(ادەبي سىن)

ءبىز تۇراتىن اۋلانىڭ يەسى ەكى داعار كىتاپتى وتقا جاعىپ مونشاسىن جىلتىپ جاتتى. ساقتالعانىنا ۇزاق بولعان سارى قاعازدار وتقا تيگەندە  لەزدە كۇيىپ جوق بولدى. ول ماعان بۇل كىتاپتاردىڭ ەندى ەش كەرەگى قالماعانىن، سوڭعى مىندەتى مونشاعا وتىن بولۋ ەكەنىن كۇلە وتىرىپ بايان ەتتى. بۇل ورتەنىپ جاتقان كىتاپتار ەرتەدەگى وتىرار كىتاپحاناسىنداعى  قۇندى كىتاپتار ەمەس، ماڭگىلىك سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىن دانالىق كىتاپتار دا ەمەس، كەڭەس وداعىندا ميليونداعان دانامەن باسىلىپ شىعىپ، كەڭەستىك «وقىمىستى» وقىرماننىڭ قولىندا باقىتتى عۇمىر كەشىپ، بۇل كۇندە قازاقستاننىڭ اۋىل، اۋدان، قالالارىنداعى كىتاپحانالاردا شاڭ جۇتىپ، كىتاپ سورەلەرى مەن جەر شارىنا سالماق ءتۇسىرىپ تۇرۋدان باسقا قىزمەتى قالماعان، « ساۋىرىنا» ساۋساق تيمەگەلى  تالاي جىلدار اۋناعان كىتاپتار ەدى. الەمدىك ادەبيەتتىڭ تاريحىنا قاراپ وتىرساڭىز، ساياساتپەن كوڭىل قوسىپ، سونىڭ ايتاقتاۋىندا ءبىر ءداۋرىن وتكىزگەن ادەبيەت – كەڭەس وداعى تۇسىنداعى ادەبيەت ەكەن. ءوز جولىن قاساڭ قاعيدامەن بەكەمدەپ، اينالاسىن قىمتاپ ۇستاعان  بۇل ادەبيەتتىڭ باعىتتىق اتاۋى  «سوتسياليستىك رەاليزم» بولاتىن. جالپى ادەبيەتتىڭ دامىپ، تىڭ بەلەستەرگە كوتەرىلۋى فيلوسوفيانىڭ دامۋىمەن تىعىز بايلانىستا  بولعاندىقتان ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان  اعىم  ماركستىك فيلوسوفيانىڭ  ومىرگە كەلۋىمەن بىرگە پايدا بولدى جانە كەزىندەگى ماركس پەن ەنگەلس ورتاعا قويعان  ادەبيەت تۋرالى پىكىرلەردى قابىلداي وتىرىپ، كەڭەستىك يدەولوگياعا قىزمەت ەتەتىن  پرولەتوريات ادەبيەتىن جاساپ شىقتى. 1932 جىلى 23 ساۋىردە كەڭەس وداعى ورتالىق كوميتەتى  « ادەبيەت ورتالىقتارىن وزگەرتىپ قۇرۋ» تۇراسىندا قارار قابىلدادى. سول جىلى 29 مامىردا موسكۆادا شىعاتىن  «ادەبيەت گازەتى»   جوعارىداعى  قارار تۋرالى  ماقالا جاريالاپ، العاش رەت سوتسياليستىك رەاليزم دەگەن اتاۋدى قولدانىسقا ەنگىزدى. 1934 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ ءبىرىنشى رەتكى قۇرىلتايىندا سوتسياليستىك رەاليزم  كەڭەس ادەبيەتى مەن سىنىنىڭ نەگىزگى باعىتى بولىپ  رەسمي بەكىتىلدى  جانە جازۋشىلار وداعىنىڭ زاڭىنا كىرگىزىلدى. كەزىندە  كەڭەس ادەبيەتىنىڭ تورە تاباعىنان  مۇرتىن مالىپ مايلى اس جەگەن كەيبىر اعا جازۋشىلارىمىزدىڭ وتكەندى ساعىنا  ەسكە الاتىنى بار. ەندى سول ساعىنىشقا اينالعان كەزەڭنىڭ بىرنەشە قاتەلىكتەرى تۋرالى شامامىز كەلگەنشە ايتىپ كورەيىك.

