بۇگىندە (بۇرىن دا) بىرەۋدى سىناپ-مىنەۋگە كەلگەندە، الدىمىزعا جان سالمايتىن حالىقپىز. «قازاق ءبىرىن-ءبىرى كورە المايدى» دەپ جاتامىز، «قازاق ءبىرىن-ءبىرى وسىرمەيدى، اياقتان شالادى» دەگەن تىركەستى تۇراقتى قىلىپ العانبىز، ءتىپتى، «قازاقتىڭ جاۋى – قازاق» دەگەن ءسوزدى «ماقتانىشپەن» جارنامالاۋدى ۇناتامىز... 

مۇنىڭ ءبارى شىلعي وتىرىك. بۇل – سىرتقى كۇشتەردىڭ ءبىزدىڭ سانامىزعا سىڭىرگەن جاساندى ءارى ساسىق اپيىنى. 

قازاقتىڭ ايرىقشا باۋىرماشىلدىعىنا، ءبىر-بىرىنە جاناشىرلىعىنا، اقىلدىلىعى مەن ادالدىعىنا، مۇددەلىلىگى مەن مىقتىلىعىنا دالەل كەرەك پە؟ 

مىنەكي، جاپ-جاڭا دالەل. قوعام قايراتكەرى ەرمۇرات باپيدىڭ مەنىڭ اتىما 2012 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا جازعان حاتتارى – قازاقتىڭ بيىك بولمىسىن، قىمبات قاسيەتىن، اعانىڭ ىنىگە ىستىق قامقورلىعىن، كەرەك دەسەڭىز، دانالىقتى ايعاقتايدى. 

ەراعاڭ ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىزگە اراكىدىك ارقاۋ بولعان قازاقتىڭ مارقاسقا ونەر يەسى تالعات تەمەنوۆ اعامىزعا قارسى ەش نيەت-پيعىلىمىز جوق. تاكەڭنىڭ تالانتىن قالىڭ قازاق تانيدى ءارى باعالايدى. 

وتكەندى قايتا كوكسەپ-قوپارعانىمىز ەمەس، ەراعانىڭ ءاربىر ءسوزى ماعىنالى، تەرەڭ تاربيەلىك ءمانى بولعاندىقتان، جاقسىنىڭ جاعىمدى دا جۇعىمدى ينتەرنەت-حاتتارىن كوپكە ونەگە بولسىن دەگەن نيەتپەن جاريالاۋدى ءجون كوردىم. 

ەرمۇرات باپيدىڭ 1-ءىنشى حاتى:

«سالەم، قاجىمۇقان! امان-ساۋ ءجۇرىپ جاتقانىڭدى جازعاندارىڭنان كورىپ ءجۇرمىن. ءجون عوي...

بىراق، سەن بىرەۋگە سوقتىعار الدىندا ول ادامنىڭ كىم ەكەنىن جانە قاي تۇستان ۇرۋ كەرەكتىگىن باجايلاپ ال. تالعاتتا (تەمەنوۆ) نەڭ بار؟ ءيا، ول جاڭساق سويلەگەن شىعار، بىراق جەكە پىكىرى ءۇشىن جەردەن الىپ، جەرگە سالۋ جاقسى جىگىت ءۇشىن جاراسپايتىن قىلىق.

مەن سەنى جاقسى كورگەننەن ايتام. ماڭايىڭدا مىڭعىرعان تاقىرىپ بار: شەتىنەن ال دا جازا بەر. راس، تەمەنوۆكە مەنىڭ دە تاڭار وكپەم بار. بىراق، ۇرىمتال ءساتتىڭ وڭتايى كەلمەيىنشە ارىستانعا شاۋىپ، مەرت بولعىم كەلمەيدى. سەن دە بۇدان بىلاي ءسويت: ەل تانىعان جامان-جاقسى تۇلعالاردى «ىشتەن تەبەر» كەزدە، تاقىرىپتىڭ قيسىنىن تاۋىپ ال. ەڭ باستىسى، سەنىڭ ءسوزىڭ ەمەس، ويىڭ سويلەۋى كەرەك. ال كوكەزۋ تەڭەۋلەرمەن تۇلعالاردى تەڭسەلتۋ قيىن بولادى. لوگيكاعا قۇرىلعان تاقىرىپتى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ال لوگيكاڭ قيسايعان جەردە، ءوزىڭ دە شوڭقيىپ قالاسىڭ.

