىز ءجون بولار ەدى.

ورىس تىلىنەن كەك الىپ كەرەك ەمەس

- ەملە رەفورماسىن جاساۋ جولدارى قانداي؟
- بىرىنشىدەن، قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى تاڭبالايتىن ءالىپبي قاجەت. ەكىنشى ساتىدا شەتەلدىك كىرمە سوزدەردى جازۋ ەملەسىن ويلاستىرۋىمىز كەرەك. كەز كەلگەن كىرمە ءسوز قازاق تىلىندە تۇتىنىسقا تۇسەتىندىكتەن، ول قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قورىن بايىتاتىن تىلدىك بىرلىك قانا ەمەس، ودان باس تارتۋ دا، قۇتىلۋ دا مۇمكىن ەمەس. تەك قانا ونىڭ تىلگە يكەم قولدانىسىن قاراستىرىپ، اۋىزشا ءارى جازباشا تۇتىنىستىڭ فورماتىن ناقتى بەلگىلەپ، ەرەجەلەپ، گرامماتيكانىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدىرۋعا ءماجبۇرمىز. بۇل بارلىق تىلدەر باستان كەشىپ وتىرعان جايت. ماسەلەن، اعىلشىن تىلىندەگى ءبىر دىبىستىڭ بىرنەشە تاڭبالىق سىياعىنىڭ (انالوگ) بولۋى، ەجەلگى لاتىن، گرەك تىلدەرىنەن ەنگەن ءسوزدى اعىلشىنشا ارىپتەرمەن جازۋدىڭ مۇمكىن بولماۋىنان تۋىنداعان. ءبىز دە بۇل جاعىنا ءمان بەرمەسەك، ءتىلدى مانسۇق ەتەتىن جاعدايدى قوردالاندىرىپ الامىز.

الايدا، بۇعان دەيىن قالىپتاسقان الەمدىك سوزدەردى تەك قانا ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگىزۋ سالدارىن جويۋدى قولعا الۋ كەرەك. بۇل - ورىس تىلىنەن كەك الۋدىڭ رەتى ەمەس، اعىلشىن ءتىلىنىڭ قازاق تىلىنە بارىنشا جاقىندىعىنان. ورىس تىلىنەن كەك الىپ كەرەك ەمەس. ورىس ءتىلىنىڭ قازاققا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قىلعان قىزمەتىن جوققا  شىعارۋ قيىن. الايدا، ورىستانعان ينۆەستيتسيا، ەۆوليۋتسيا سوزدەرى اعىلشىن تىلىنەن ەنگەندە، قازاقشا: ينۆەستمەنت، ەۆولۋشن تۇرىندە جەڭىل جازىلىپ، وڭاي (ينبەسمەنت، ەبولۋشن) ايتىلار ەدى.