ءبىرىنشى رەتكى قۇرىلتايدان كەيىن ءار ەلدە جازۋشىلار وداعى قۇرىلىپ،  اقىن-جازۋشىلاردى مۇشەلىككە قابىلداپ، ولاردىڭ بىرجەردە، ءبىر كوزقاراستا جۇمىس جاساۋىنا جاعداي جاسالدى. كەڭەس وداعى مەمىلەكەتكە ەڭ قاۋىپتى توپ زيالى قاۋىم ەكەنىن، جولىن تابا بىلسە ۇلكەن قارۋ بولاتىن  وسى قاۋىمدى بىردەن ءبىر باسقارۋ جولى جازۋشىلار وداعىن قۇرىپ، بەلگىلەنگەن ءتارتىپ ورناتىپ باسقارۋ ەكەنىن جاقسى ءبىلدى. جازۋشىلار وداعى، بارلىق باسپا ورتالىقتارى مەمىلەكەتتىڭ قاداعالاۋىندا بولدى. بۇل جاعداي جازۋشىلاردى مەمىلەكەتتىڭ سىزعان شەڭبەرى ىشىندە جۇمىس جاساتۋعا، ولاردىڭ جەكە-دارا جۇمىس جاساپ، كىتاپتار شىعارىپ قاۋىپتى يدەالار  تۋدىرۋىنىڭ دەرلىكتەي جولىن توسىپ وتىردى.

ەكىنشىدەن، جازۋشىلار  شىعارمالارىندا رەالدىقتى ۇستانىپ، قوعامدا بولىپ جاتقان شىندىقتى شىنايى  جازۋ دەگەن ۇراندى ۇستانعانىمەن كەڭەس وداعىنىڭ وتىرىگىن جازاۋعا عانا قىزمەت ەتتى. سول كەزدە مۇلدە قالام تارتۋعا بولمايتىن جابىق تاقىرىپتار بولدى. مىسالى، وتىز ەكىنشى جىلى قازاق حالقىن زور قىرعىنعا ۇشىراتقان اشارشىلىق تۋرالى، كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنان بىردەن  وتىرىقشىلىققا وتكەن حالاقتىڭ پسيحولوگياسىنداعى، تۇسىنىگىندەگى وتە قاتەرلى وزگەرىستەر تۋرالى اشىپ كورسەتىلمەدى. قازاق جەرىندە يادرولىق جارىلىستاردىڭ زارداپتارى، ەلۋ التىنشى جىلعى تىڭ يگەرۋ  كەزىندەگى اۋىپ كەلگەن ۇلىتتاردىڭ  وزدەرىمەن الا كەلگەن   تۇرمىستىق ادەتتەرى، ونىڭ قازاققا جۇعۋى، اسەر ەتۋى تۋرالى جازىلمادى.

ۇشىنشىدەن, جازۋشىلار شىعارمالارى رەالدىق باعىتتى ۇستانعانىمەن، رومانتيكالىق سارىندار ارالىسىپ ءجۇردى. مىسالى،جەڭىستەن- جەڭىسكە جەتە بەرەتىن، ەش نارسەدەن قايتپايتىن كەدەي قاھارماندار وبرازى، كوممۋنيزم ورناتۋ جولىنداعى كۇرەسكەر توپ، ەش ءمىنى جوق مەمىلەكەتتەگى  اسىل مۇراتتار تۋرالى  شىعارمالار اسىرا سىلتەپ پافوستىق تىلدە جازىلدى. ازاپتى جۇمىس مايدانى، باستاپقى مەمىلەكەتتىڭ كەدەي قالىپىنداعى جاعداي مۇلدە اۋىزعا الىنبادى. بۇنداي شىعارامالردىڭ كوپتەپ جازىلىلۋى، اۋىر جۇمىستارعا جەگىلىپ، مەمىلەكەتتىڭ تەز ەتەك جيناۋىنا جانىن سالىپ جۇمىس جاساپ جاتقان كەدەي قاۋىمدى جەلپىندىرىپ تاستادى.  بۇل شىعارمالار ولاردى  شىرىن تۇستەر كورىپ، مەملەكەت ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتۋگە جەتەلەدى. ولار جۇمىس الاڭىندا  تىنىمسىز ەڭبەك ەتىپ، دەمالىس دەگەندى بىلمەي جۇمىس جاسادى. جوعارىداعى زيالى قاۋىم، جازۋشىلار جىلى ۇيدە، استا-توك داستارقان باسىندا  جۇمىسشى قاۋىمنىڭ ەڭبەگىنە كەلگەن اقشانى ساپىرىپ جۇمساپ، سول جۇمىسشىلار ءۇشىن  بىتپەس ەرتەگىلەر جازىپ جاتتى. قىسقاسى، تومەندەگى جۇمىسشى تاپ دەرلىكتەي ارمانداعان كوممۋنيزمدىك راحاتقا جەتە المادى. ونى تەك جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارىنان وقىپ تامسانىپ ومىرلەرى ءوتتى. ال جوعارعى جىكتەگى ادامدار عانا  كەڭەس وداعىنىڭ راحاتىن كورىپ كەتىپتى. سوندىقتان جازۋشى اعالارىمىز وسى كەزەڭدى ساعىناتىن بولۋ كەرەك.