بۇل مەنىڭ اعالىق اقىلىم. قابىلدارسىڭ، قابىلداماساڭ – ءوزىڭ بىلەرسىڭ. ايتپەسە، تەمەنوۆ مەنىڭ ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانىم دەيمىسىڭ.

قۇرمەتپەن، ەرمۇرات اعاڭ.»

قاجىمۇقان عابدوللاننىڭ 1-ءىنشى جاۋابى:

«اسسالاۋماعالەيكۋم، ەراعا!

مال-جان امان، ات-كولىگىڭىز ورىنىندا ما؟ ءۇشبۋ حاتىڭىزدى الىپ، ويىم سان-ساققا كەتىپ وتىر. الدىمەن: «...بىرەۋگە سوقتىعار الدىندا ول ادامنىڭ كىم ەكەنىن جانە قاي تۇستان ۇرۋ كەرەكتىگىن باجايلاپ ال. تالعاتتا نەڭ بار؟» – دەپ، ءبىر سىلكىنىپ الاپسىز دا، ارتىنشا: «مەن سەنى جاقسى كورگەننەن ايتام. تەمەنوۆكە مەنىڭ دە تاڭار وكپەم بار» – دەپ، باسقا باعىتقا جالت بەرىپسىز...

...ەرەكە، وزىڭىزبەن تالاي مارتە دامدەس-تۇزداس بولعان اداممىن. ال، قازاقتا داستارحاننان ۇلكەن ەشكىم جوق. ءوزىڭىزدى سىيلايمىن، ءسوزىڭىزدىڭ دە سالماعىن بىلەمىن. بىراق، ءوزىڭىز ايتپاقشى، «تەمەنوۆ مەنىڭ دە ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانىم ەمەس»...

ادەتتە، ءبىز «زيالى قاۋىم – زياندى قاۋىم» دەگەندى كوپ ايتامىز. دەگەنمەن، كوپكە توپىراق شاشىپ جاتقانىمىزدى اڭعارمايمىز. ايتالىق، كەشەگى مارقۇم وراعاڭ (بوكەەۆ), زاكەڭ (نۇرقادىلوۆ), سابەڭ (اقاتاەۆ), التەكەڭ (سارسەنباەۆ), باكەڭ (دارىمبەتوۆ), اسەكەڭ ء(شارىپجانوۆ) جانە ت.ب.، ەندى بۇگىنگى دۇكەڭ (يسابەكوۆ), ابەكەڭ (قوسانوۆ), عاباعاڭ (قابىشەۆ), مىنا ءوزىڭىز دە زيالى ەمەسسىزدەر مە؟ حالىقتىڭ زارىن ايتىپ، زاپىران قۇسىپ جۇرگەندەر زياندىلار ما؟ جوق، مەنىڭشە بۇلاي ەمەس...

ءبىز ەندىگى جەردە قازاقتىڭ، ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن سوزىمەن دە، ىسىمەن دە ساتقانداردى اشىق، انىق، ايقىن ايتىپ، اشكەرەلەۋىمىز كەرەك. باسقا جول جوق!

بۇندايلاردىڭ بەتسىزدىگىن اباي اتامىز اياماي اشكەرەلەپ كەتكەن جوق پا؟!.: «مومىننان جامان قورقاق جوق،

“قۋ”، “پىسىق” دەگەن ات قايدا؟

ارسىز بولماي، اتاق جوق،

الدامشى بولماي، باق قايدا؟» – دەپ...

ەگەر بۇرىنعىداي جاۋىردى جابا توقىپ، «ەل تانىعان جامان-جاقسى تۇلعالاردى» اتاماي، الىستان «شاۋىلدەپ»، «ارىستانعا شاۋىپ، مەرت بولعىم كەلمەيدى» دەپ، جۇرە بەرسەك، كۇندەردىڭ كۇنىندە بۇل ەكىجۇزدىلەر شىنىمەن-اق وزدەرىن ازۋلى ارىستان، ال، حالىقتى شاۋىلدەك قاندەن دەپ ويلاپ قالۋى مۇمكىن، سوسىن، جەر مەن بايلىعىن بىلاي قويىپ، ەلدى دە سىرتىنان ساتىپ جىبەرۋدەن تايىنبايدى. اياناتىن نەمىز قالدى، ەرەكە؟ ارتىمىزدان قۋىپ ءجۇرىپ، قامىستاي وتاپ تاستادى...