ءالىمحان اعامىز ۇسىنىپ جۇرگەن بايتۇرسىنۇلى تۇگەندەگەن قازاق دىبىستارىن تاڭبالايتىن ارىپتەرمەن بىرگە الەمدىك سوزدەردى بۇرمالاماي ءارى تىلگە يكەمدى جازاتىنداي ۆ،ف سەكىلدى ارىپتەردى تاڭبا رەتىندە قابىلداعانىمىز ءجون. ءارىپ رەتىندە ەمەس، تاڭبا رەتىندە! ياعني، بۇل تاڭبالار بەلگىلى ءبىر دىبىستى بىلدىرەتىن ءارىپ ەمەس، تاڭبانىڭ ورنىنا عانا ءجۇرۋى كەرەك. تاڭبا رەتىندە  ەنگىزسەك، سوندا ولارمەن بىرگە تىلگە بۇرالقى دىبىستى ەنگىزبەيمىز، ترانسكريپتسيا ءۇشىن تاڭباسىن پايدالانىپ، ال ايتىم ءۇشىن سوعان سايكەستەنگەن ءوز دىبىسىمىزدىڭ ورنىنا وگەي دىبىسقا جول بەرمەيتىن بولامىز. بۇل – الەمدىك تاجىريبە، اعىلشىن تىلىندە بىردەي دىبىستالاتىن فونەمالاردى الۋان تۇردە ارىپتەرمەن تاڭبالاۋ وسىنداي تالاپتان شىعىپ، ورنىققان. بۇل ءتىلدىڭ ورفوەپياسىنا قويىلعان شەكارا دەگەن ءسوز. ولاي بولماسا، كازىرگىدەي ءدۇبارا، ورتاق ءالىپبيدى تاعى دا تۋىنداتامىز. مىسالى، «ورفوگرافيا» دەگەن ءسوز قازاق الىپبيىمەن «ورفوگرافيا» تۇرىندە جازىلىپ، [ورپوگراپيا] تۇرىندە ايتىلار ەدى. كازىر مۇنى ورىسشا سولاي جازىپ، ورىس ايتىمىمەن [ارفاگرافيا] دەپ ءجۇرمىز. «ۆاگون» دەپ جازعانمەن، [باگون] دەپ وقۋدى قولعا الساق، ءتىلدىڭ  الەۋەتىن السىرەتپەي، باسقا تىلگە باعىندىرماي، دامىتۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

- وندا ورىستىڭ تاعى دا ءبىرشاما ارىپتەرى قويداي توعىتىلىپ، كىرىپ كەتەدى عوي!

- جوق! جوعارىداعى ماقسات ءۇشىن 2-3 تاڭبا عانا جەتكىلىكتى، مىسالى: تس – س/تس; چ – ش/تش; شش – شش; يا - يا،ءيا; يۋ – ىيۋ،ءىيۋ; يو- ءيو،يو; ە – ە; ھ – ح تۇرىندە جازۋ مۇمكىندىگى بار، قالعانىن شۇبىرتىپ قاجەت ەمەس.

قىسقاسى، قازاق ءالىپبيىنىڭ جەڭىل ءارى ساۋاتتى جازىلۋى مەن دىبىستالۋىن بارىنشا قاراپايىم، وڭاي ءارى تىلگە ءتان قاعيدالاردى راسىمدەيتىن تولىققاندى تۇجىرىمداماسىن قولعا الۋ كەرەك. بۇل تۇجىرىمداما قازاق تىلىنە ءتان جازىم مەن ايتىم ۇدەرىستەرىن ءبىر-بىرىنە مەيلىنشە باۋىرلاستىرعان الىپبيلىك جۇيەنى قامتىعانى ءجون.

ءسويتىپ، مۇنداي   ءالىپبي جاساقتاۋ ارقىلى ءبىز بۇگىنگى زامان تالابى بولىپ وتىرعان بارىنشا وڭاي جازۋ مەن جەڭىل وقىلاتىن، دىبىستالاتىن ءتىلدىڭ مۇمكىندىگىن اشاتىن رەفورمانى قابات قولعا الۋعا ءماجبۇرمىز. بۇل رەفورما - ناۋقاندىق ەمەس، پايدالى ۇدەرىستىك سيپاتتا جۇرسە، ەشبىر قيىندىققا دۋشار ەتپەيدى. سودان كەيىنگى كەزەكتە قارىپ تاڭداۋ وزىنەن ءوزى شەشىلەدى. ەڭ باستىسى، ءتىلدىڭ لينگۆيستيكالىق جاعىنان باسقا تىلدەرگە تاۋەلسىزدىگىن قامتۋىمىز كەرەك، ايتپەسە، قازاق ءتىلىنىڭ قۇنى مەن قادىرى كەتىپ، ونى تۇتىنۋشىلار وزگە ءتىلدىڭ اۋماعىنا وپ-وڭاي كوشەدى. سول ۇدەرىس استىرتىن تۇردە بولىپ جاتقانىن ءبىز ساراپتاماي وتىرمىز.

