ءابىش كەكىلباەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا «...ءبىر وشاقتىڭ باسىندا كوزگە تۇسپەي قوردالانىپ جاتقان كىشكەنە بىتەۋ جارادان بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ باسىنداعى كەلەڭسىزدىكتەرگە سوقپاق وربىتكەن» ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋعا جۇرەك ىنتالى ەدى. جىلداردىڭ تابى قالعان كەلبەتتىڭ ار جاعىندا ۇلكەن سۋرەتكەردىڭ بولمىسى جاتقانىن ءجۇرىسى، ىمى ايقىنداي تۇسەتىن سياقتى. كەيدە جۇرت كوپ ايتاتىن مىنەزىنە سالىپ، دامەلەنىپ كەلگەن ءسوزىمىزدى ەستي الماي قالامىز با دەپ، جۇرەكتىڭ دەگبىرى قاشادى. ۇزاقتاۋ ۇنسىزدىك ورناي قالسا، ءبىر قاۋىپ كەلگەندەي ساقسىنا قالىپ، ۇنسىزدىكتىڭ اياقتالۋىن تىلەيسىڭ. ءسوز قايتا باستالعاندا عانا كوڭىل ورنىعاتىنداي.
الدىمەن ويلانىپ، ايتار ءسوزىن ويىندا ابدەن پىسىرگەننەن كەيىن عانا ابەڭ اڭگىمەسىن باستادى. قارت قالامگەردىڭ اۋزىنان شىققان ءار ءسوزدى جەلگە ۇشىرىپ العىڭ كەلمەي، ىقىلاسپەن تىڭداپ وتىراسىڭ. ءوزى ويلاعان ءبىر كەيىپكەرى جونىندە ءسوز باستاپ، سول ەستەلىكتىڭ شەڭبەرىندە اينالاسىنداعى قۇبىلىس، زاتتىڭ ءبارىن قۇر جىبەرمەي سۋرەتتەپ وتىرادى. ەستەلىگىنىڭ ءوزى ءبىر شىعارما سياقتى قوسالقى كەيىپكەرلەرىمەن، تابيعاتىمەن، اۆتورلىق بايانداۋىمەن ءوربيدى. «ول مىنانداي ادام ەدى» دەپ مىنەزىن ايتا سالماي، ءبۇتىن ءبىر وقيعاسىن بايانداپ بارىپ، سول ارقىلى كەيىپكەرىنىڭ مىنەزىن ءدال اشادى.
ەستەلىك ايتىپ وتىرىپ تا ءوزىنىڭ جازۋشىلىق الەمىنەن شىقپايتىن قارت قالامگەر كەي سوزدەرىن قايتا ايتىپ، ءار سويلەمىن قاعازعا تۋرا سولاي تۇسىرەتىندەي بايىپتى سويلەيدى. جازۋشىنىڭ كوز الدىندا عانا قالعان ۇزىك-ۇزىك سۋرەتتەر.

***

قالاي دەسەك تە، سوناۋ زاماندا كوش­پەلى­­لىكتەن وتىرىقشىلىققا قونىس تەپكەن كەزدە ۇلتىمىزدىڭ سانا-سەزىمىندە ءبىراز وزگەرىستەر پايدا بولدى. اسىرەسە، وسى تۇس­تا تابان تىرەپ جازاتىن نارسە، سول كەزدەر­دە ۇلتتىڭ ماڭدايالدى، ساناۋلى ينتەلليگەنتسياسى ۇلكەن اعارتۋشىلىق جول­­عا ءتۇستى. بەرىرەك كوزىقاراقتى بولا باستاعان كەزدە ۇلتتىق مادەنيەتكە ۇيىت­قى بولعان ادام جۇرگەنوۆ بولاتىن. مەنىڭ كەيىن جۇرتتىڭ ءبارى جابىلا جازاتىن جۇرگەنوۆ جونىندەگى الدەقانداي ءوزىمنىڭ تۇسىنىگىم، ۇعىمىم وتە ىقشام، از بولاتىن. ونىڭ قۇر­مانعازى اتىنداعى ۇلتتىق اسپاپتار وركەسترىن قۇرىپ، ەلدەن ونەرپازداردى جيناعانىن احمەت جۇبان­وۆتان ەستىپ-ءبىل­دىم. احاڭ ءبىر سوزىندە ايتقان. مەن ول كەز­دە جاسپىن. شاقىرىپ الدى. ء«بىز