مۇنىسى، الدە، از با بىزگە، ەرەكە، ايتىڭىزشى؟!.

ءسىز جاقسى كورەتىن «لوگيكا» بار ما، بۇل جەردە؟ لوگيكاعا تۇكىردى مە, بۇلار؟ ءسىز: «لوگيكاڭ قيسايعان جەردە، ءوزىڭ دە شوڭقيىپ قالاسىڭ» دەيسىز، سوندا بۇل ءالى قازاقتىڭ شوڭقيماعانى ما، سىزدىڭشە؟..

جاڭاوزەندە جالعىزىنان ايىرىلىپ، اڭىراپ، ومىردەن باز كەشكەن انانىڭ سۇرقىن كوردىڭىز بە، ءسىز؟ ءسوزى مەن زارىن ەستىدىڭىز بە؟ الدە، جاڭاوزەندە «قازاقفيلم» كينو ءتۇسىردى مە؟..

 ء تىلىمىزدى تىستەي-تىستەي قوتىر قىلدىق قوي، ەرەكە...

مەنى تەجەپ تۇرعان ءسىزدىڭ: «سەن دە ءسويت...» دەگەن جىلى ءسوزىڭىز عانا...

سوزگە توقتاعان جۇرتپىز، ءسىرا، تەمەنوۆ تە مەنىڭ اكەمدى ولتىرگەن جوق. ايتكەنمەن، مەنىڭ كۇيتتەگەنىم قازاقتىڭ قامى، ۇلتتىڭ مۇددەسى. ارقايسىسىمىز جۇزگە، رۋعا، ايماققا، اۋىلعا ءبولىنىپ، «ارىستانعا شاۋىپ، مەرت بولعىم كەلمەيدى» دەپ، جاقىن قانداسىمىزدىڭ كۇللى ۇلتتىڭ مۇددەسىن ساتقانىنا كوزجۇمبايلىق جاساساق، وندا ءبىزدىڭ ساياساتتاعى قۇنىمىز كوك تيىن، وندا اۋىلعا بارىپ، بايلاردىڭ قويىن باعۋ ابىرويلىراق بولماق...

سوندىقتان، كىم بولسا – ول بولسىن، مەيلى تەمەنوۆ بولسىن، مەيلى، تەگەنوۆ بولسىن، اۋىزىن ابايلاپ اشسىن، تىلىنە تىرەك تاپسىن! قازاقتىڭ تاعدىرى جالعىز تەمەنوۆكە قاراپ تۇرعان جوق. سىيپاعاندى سيىر ەكەش سيىر دا سەزەدى...

اعالىق سوزىڭىزگە قۇلاق تۇردىك ەرەكە، دەسە دە، توقتاۋ بولماسا – وقتاۋ بولاتىنىن اراكىدىك اعالارىڭىزعا دا ايتىپ قويعانىڭىز ارتىق ەتپەس-اۋ...

ساۋ بولىڭىز! ەسەندىكتە جۇزدەسۋگە جازسىن!

ىنىلىك ىزەتپەن، باۋىرىڭىز قاجىمۇقان.»

ەرمۇرات باپيدىڭ 2-ءىنشى حاتى:

«سالەم، باۋىرىم!

حاتىڭدى وقىدىم، ويىڭ دۇرىس. بىراق مەنىڭ ايتپاعىم جاندايشاپتاردى اياۋ ەمەس، ولاردى ويمەن سوعۋ. جاعادان الساق، ءوز قادىرىمىزدى كەتىرىپ الامىز. ولار وزدەرىنىڭ ىستەپ جۇرگەنىن بۇرىس سانامايدى. ال دۇرىسىن ءبىز اقىلمەن ايتپاساق، ەل جاعىنا شىعاتىن زيالىلىر زىم-زيان بولادى. ءبىز گازەت ارقىلى ايتار ءسوزىمىزدى رەكلاماتسيا نەمەسە انتي اگيتپلاكات رەتىندە ەمەس، بايىبى تەرەڭ بازىنا رەتىندە جەتكىزۋىمىز كەرەك. سوندا زىميانداردى ويلى وقىرمان ۇيالتادى. ال ىشتەن تەپسەك، وقىرمانىمىز مۇنى مادەنيەتسىزدىككە بالايدى.