تورتىنشىدەن، جازۋشىلار ەڭبەكشى حالىقتىڭ ىشىنەن شىققان سوتسياليستىك رۋىحتاعى  جاڭا ادامداردىڭ، گەرويلاردىڭ تيپتىك وبرازىن جاساپ شىقتى. بۇل وبرازدار  وتە «جاڭاشىل» بولدى. ءبىر ۇلىتتىڭ  كەڭەس وداعى ورناعانعا دەينىگى ءومىرى قاراڭعى، نادان كۇيدە ءوتتى، تەك ءبىزدى قۇتقاراتىن كومۋنيستەر دەپ،  ءبىر حالىقتىڭ  سان عاسىرلىق مادەنيەتىن جوققا شىعاردى. جانە كۇللى كەدەيلەردى ءوز ۇلىتىن تاستاپ، كوممۋنيست دەگەن ۇلت بولۋعا شاقىردى.  جازۋشىلار وسى  كەيپكەرلەر وبىرازىن اشۋ ءۇشىن ادامداردى «جاقسى»، «جامان» دەپ جىككە ءبولىپ، بايلاردى قاراۋ، نادان، زۇلىم ەتىپ كورسەتتى. ال  بولشەۆيك رۋحى ادال دا، مەيىرىمدى، بىلمەيتىن نارسەسى جوق، بارىنەن پاك، اۋليە كەيپىندە كورسەتىلدى. بۇل مۇلدە  پسيحولگيالىق زاڭدىلىققا سىيمايتىن كەراعارلىق ەدى. بۇل وبرازدار  جۇمىسشى حالىقتىڭ ۇيرەنۋ ۇلگىسى ەتىپ العا تارتىلدى. جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى ازدا بولسا «كەڭەس ادامىنىڭ» قالىپتاسۋىنا ەڭبەك ەتتى.  سودان بارىپ قازىرگى كۇندە ءبىزدىڭ ارامىزدا جۇرگەن ۇلت، ءدىن، ءداستۇر دەگەنگە ءبولىنۋدى بىلمەيتىن ءدۇبارا ادامدار پيدا بولدى.

بەسىنشىدەن، ادەبيەتتەگى جاڭاشىلدىققا مۇلدە قارسى بولىپ، ءبىر ىزدىلىكتى جاقتادى جانە ونىڭ اتىن ءداستۇرلى ادەبيەت دەپ اتاپ، وسى جولعا مۇراگەرلىك ەتۋدى  العا قويدى.  شىعارمانى جۇمباقتاماي، اشىقتا، تۇسىنىكتى ەتىپ جازۋ كەرەك دەيتىن  ء«داستۇرلى ادەبيەتتىڭ» قاتىپ- سەمگەن قاعيداتتارىنان تايقىپ كەتكەن شىعارمالار قاتاڭ سىنعا ۇشىراپ، تەرىستەلدى. الەم ادبيەتىندە بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردى قارالاپ، ولاردى اداسۋشىلىققا اكەپ تىرەدى دە، تەك ەڭ ۇلى ادەبيەت كەڭەس وداعىنداعى ادەبيەت ەكەنىن بارىنشا دالەلدەۋگە تىرىستى. باتىستا بولىپ جاتقان ادەبي  جاڭالىقتاردىڭ كىرۋىنە، كىتاپتارىنىڭ باسىلۋىنا قاتاڭ تيىم سالدى. تەك مەملەكەت يدەولوگياسىنا زيانسىز شىعارمالار اۋدارىلىپ باسىلدى. مەملەكەتتەگى بۇنداي قاتاڭ جاعداي جازۋشىلاردى كەڭ اۋقىمدا ىزدەنىپ  شىعارمالار جازۋعا تۇساۋ بولدى، سول كەزدەگى ادەبيەتتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان  كەڭەسشىل سىنشىلاردىڭ ءوزى جازۋشىلاردى شىدەرلەپ ۇستاۋعا تاپتىرمايتىن قارۋ بولدى دا.  وسى ءبىر كەڭەس وداعىنان قالعان جاڭاشىلدىققا ۇركە قاراۋ «اۋىرۋى» ءبىزدىڭ قوعامدا ءالى كۇنگە ءوز قۇندىلىعىن جوعالتپاي كەلەدى. كەيبىر سىنشى اعالارىمىز جاڭاشىلدىققا بوي ۇرعان جاستاردى شاۋجايلاپ، ولاردى تەرىسكە شىعارىپ جاتاتىنى بار.