استانامىز ورىنبوردا از عانا جىل بولعاننان كەيىن الماتىعا قونىس­تان­دىق. سول كەزدە مەن تىپتەن جاسپىن. جۇرگەنوۆ: «ال، بالا، سەن حالىقتان شىق­قان دومبىراشى، كۇيشىلەردى جي. قۇرمان­عازى اتىنداعى ۇلتتىق وركەستر ۇيىمداس­تىرامىز» دەدى. سول كىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ەلدى ارالاپ ءجۇرىپ، ءوزىمنىڭ دە قۇلاعىم تۇرىك كىمدەر بار ەكەنىن بىلەمىن، ونەرپازداردى جيىپ كەلدىم. كازاك-ورىستىڭ ءۇيىنىڭ ءبىر بولمە­سىن جالدادىق. تاقتامىز جوق. ەكى بولمەنى جىلىتاتىن جارتى شەكە پەش بولاتىن. ءبىزدىڭ تاقتامىز سول تەمىر پەش. بور بار. شۇ­بەرەك بار. جەردە وتىرامىز. جيىپ العان ادامدار­دىڭ ءبارىنىڭ اياعىندا ساپتاما ەتىك، باسىندا بورىك، قۇلاقشىن. ۇستىندە كۇپى. كەشەگى اۋىلدا جۇرگەن تالاپكەرلەر. ماعان قيىن تۇسكەنى – نوتامەن بىر­گە جارىستىرىپ، الىپپە ۇيرەتۋ ەدى. سودان ايلار ءوتتى. الىپ­پەنى ءبىراز ۇيرەنىپ قالدى. نوتانى دا يگەرە باستادى. ءبىر كۇنى ويدا جوقتا ۇستىمىزگە جۇرگەنوۆ كىرىپ كەلدى. كىرگەن بەتتە امانداستى دا: «ال، با­لا، ەندى ىسكە ءسات! قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟» دەدى. مەن جاعدايىمدى ايتتىم. «سەن ەرتەڭ ازانمەن توعىزدا ماعان كەلشى» دەدى. باسقا تۇك ايتقان جوق. ەرتەسى بىردەن قابىلدادى. ءوزى قارسى الدىمدا ستولدىڭ ار جاعىندا وتىر. سوسىن ورنىنان تۇرىپ، مەنىڭ قاسىما كەلىپ توقتادى. مەن دە قوزعالا بەرىپ ەدىم، يىعىمنان باسىپ وتىرعىزدى. ءتۇسى سۇپ-سۋىق: «سەن بىلەسىڭ بە، نە ىستەپ جۇرگەنىڭدى؟ كەشەگى سەنىڭ جۇمى­سىڭ­دا نە ورىندىق جوق، نە ۇستەل جوق. تاقتا جوق. نوتا داپتەرى جوق. ماعان نەگە ايتپادىڭ؟» دەدى. مەن ساسقالاقتاپ: «ەندى ءسىز جۇمىسى كوپ ادامسىز. مازالاعىم كەلگەن جوق» دەدىم. سوندا تىپتەن داۋسى قاتتى شىقتى. ء«اي، سەن ءوزى ءالى بالا ەكەنسىڭ عوي. بىلەسىڭ بە، ءوزىڭنىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىڭدى؟ ءبىرىنشى رەت قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ۇلتتىق اسپاپتاردان قۇرىلعان وركەستر ۇيىم­داس­تىرىپ جاتسىڭ. مەن بولسام، بۇ­گىن ناركوممىن، ەرتەڭ باسقا بىرەۋ كەلەدى. ماعان نەگە كىرە المايسىڭ؟ مەن ۋاقىتشا اداممىن. ءبىز مىنانداي جاعدايعا ساعان تەك قولعانات، جاردەم بەرۋشى ادام بولامىز. مۇندايدى قوي. وركەستردىڭ ساۋاتىن اشىپ، اياعىنا تۇرعىزۋ ءۇشىن نە جەتپەيدى، نە كەرەك؟ مىنا سەنىڭ قولىڭدا تۇك جوق. سەن ۇي­رە­تۋشىسىڭ. بولمە جالداپسىڭ. وسىنىڭ بارىنە راحمەت! ەندىگى جەرگە نە كەرەك بولسا، ەڭ اياعى بور، شۇبەرەك كەرەك بولسا دا ماعان كەل. بار ەندى كەتە بەر» دەدى. ناركومدى ءبىز تەك سىرتىنان كورىپ، ءبىلىپ جۇرەمىز. ەرتەڭىندە تاعى جي­نال­دىق. مەن كەلسەم الگى كىسىلەرىمنىڭ ءبارى تۇرەگەلىپتى. جەرگە وتىراتىن ادامدار عوي. ۇستەل، ورىندىق تۇر. بور، تاقتا سۇرتە­تىن دەنى دۇرىس شۇبەرەك تۇر. نوتا داپتەرى، قارىن­داش، ونى ۇشتايتىن باكى دە بار. سونىمەنەن جۇمىسىمىز جولعا قويىلدى. سودان جۇرگەنوۆكە باراتىن بولدىم. بۇرىن­عىداي ەمەس، قازىر مادەني احۋالعا كوتە­رىلىپ قالدىق» دەدى.

***

ەكىنشى ايتقانى: جۇرگەنوۆ وتە دەموك­رات ادام ەدى. العىر. ول ءبىر كەز تاجىك­ستاندا ناركوم بولىپتى. پارسى، تۇرىك، تاجىك تىلدەرىنە سۋداي. سونان بىزگە كەلدى. قازاقستانعا. سودان حالىققا ۇكىمەت كىشكەنە قاراي باستادى. سول كەزدە الماتىدا ءبىرىنشى رەت قازاق ورتا مەكتەبى اشىلدى. وتىز التىنشى جىلى دەكادا بولدى. دەكادا كەزىندە بارىمىزدە جۇر­گە­نوۆ­تەن باستاپ، ۇيقى جوق، كۇلكى جوق. بۇل بولماعان جاعداي. ونەرىمىزدى ماسكەۋدە كورسەتەتىن بولدىق. كۇلاش، قۇرمانبەك، قانابەك بار، ءبارىمىز سوندا باردىق. ستالين باستاعان كوسەمدەر كەلدى. ستانيسلاۆسكي، دانچەنكولار قاتىستى. سونان «قىز جىبەك» وپەراسىندا قۇرمانبەك بەكەجاندى وينايتىن. تولەگەندى ءولتىرىپ، قىز جىبەككە كەلگەندە ايتاتىن ارياسىندا:
«تۇبىندە قوسوبانىڭ جاتىپ الدىم،
بىرەۋدى مەرگەندىكپەن اتىپ الدىم.
بولعان سوڭ ءوزىم باتىر كىمدى ايايىن،
ءولتىرىپ تولەگەننىڭ اتىن الدىم»، –
دەپ داۋىستى كوتەرەتىن جەرىندە دەمى جەتپەي قالدى. جەتپەي قالدى دا، ەندى قۇرە­كەڭ ساسىپ، داۋسى جەتپەي بارا جاتقان سوڭ، «حا-حا-حا» دەپ كۇلىپ، قامشىسىن بۇل­عاپ كەتتى. قويىلىم بىتكەننەن كەيىن جۇر­گە­نوۆ: «ماسقارا قىلدىڭ ءبىزدى» دەدى. قۇرەكەڭ ول دا جاس سول كەزدە، قايدا كەتە­رىن بىلمەدى. ۇلكەن اڭگىمە بولدى. ەرتەڭىنە بىرەۋ «پراۆدانى» الىپ كەلدى. ستانيسلاۆسكي ماقالا جازىپتى. سوندا جاڭاعى قۇرەكەڭنىڭ «حاحالايتىن» جەرىن «كاكايا پوترەسايۋششايا جەست، كاك ون تورجەستۆوۆال» دەپ جازىپتى. ءبىز كۇيىپ-ءپىسىپ جۇرسەك، ستانيسلاۆسكي «پراۆدانىڭ» وزىندە ءبىزدى وسىلاي كوتەرىپ تاستادى. قۇرەكەڭ كەرەمەت. الىپ شىقتى قيىن جەردەن. تالانتتىڭ اتى تالانت. انا جەردە الدەقانداي سوليست بولاتىن بولسا، ماسقارا سوندا بولاتىن ەدى. ال مىناۋ اياق استىنان «قارسىلاسىن قوسوبادا ءولتىرىپ، شالىقتاپ، رۋحى كوتەرى­لىپ، ءوزىن-ءوزى قايدا قويارىن بىلمەي كەلە جات­قانىن» سول ارەكەتىمەن الىپ شىقتى. ستانيسلاۆسكي: «پەرەدال ەگو تورجەست­ۆۋيۋشي دۋشۋ» دەپ جازىپتى.