ال ءوزىن زيالى ساناپ جۇرگەن الكەۋدەلەر اشۋمەن ايتىلعان ءسوزدى ءوز مۇددەلەرىنە پايدالانىپ كەتەدى. سوندىقتان ءبىز وقىرماندى ويلاندىراتىن، زيالىنى وپىندىراتىن ويدى ايتا ءبىلۋىمىز كەرەك. تىم بولماعاندا، سوعان تىرىسۋىمىز كەرەك. جاعادان العاندا، وڭ جامباسقا سالارلىق لوگيكا قاجەت. ال ەگەر ءبىز: «اناۋ ولاي دەپتى»، «مىناي بىلاي دەپتى»، «ونىكى دۇرىس ەمەس، مەنىكى دۇرىس» دەپ، قارادۇرسىن قيسىن ايتساق، بىزدەن وقىرمان دا، جاقتاستار دا جالتارادى.

مەنىڭ ايتپاعىم وسىنداي سياقتى ەدى...

ال مەنى اعا تۇتىپ، جازعانىمدى جادىڭا العانىڭا قۋانامىن. سەن سياقتى ىرىلىگى باسىم ىنىلەر كوپ بولسا، بالكىم ءبىز زيالىلاردان جاردەم كۇتپەس پە ەدىك؟ ال «ۆوج­ديزمگە» بەلشەسىنەن باتقان قازاقتىڭ ورتاسىندا ازىرگە زيالىعا جالتاقتاماسقا امال قالماي تۇرعان جاعداي بار، باۋىرىم.

ايتپاقشى، سەنىڭ جازىپ جۇرگەندەرىڭنىڭ ىشىنەن بىرەۋى ءبىزدىڭ گازەتتە جاريالانا قالسا، مەنىڭ ساعان قويعان تالابىمنىڭ ورىندالعانى دەپ ءبىل. امان بول، ىنىشەك!

ەرمۇرات اعاڭ.»

قاجىمۇقان عابدوللانىڭ 2-ءىنشى جاۋابى:  

«ەراعا، اسسالاۋماعالەيكۋم!

تۋراسىن كەسىپ ايتايىن: مەن دە ماسەلەنىڭ توقسان قاتپار، توعىز ءجۇز جاقپار ەكەندىگىن جۇرەگىمنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىمەن تۇسىنەمىن. تالعات اعامىزدىڭ دا شىنىمەن «نوقتا-جۇگەنىن سىپىرىپ الىپ»، ءادىل الامانعا سالسا، باسقاشا باعىتپەن قۇيعىتاتىنىنا دا سەنىمدىمىن... امال نەشىك؟!.

ءسىزدىڭ، ەرەكە، سايقال-ساياساتپەن يتجىعىسقا تۇسكەنىڭىزگە دە شيرەك عاسىردىڭ جونى كورىندى. ءاسىلى، ء«تارتىپ ساقتاپ»، بيلىكتە جۇرسەڭىز، تالاي لاۋازىمدى توڭكەرەر ەدىڭىز: ءبىلىم-بىلىگىڭىز دە، اقىل-ايلاڭىز دا قازىرگى ماقاۋلاردىڭ مۇقىمىن «شاڭىنا اداستىرىپ كەتەر ەدى...»

بۇلاي دەيتىنىم: زاۋدە قايسىبىر اكىمسىماقتارمەن تىلدەسە قالسام، حالقىمدى ايايمىن: ەكى اۋىز ءسوزدى بىرىكتىرمەيتىن بىرەۋلەر بالاشا بىلدىرلاپ، جۇيكەڭدى شانشىتادى...

تاعى دا امال نەشىك؟!.