قازاق ءتىلىنىڭ بىتەۋ جاراسى - ەملەدە!

- سوندا قازىرگى لاتىنداندىرۋ ماسەلەسى باستى ەمەس، كەيىنگى پلانداعى ماقسات بولعانى ما؟
- شىن مانىندە ءبىز قازىر، قارىپتى اۋىستىرۋعا باسىم نازار اۋدارۋ ارقىلى، ءتىلدىڭ اسا تەرەڭدە جاتقان كۇردەلى احۋالىن شەشۋدى ۇمىت قالدىراتىن ءتۇرىمىز بار. شىندىعىنا كەلگەندە، قارىپتى اۋىستىرۋمەن شەكتەلۋ ءتىلدىڭ قوردالانعان ماسەلەسىن تولىق شەشە المايدى، كەرىسىنشە، شەشىلمەگەن لينگۆيستيكالىق ماسەلەلەردى ۋشىقتىرىپ جىبەرمەك. سوندىقتان قارىپ اۋىستىرۋ – قازاق ءتىلى ءۇشىن ەكىنشى پلانداعى نارسە. قازىرگى احۋالعا بايىپپەن قاراساق، قازاق ءتىلىنىڭ بىتەۋ جاراسى - ەملەدە!

ءبىز جازۋ رەفورماسىن قارىپتى لاتىنداندىرۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە لاتىنداندىرۋ ناۋقانىن ءتىلىمىزدىڭ جازۋ مادەنيەتىن رەفورمالاۋ ۇدەرىسىنە كوندىرۋىمىز كەرەك. سوندا بۇل ءىستىڭ ءۇستىرت سيپاتى بولمايدى، ناتيجە بارىنشا پايدالى، ءتيىمدى بولماق. جانە دە لينگۆيستيكالىق بۇل ارەكەت ساياسي ناۋقان مەن قۇرعاق ناسيحاتتان ادا بولىپ، دىتتەگەن مۇراتقا ءدوپ جەتەتىن بولامىز. ايتپەسە، قاززىر 40-تان استام لاتىن ءالىپبيىن ازىرلەپ وتىرعان اۆتورلاردىڭ كوپشىلىگى قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن قارىپتى لاتىنداۋمەن عانا شەشە قويامىز دەگەن جاڭساق پايىممەن ءجۇر. 42 ءارىپتىڭ بەسەۋىن-اق قىسقارتىپ، ورفوگرافيانى قايتا ەلەستەتىڭىزشى، سونىڭ ءوزى قانشا نارسەنىڭ بۇرىنعىدان باسقاشا وزگەرتۋگە ءماجبۇر ەتەتىنىنە كوز جەتەدى. قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى - قارىپقا عانا تىرەلىپ تۇرعان جوق، ورفوگرافيالىق تۇيىققا تىرەلۋ، ورفوەپيالىق بىلىققا كەنەلۋ ارقىلى ماسەلە قوردالانعان. سوندىقتان، قارىپ اۋىستىرۋ ساياسي ناۋقان ەمەس، ءتىلىمىز ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءساتى تۇسكەن رەفورمانىڭ سىلتاۋى دەگەن دۇرىس.

قاتەرلى كوپىردەن ءوتۋ ءادىسى

- الايدا، بۇل ماقسات قارىپتى لاتىنداۋدان اسا كۇردەلى سەكىلدى...
- دۇرىس بايقادىڭىز، ماسەلە شىنىندا دا كۇردەلى. الايدا، "قالاۋىن تاپساڭ – قار جانادى". بۇل رەفورمانى، مەنىڭشە ەكى ساتىدا جۇرگىزگەن ءتيىمدى. ءبىرىنشى ساتىدا, قازىرگى كيريلشە ورىس-قازاق الىپبيدەن تازا قازاقشا-كيريلشە ارالىق  ءالىپبي ازىرلەپ، سوعان كوشۋ ارقىلى رەفورمانى باياندى ەتۋ.