***

وسى كۇلەتىن جەرىن ساقتاعان جوق-اۋ كەيىن. ناعىز ساقتايتىن دۇنيە ەدى...

***

اكادەميك، جازۋشى، قازپي-ءدىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى قاجىم جۇماليەۆتىڭ مىنەزىن جۇرت قاتتى دەيتىن. بەيسەنباي كەنجەباەۆ، شالاباەۆتاردى بولمەدە وڭاشا ساباپ الاتىن دەپ جۇرەتىن. بىردە ءسابيت ايتتى: «سوعىستىڭ الدى. مەدەۋدە ءسوۆميننىڭ ەكى-ءۇش دەمالىس ءۇيى بار. سونىڭ قارسى بەتىندە تسك-نىڭ دەمالىس ءۇيى. باس­قا قۇرىلىس جوق ول كەزدە. سوسىن اقىن-جازۋ­شى­لارعا، ۇلكەن ارتىستەرگە، وقى­مىس­تى­لار­عا ۇكىمەت وزەننىڭ جاعاسىنا كيىز ءۇي تىگىپ بەرەدى. ءبىر جولى قاجىمنىڭ كيىز ءۇيى مەن مەنىڭ كيىز ءۇيىم قاتار تىگىلىپتى. وي، گۇرىلدەپ تاۋدىڭ سۋى اعىپ جاتىر. كيىز ۇي­دە جاتساڭ دا كۇرىلدەگەن تاۋ وزەنىنىڭ داۋسى ەستىلىپ جاتادى. قۇستار دا ول كەزدە كوبىرەك. ولاردىڭ ءوز اندەرى بار. كوك وراي شالعىن. كوپ جاعدايدا بۇلت جوق. اشىق اسپان. سونان مەن سىرتتا وتىرعام، تەكەمەت جايعىزىپ. قاجىم كەلدى. مايكىشەڭ. مەن دە سونداي. سودان: ء«اي، قاجىم، وسى سەنى قايراتتى بالۋان دەيدى.(ماعان قارادى دا: «مەن قايراتتىمىن، بالۋانمىن» دەدى). سەن مەنىمەن بەل ۇستاسىپ كورەسىڭ بە؟» دەدىم. ول قانشىرداي قاتقان. دەنەلەرى شىپ-شىمىر، مەنەن الدەقايدا كىشى. ء«يا، كەل، بەلدەسەيىك» دەدى. سودان بەل ۇستاسىپ كەتتىك. ...ءوزى تاسىلقوي ما، بىل­مەيمىن، پالە ەكەن...». سابەڭ جىعىلىپ قاپتى. «تاسىلقوي ما؟» دەپ سويتەدى. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، ەلۋ ءبىرىنشى جىلى تسك كپسس-تەن ۇلكەن كوميسسيا كەلگەن. ونى باسقارىپ كەلگەن گەنەرال-پولكوۆنيك شەيكين دەگەن كىسى. ول كەيىن تسك كپسس-تە ءپارتبولىمنىڭ باستىعى بولدى. بۇكىل كادر قارماعىندا. ەرماحاننىڭ كەنەسارى قوزعالىسىن پروگرەسسيۆتى دەگەن كەزى. ءىلياس وماروۆتى، ءسابيت