 التىنشىدان، ۇلىتتىڭ اۋىز ادەبيەتىن تەك تىلدىك كوركەمدىك جاقتان زەردەلەپ، ونداعى قۇندى ميفولوگيالىق قاتپارلار مۇلدە  تەرەڭ زەرتتەلمەدى. قايتا ءاۋىز ادەبيەتىن بۇرمالاپ  ەپوستىق جىرلارداعى باتىرلاردى، نەمەسە باسقا دا تاريحي تۇلعالاردى كەدەيلەر ءۇشىن كۇرەسكەن سوتسياليستىك رۋىحتاعى  بولشەۆيكتەر ەتىپ كورسەتەتىن شىعارمالار جازىلدى.  اۋىز ادەبيەتىندەگى، ۇلت مادەنيەتىندەگى تەرەڭ قاتپارلاردىڭ اشىلىپ زەرتتەلمەي، قاقپايعا ۇشىراۋى، جازۋشىلاردىڭ ءوز شىعارمالارىندا ۇلىتتىڭ  جانىن  تەرەڭ قازۋعا، ونداعى تاڭبالاردى كوركەمدىك رەتىندە پايدالانىپ، جاڭالىقتار اشۋىنا ۇلكەن كەدەرگى بولدى.

جەتىنشىدەن، ادەبي سىن بيلىكتىڭ سىزعان سىزىعىنان شىعا الماعاندىقتان جازۋشىلاردىڭ جەكە شىعارماشىلىق قابىلەتتەرى تۋرالى اشىپ جازا المادى، تەك «كەرەمەت» شىعارما دەگەن باعا بەرىلىپ، نەسى كەرەمەت ەكەنىن تاراتىپ ايتا المادى. قايتا  شىعارمالاردىڭ كوركەمدىك ءتىلى  تۋرالى،  نەمەسە شىعارماداعى وبرازدار، ونىڭ تاربيەلىك ءمانى تۋرالى.   شىعارماداعى  قاي كەيىپكەردىڭ جامان، قايسىسى جاقسى ەكەنى ، كىمنەن ۇيرەنۋ كەرەكتىگى تۋرالى سىندار باسا جازىلدى. جالىپى شىعارمانىڭ جارتىسىن وقىرمان جازادى دەگەن تۇسىنىككە ساي كەلمەيتىن، مۇلدە سىنشىنى قاجەت ەتپەيتىن شىعارمالار  سول كەزدە جەتەرلىك بولدى. سەبەبى ونداي شىعارمالاردا بارلىعى ايقىن ەدى. قاي جەرىن سىنايسىڭ، قانداي قۇپياسىن اشاسىڭ، بارلىعى بادىرايىپ تۇرسا؟.. مۇنداي شىعارمالاردى سول كەزدەگى بيلىك قولداپ وتىردى. سوسىندا سىن وسىنداي قارا بايىرلىققا قاراي جول تارتقان سىقىلدى. ءبىر جاعىنان قاتال تسەنزۋرا سىننىڭ دەربەس دامىپ،  جازۋشىلاردىڭ كوش باستاۋىن قالامادى دا.

ء«بىزدىڭ ادەبيەتىمىزدى الەم  ەلدەرى نەگە وقىمايدى،  نەگە بىزگە نازار اۋدارمايدى، ءبىزدىڭ ادەبيەتتە ۇلى ادەبيەت قوي» دەپ جاتامىز كەيدە . ارينە قازاق ادەبيەتىندە دە الەمدىك بايگەدەن وزا شاۋىپ كەلەر كەمەل جازۋشىلار جەتكىلىكتى. بىراق  يدەولوگياعا قىزمەت ەتكەن ادەبيەت دەگەن كۇماننان تۋعان كۇدىك، نەمەسە يدەولوگيانى جىرلاعان شىعارمالاردىڭ كوپتىگى   ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋىنا( سەبەبى، ول كىتاپتار بىزدە ءالى تارالىمدا ءجۇر), الەمگە جول تارتۋىنا ۇلكەن كەدەرگى كەلتىرىپ تۇرعان سياقتى. سول ۇشىندە يدەولوگياعا شىنايى جانىمەن  قىزمەت ەتىپ، ءبىزدىڭ  كەرەمەت ادەبيەتىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى وزىمەن بىرگە قۇردىمعا تارتقان كىتاپتاردىڭ ورتەلگەنىدە دۇرىس تا سەكىلدى.

Abai.kz