بۇل  قوعامدى تولىق ەسەڭگىرەتپەيدى، قايشىلىق پەن قارسىلىق تۋعىزا قويمايدى. بىراق كوزتانىس كيريلشە قارىپپەن ءتول ءالىپبي مازمۇنىن جاساقتاپ الامىز; ەملەسىن تازارتىپ، تىلگە سىڭىرەمىز; ورفوەپياسىن قازاقىلايمىز دا، رەفورمانىڭ ەڭ كۇردەلى بولىگىن وڭاي اتقارىپ الامىز. بۇل شامامەن 42 ءارىپتى 10-12-گە قىسقارتۋعا يتەرمەلەيدى، ورىسشا-قازاقشا ءدۇبارا جازىم تازا قازاقشا سيپاتقا تۇسەدى. بۇنىمەن بىرگە، قازاقشا تازا جازۋعا،تازا دىبىستاۋعا قارسى قالىپتاسقان ورىسشىل الەۋمەتتىك پسيحولوگيانى قازاق ءتىلىنىڭ پايداسىنا جىعىپ بەرەدى. ءسويتىپ، كيريلشەنىڭ زيانىن پايداعا اينالدىرامىز. كەلەسى، ەكىنشى ساتىدا قارىپتى ايىرباستاپ، تۇپكىلىكتى ءالىپبي رەفورماسىن اياقتاۋعا بولادى. ءسويتىپ، ءبىرىنشى ساتى ارقىلى باستى رەفورمانى قازىرگى كيريلشە (ونى ماماندار لاتىن-گرەك ءالىپبيى اتاپ ءجۇر) نەگىزدە جاساقتالعان الىپبيمەن ءجۇرىپ وتەمىز.

ال، ەگەر ورفوگرافيالىق ءارى ورفوەپيالىق رەفورما مەن قارىپ رەفورماسىن قاباتتاستىرساق، ءتىل تۇتىنۋشى پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي جاعىنان ەسەڭگىرەپ، سابوتاج بەن قارسىلىققا دۋشار بولامىز. بىردەن لاتىن الىپبيىمەن قابات جازۋ رەفورماسىن قولعا الساق، تۇتىنۋشى ساناسىن تۇيىققا تىرەۋىمىز مۇمكىن. ال، قازاق تىلىنە كەرەك ەمەس، ,،يا،يۋ،يو،ە،تس،چ،شش،ي،ھ،ح سەكىلدى ارتىق ارىپتەردى قىسقارتۋ ارقىلى ەسكى قارىپپەن ەملەمىزدى جاڭعىرتىپ الۋ بارىنشا جەڭىل جۇرمەك. قىسقاسى، رەفورماسىز قارىپتى عانا ايىرباستاۋ مۇمكىن ەمەس! قالاي بولعاندا دا ءبىرشاما قاعيدا مەن ەرەجە  وزگەرىسكە تۇسەدى، ءتىلدى تۇتىنۋ فورماتى وزگەرەدى، بۇل دەگەنىمىز – ءبارىبىر رەفورما. ءبىز قازىر قازاق ءتىلىن ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىمەن عانا قولدانىپ جۇرسەك، بۇدان ءارى تاۋەلسىز لينگۆيستيكالىق جۇيەگە كوشكەن قازاق ءتىلىن تۇتىناتىن بولامىز.
- ەملە رەفورماسىنىڭ ناتيجەسىندە قانداي جازۋعا يە بولامىز؟
- ساۋاتتى جازۋعا وڭاي، ەرەجەلەرى قاراپايىم ءارى ورىنداۋعا جەڭىل، قايشىلىعى جوق، بۇرالقى ەرەجەگە باعىنباعان ەملەگە يە بولۋدى ماقسات ەتۋ كەرەك. سوسىن ايتىم مەن جازىمنىڭ اراسى بارىنشا جاقىن بولعانى ابزال:  ء«يتتى» جازىپ، «دوڭىزدى» ەمەس، ء«يتتى» وقۋىمىز كەرەك. قازىرگى زاماندا ءتىل نەعۇرلىم جازۋ مەن ايتۋدا قولدانۋعا جەڭىل بولسا، سوعۇرلىم ۇيرەنۋگە وڭاي بولادى دا، ونىڭ ۇيرەنۋشىلەرى كوپ بولادى. ءبىزدىڭ تاپ قازىرگى ارمانىمىز – قازاق ءتىلىنىڭ ورتاسى مەن اۋقىمى تەز ارادا كەڭيتىندەي جاعداي عوي. جازۋ رەفورماسى سوعان قول جەتكىزەتىندەي بولۋى كەرەك.