مۇقانوۆتى، سات­باەۆتى ورنىنان الدى. بەكماحانوۆ، جۇ­ما­ليەۆ، قايىم مۇقامەدحانوۆ، تاعى باس­قا ءبىراز ادام كارلاگ-تا جاتتى. سونان ءبىر-ەكى جىلدان كەيىن بە، پونامارەنكو، برەجنەۆ كەلدى. شاياحمەتوۆتى ورنىنان الدى. ساتباەۆتىڭ ورنىنا تەحنيكا عى­لىم­دارىنىڭ كانديداتى قوناەۆ باردى. ءسابيتتىڭ ورنىنا بويى مەنەن دە كىشى جاي­مۋرزين كەلدى. ايقىن نۇرقاتوۆ بىلاي ازىلقوي، سىقاقشىل، اركىم جونىندە تىم جاق­سى اڭگىمە ايتاتىن. مەنىڭ ستۋدەنت كەزىم عوي. ول كەزدە «ۆولگا» جوق، «پوبەدا» دە­گەن ماشينا بولاتىن. باستىقتارعا قارا ەمەس، كوك ءتۇس ءسان. سوسىن كوك بورىك. سوندا ايتادى. مەن كوشەدە كەلە جاتىر ەدىم، تۇسىمنان قوڭىر ماشينا وتە بەردى. ءجۇرىسى ازداۋ. شوپىردىڭ قاسىندا كوككۇل باس كيىم كيگەن، جاعاسى سونداي كوككۇل سىرت كيىم بار ءبىر بالا وتىر. «ە، مىناۋ ءبىر باستىقتىڭ بالاسى بولدى عوي» دەپ ويلادىم. سوسىن وداقتىڭ قاسىنا توقتاپ ەدى. سويتسەم، باستىعىمىز جايمۋرزين ءتۇسىپ كەلە جاتىر ەكەن دەيدى. جاقان سىزدىقوۆ: «باستىقتارىڭ قاي مۋ­رزين، بالا مۋرزين، ءجاي مۋرزين» دەپ ازىل­دەيتىن. ادەبيەتتەن حابارى شامالى. بىراق پىسىق. زەينوللا ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن. وداقتا ىستەيدى. سول جاقسى بىلەتىن. سابەڭ مەنەن مۇحاڭ شيەدەي بوپ جاتادى. پرەزيديۋمدە. سوندا اناۋ قۇلاعى قالقيىپ، جالپاق ۇستەلدىڭ ار جاعىندا كەڭىردەگىنەن عانا كورىنىپ وتىرادى. ۇندەمەيدى. سابەڭ سويلەسە سابەڭە، مۇحاڭ سويلەسە مۇحاڭا قارايدى. بىراق ءوزى ارالاسپايدى. ەڭ سوڭىندا ەكەۋى قىزىل­كەڭىردەك بولعاننان كەيىن، قايسى­نىڭ ءسوزى لوگيكاعا جاقىن، سول جاعىن ۇستايتىن دەيتىن. سونداي شەگەدەي مىقتى كىسى ەدى.
كارلاگ-قا كەتكەندەردىڭ ءبارى بوساپ كەلدى. ءبارى قايتادان ورنىنا وتىردى. جايمۋرزين كەتىپ، عابيدەن مۇستافين وداققا باستىق بولدى.