ەرەكە، ءسىزدىڭ «ال دۇرىسىن ءبىز اقىلمەن ايتپاساق، ەل جاعىنا شىعاتىن زيالىلار زىم-زيان بولادى... سوندا زىميانداردى ويلى وقىرمان ۇيالتادى» دەۋىڭىز قۇلاققا كىرەتىن ءسوز. شىنىندا، ءباسپاسوز – قوعامنىڭ بالاباقشاسى سەكىلدى عوي، كۇللى قوعام مۇشەلەرىنە، اسىرەسە، زيالىلارعا سۇرلەۋ سىلتەپ، تاربيەلەپ وتىرۋعا ءتيىس...

قازىر، ەراعاسى، «بالاپان – باسىمەن، تۇرىمتاي – تۇسىمەن» اۋرە بولعان ءبىر الماعايىپ كەزەڭ عوي، سوعان قاراماي، وت پەن وقتىڭ استىندا جۇرگەن وزىڭىزدەي ارىس ازاماتتار، مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ناعىز اسىلدارىمىز... وكىنىشكە قاراي، «قولدا باردا التىننىڭ قادىرىن بىلمەي» جاتامىز...

ءسىز، شىنتۋايتقا كەلگەندە، ءبىر ماعان عانا ەمەس، ءوزىڭىزدىڭ وكشەڭىزدى الا دۇنيەگە كەلگەن قازاقتىڭ رۋحى بيىك بارلىق ۇرپاعىنا ارداقتى اعاسىز، ۇلاعاتتى ۇستازسىز...

قاشاندا سىزگە دەگەن نيەتىمە شاڭ تۇسپەسىن! وتباسىڭىزعا ءھام اماندىق، بويىڭىزعا قۋات، جۇرەگىڭىزگە شۋاق تىلەيمىن!

قۇرمەتپەن، ءىنىڭىز، قاجىمۇقان عابدوللا.

ورال شاھارى، 12 ءساۋىردىڭ ىمىرتى، 2012 جىل.»

ەرمۇرات باپيدىڭ

3-ءىنشى حاتى:

«راحمەت، باۋىرىم، ەكەۋىمىز قىسقالاۋ بولسا دا مامىلەلى اڭگىمە ايتقان سياقتىمىز. ەڭ باستىسى، «وقىرمان» دەگەن اتى بار الەۋمەت، قاجەت بولسا توڭكەرىس جاسايتىن حالىق ەكەنىن ەكەۋىمىز دە ءتۇيسىنىپ ءجۇرمىز. سوندىقتان سول وقىرمان ارقىلى جالپاق جۇرتقا جاعىمدى جۇيەدەگى ءسوز ايتا الساق، جاراپ كەتكەنىمىز.  ء وزىم سولاي ويلايمىن. سوندىقتان بىزگە ەشكىم جۇكتەپ بەرمەگەن، بىراق سانانىڭ تەرەڭ ساڭىلاۋى سىبىرلاعان وسى پارىزدى الىپ جۇرە الۋعا جارايىق.

امان بول، ىنىشەگىم!

ەرمۇرات باپي.»

P.S. مەنىڭ ەر مىنەزدى ەراعام ءىنىسىنىڭ بۇل «السىزدىگىنە» تۇسىنىستىكپەن ءھام كەشىرىممەن قارايتىندىعىنا ۇمىتتەنەمىن. ءيا، ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى قاتىناس-جازبالار، ءبىر قاراعاندا، قۇپيا دۇنيە بولۋعا ءتيىس. دەگەنمەن، كوپشىلىكتىڭ ۇلگى تۇتىپ، ونەگە ۇيرەنۋىنە ابدەن لايىقتى دۇنيەلەردى جاسىرىپ-جاستانۋدىڭ قاجەتى دە جوق. 

ەراعام: «مەن سەنى جاقسى كورگەننەن ايتام» دەپ قالعاسىن، مەن دە ەراعاڭدى جانە قازاعىمدى جاقسى كورگەندىكتەن قولىما قالام الىپ، جاقسىنى جاريا ەتتىم. ارتىق-كەمى بولسا، عافۋ ەتۋگە ءۇمىتتىمىن.

قاجىمۇقان عابدوللا

 Abai.kz