رەفورما قىسقا مەرزىمدە اتقارىلعانى ءجون

- سوندا ارالىق ءالىپبي مەن تۇپكىلىكتى ءالىپبيدىڭ اراسىن قانشا ۋاقىت قامتۋى مۇمكىن؟
- ارالىق ءالىپبيدى قالىپتاستىرىپ سىڭىرۋگە باس-اياعى 2-3 جىل جەتكىلىكتى. ال، تۇپكىلىكتى لاتىن قارىپتى ءالىپبيدى ءسىڭىرۋ 5-7 جىلدان ارتىق مەرزىمگە سوزىلمايدى. قازىرگى ماتەماتيكالىق قامتىمالاردى قولدانۋ ارقىلى ءتۇرلى پروگراممالارمەن تۇتىنۋشىنى قولدايتىن مۇمكىندىك پايدا بولادى. ءتىپتى، اقىلدى سايمانداردىڭ بارىنە جاڭا ەملەگە نەگىزدەلگەن ورفوگرافيالىق سوزدىك سالىپ قويۋ قيىن ەمەس. ماسەلەن، قولدانۋشى كومپيۋتەردەگى ۆورد قۇجاتىندا ءماتىن تەرە باستاعاندا، ونىڭ دۇرىستىعىن تەكسەرەتىن دۇرىس جازۋ تەكسەرمەسىن (دجت) كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزۋگە بولادى. ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن ەلدە ساتىلاتىن بارلىق كومپيۋتر اتاۋلىعا قازاق ءتىلىن قولدايتىن قامتىمالاردىڭ قوسا ءجۇرۋىن مىندەتتەگەن ءجون. بۇل - الەمدىك ساياسي تاجىريبە.