قاجىم جۇماليەۆ قايتادان كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولدى. زەينوللا ەكەۋىمىز ءبىر جۇرەمىز. سولار باس قوسقان كەشتە ءبىرا­زى وتىر ەكەن. سوندا ايتادى. قۇرسىن، قاراڭعى ءۇيدى كىم كورگەن. ءبىزدى اپارىپ ءبىر باراكقا ءتۇسىردى. ەكى جۇزدەن استام ادام جاتامىز. سوندا تاماق ىشەمىز. قول­دان جاسالعان ۇزىن ۇستەل. تارەلكەلەرى تەمىر. زىلدەي. تاماقتى سوعان قۇيىپ بەرەدى. ءبىر پاحان بار. ۇزىن بويلى، سەلەۋ شاش، قى­رىق­تىڭ شاماسىنداعى لاتىش. سول تاماق كەلگەندە ءوزىنىڭ تاماعىنا تيمەيدى دە، ۇزىن ۇستەلدى جاعالاي ءجۇرىپ، كەيبىرەۋىنىڭ تۇسىنا توقتاي سالىپ، جاڭاعى تاماعىنان ءبىر-ەكى قاسىق ۇرتتاپ، كەلەسىگە كەتەدى. ءۇن قاتۋعا شاما جوق، قىبىر ەتپەي وتىرامىز. ءسويتىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتتىق. ءومىرىمىز ءومىر ەمەس. ميليتسيادان بۇرىن قورقاتىنى­مىز جاڭاعى پاحان. ءبىر كۇنى تۇسكى تاماق ءىشىپ وتىرعانبىز. ءبارىمىز قاجەكەڭنىڭ توڭىرەگىندە وتىرامىز. قاجەكەڭ تاماق ىشپەي، تارەلكەنىڭ ەكى باسىن ۇستادى دا، وتىرىپ قالدى. ءبىز دە قاجەكەڭە قاراپ، دەمىمىزدى ىشكە تارتىپ وتىرمىز. انا پالە ۇستەلدى جاعالاپ، اياق جاعىنا باردى. ىشكىسى كەلگەننىڭ الدىنان تاماعىن الىپ، اۋىز ءتيىپ قايتارىپ بەرەدى. كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ، تاعى سولاي. سوسىن قاجەكەڭ تىرپ ەتپەي وتىر. قاجەكەڭنىڭ قاسىنا كەلىپ، توقتاپ، قاسىعىن الىپ، ەڭكەيىپ، ىشە بەر­گەن­دە قاجەكەڭ اتىپ تۇرىپ، انانىڭ كوك جەلكەسىنىڭ ىلگەرى جاعىنا قوس قولداپ قويىپ قالدى. ءبىز ءدىر-ءدىر ەتە قالدىق. اناۋ شالقاياقتاپ كەتتى. شالقاياقتاپ كەتكەن كەزدە تاعى ۇرعاندا جالپ ەتە قالدى. سونان سەرەيىپ قۇلاعان سەلدىر شاشتىنى ەتىكپەن باستان، دەنەدەن تەپكىلەدى. تۇلا بويىنان ساۋ تامتىق قالدىرمادى. ەسىنەن تانىپ قالدى. ەكى ميليتسيا كەلىپ، سۇيرەپ اكەتتى. سودان اياق استىنان ءبىزدىڭ قاجەكەڭ پاحان بولىپ شىعا كەلدى. ەندى ءبىزدىڭ دە قۇيرىعىمىز شوشايىپ، كوتەرىلىپ قالدىق. سودان ءبىر ايدان اسا ۋاقىت وتكەن سوڭ جاڭاعى شىقتى. بۇل ەندى قايتەر ەكەن دەپ ەدىك. ەندى قىبىر ەتپەيدى. سودان ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، قاجەكەڭە كەلىپ، يىعىنا قولىن قويىپ، «مولودەتس» دەپ كەتتى.
قاجەكە، اينالايىن!

***

ءابۋ سارسەنباەۆ الپىسقا كەلدى. قا­جە­كەڭ مەرەيتويلىق كوميسسيانىڭ تورا­عاسى. مەن، زەينوللا، حاميت ەرعاليەۆ، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، قازپي-ءدىڭ دوتسەنتى، ابەكەڭمەن ءبىر ۇيدە تۇراتىن توكەن ءابدىراحمانوۆ، امانشاەۆ كوميسسيا مۇشەلەرىمىز. ءلاززات جەڭگەي، قىزى، جەڭگەسى بار، كوپ ادام بولىپ ابەكەڭنىڭ تۋعان جەرىنە باردىق. ءبىر ۆاگوندامىز. جولدا ءبارى