ال، ءبىر وكىنىشتىسى سول، ءبىز قازىر جاڭا الىپبيگە دايىنداعان نارسەمىز بار بولعانى 30 شاقتى لاتىن قارپى عانا. بۇل – جاڭا الىپبيگە كوشۋگە جەتكىلىكتى رەسۋرس ەمەس! قازىرگى 42 ارىپپەن كوشپەيتىنىمىز بەلگىلى، دەمەك، ەملە وزگەرەدى دەگەن ءسوز. ەندەشە، سوعان سايكەس ەملە ەرەجەلەرى،ءتىپتى، جاڭا الىپبيگە نەگىزدەلگەن ەلەكتروندىق ورفوگرافيالىق سوزدىك قورى دا دايىن بولۋى كەرەك. وسىنىڭ ءبارى بولماعاننان كەيىن، بيلىك بىرجاقتى شەشىم قابىلداۋعا جۇرەكسىنۋدە. عىلىمي لينگۆيستيكالىق رەسۋرس بارىنشا وسال ءارى سولعىن تارتىپ وتىر. بۇعان قوسا، ازىرلىكتىڭ وسالدىعىن بۇقارا دا سەزىپ، ءتۇرلى الىپ-قاشپا ءسوزدىڭ كوبەيۋى دە سودان. بۇل ماسەلە نەعۇرلىم كەشۋىلدەگەن سايىن، ءبىزدىڭ ءتىل ماسەلەسى قوردالانىپ، شەشۋگە قاجەتتى مەرزىم بارىنشا ازايا تۇسپەك، ءسويتىپ ۋاقىت تاراپىنان ۇتىلامىز.
- جاڭا ءالىپبيدى ەنگىزۋ بارىسىندا نەنى ەسكەرگەن ءجون؟
- اۋەلى بارلىق ماسەلەنى تىڭعىلىقتى تۇردە عىلىمي ورتادا شەشىپ الۋ كەرەك. بارلىق  تۇجىرىم مەن پايىم تەك قانا ءتىلدىڭ تابيعاتى مەن قاجەتىنە سايكەس كريتەريمەن قابىلدانۋى ءتيىس. سوسىن جاڭا ءالىپبيدى ەنگىزۋگە كەرەك بارلىق رەسۋرس پەن الەۋەتتى ازىرلەپ الىپ، سەنىمدى تۇردە باتىل قيمىلداعاندا عانا ەشبىر اپاتقا ۇشىراماي ماقساتقا امان جەتەمىز. جانە دە جاڭا ءالىپبيدى قولداناتىن ورتانى الدىن الا انىقتاپ العان ابزال، مەنىڭ ويىمشا قازىرگى ەگدە جاستاعىلار ءۇشىن جاڭا ءالىپبي ماڭىزدى ەمەستىگىن اشىپ ايتقان ءجون. ولاردى قيناماي-اق، تەك قانا جاس ۇرپاققا سۇيەنىپ، بار جاعدايدى سولارعا باعىتتاۋ كەرەك. قىسقاسى، جاڭا ءالىپبي قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەگى ەكەندىگىن باسىن اشىپ العان ءجون. سەبەبى، بۇل ماسەلەنى كەشەۋىلدەتىپ، بارىنشا بوگەت بولىپ كەلگەن - الگى جاسامىس ۇرپاق. كەشەۋىلدەگەننەن ۇتقانىمىز شامالى، جازۋ رەفورماسى ءۇشىن دايەكتى ۋاقىت العا تارتۋدا. ءبىر اعامىز كۇنى كەشەگە دەيىن «انا ءتىلى» گازەتىندە كيريل ءالىپبيىن اقتاۋعا جانىن سالىپ، جاڭا الىپبيگە بارىن سالا قارسى بولىپ كەلدى. ال، جاعداي بولسا، باسقا نارسەنى كورسەتىپ وتىر.
- قازىر ينتەرنەتتە كيريلشە مەن توتە جازۋ اراسىندا كەدەرگى بولماي بارا جاتىر، ولاي دەيتىنىم: قازىر www.elarna.com, www.senkazakh.com سايتتارى ەكى قارىپپەن ءبىر ۋاقىتتا مالىمەت الماسا الاتىن دارەجەگە جەتتى. بۇل تۋرالى بىلەسىز بە، بىلسەڭىز قالاي ويلايسىز؟
- بۇل تۋرالى بىلەم، بىراق توتە جازۋ مەنىڭ قولدانىسىمدا بولماعاندىقتان، ول مۇمكىندىككە قول ارتپاعانىم راس. وعان تەك قانا توتە جازۋمەن وتىرعان شىعىستۇركىستاندىق قانداستارىمىز عانا ءماجبۇر بولىپ وتىرعان بولار. بىراق ءبىر ۇلتقا ەكى ءالىپبي، ەكى قارىپ كوپتىك ەتەدى. ول ءبارىبىر تىلدىك شەكارا بولىپ تابىلادى. ۋاقىتشا وتپەلى كەزەڭگە عانا مۇنداي مۇمكىندىك كەرەك. بۇل – ەكىگە ءبولىنىپ ەكى مەملەكەت قۇراپ وتىرعان كارەيلەر سەكىلدى جاعداي. ينتەرنەتتەن باسقا ورتادا قالاي ۇعىسامىز؟

سۇحباتتاسقان - بەيسەن احمەتۇلى
(جالعاسى بار)

Abai.kz