بار. ينديا شايى، قازى-قار­تا... ءازىل-قالجىڭ. سىرتتا ىزعىرىق جەل، سۋىق. تۇستەن كەيىن نامازدىگەردە گۋرەۆكە توقتادى. ءبىز تەرەزەدەن كورىپ وتىرمىز مەكتەپ وقۋشىلارى كەرنەيلەتىپ كۇتىپ الدى. وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، ۋەز­پول­كوم­نىڭ توراعاسى قۇباشەۆ ساعيدوللا ءبارى تايلى-تۇياعىمەن ءجۇر. ءبىزدى رەز­يدەن­تسياعا ءتۇسىردى. توڭىرەگى بالشىق. قوناقاسى بەردى. ەرتەڭگىسىن شىقساق، قار مەن جاڭبىر ارالاس جاۋىپ تۇر. ءبارى ەتىكپەن ءجۇر. ءبىز گۋرەۆ جىلى عوي دەپ جەڭىل كيىنىپپىز. ءتىزىلىپ ماشينالار تۇر. «ۆولگا»، «دجيپ»، جەڭىل­­دەۋ سارى ماشينا تۇر ەكەن. زەينوللا وندايى جوق ەدى. «اۋىلىما كەلىپ، تاكسيگە مىنەمىن بە؟!» دەدى. «مەنى ەشكىم بىلمەيدى. مىناعان مەن مىنەيىن» دەدىم. سوسىن ماعان بەرگەن ماشيناعا زەينوللا مەن قورقىتوۆ وتىردى. ون ءبىر ماشينا بولىپ ءجۇرىپ كەتتىك. جول ەزىلىپ جاتىر. جەڭىل ماشينالار قيقالاقتاپ ءجۇر. كۇن سۋىق. عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ انگينا بولىپ اۋىرىپ قالدى. ءوزى قارا قوڭىر ادام. ىستىعى وتىز سەگىز جارىم بولىپتى. ءبىز وتىرعان ماشينا جىپ-جىلى. عاري­فول­لانى ءبىزدىڭ كولىككە اكەپ وتىرعىزدى. زەينوللا ەكەۋمىز ارتىنا وتىردىق. قورقىتوۆ باسقا ماشيناعا ءمىندى. عارەكەڭ دەنەسى قىزعاندا قانى بەتىنە شاۋىپ، قاراقوشقىل تارتىپ، قىزارا ءتۇستى. ۋفىلەپ الدىدا وتىر. بىزدە ءۇن جوق. ءبىر كەزدە عارەكەڭ: ء«اي، سەندەر وسى امىرە قاشاۋ­باەۆ­تى كورگەن جوقسىڭدار عوي؟» دەدى. «جو-جوق، كورگەن جوقپىز». «وي، قانداي ءانشى ەدى! فرانتسيادان كەلگەن كەزى عوي. مەن جاسپىن ول كەزدە. ەگىن وراعى كەزىندە شىمكەنتكە جىبەردى. كولحوزشىلارعا ءان ايتىڭدار دەپ. سودان تۇستەن كەيىن ءبىر اۋىلعا كەلدىك. ەگىنشىلەر ەندى كەلىپ جاتىر ەكەن. ءار جەردە كيىز ءۇي تىگىلگەن. ءبىز باسقارمانىڭ ۇيىنە تۇستىك. امىرە: «كەلىن، قاراعىم، ءشايىڭدى تەزدەتە بەر. ءبىر ءشاي-سۋلانىپ الىپ، كەلەسى اۋىلعا بارىپ قو­نا­مىز. باسقارماعا سەن ءشاي ءىشىپ بولعان­شا ادامدارىڭدى جينا. ءبىز ءان ايتامىز دا كەتەمىز» دەدى. «ويباي، قالاي جيام؟ ات تا جوق بەلدەۋدە. جۇرت ءار جەردە» دەپ جاتىر. ءشاي ءىشىپ العان سوڭ، قولدان جا­سال­عان بيىك ورىندىق بار ەكەن ارقالىعى جوق، سونىڭ ۇستىنە شىقتى دا، ايقايعا باس­تى. «اعاش اياق». وي ونى ەشكىم ايتا المايدى عوي. حالىق ءوزى جيىلىپ كەتتى. ءبىز كونتسەرت بەردىك تە كەلەسى اۋىلعا كەتتىك. ونىڭ «اعاش اياعى» قانداي ەدى. ونى ماناربەك ەرجانوۆ تا ايتا المايدى» دەدى. زەكەڭ سوسىن باس سالدى. «ەشكىم ايتا المايدى دەدىڭىز عوي. سوندا قالاي ەندى شاماسى». «وي، مەن دە ايتا المايمىن». «دەگەنمەنەن كوزىڭىز كوردى. قۇلاعىڭىز ەسىتتى» دەپ مەن دە قوسىلدىم. «قويمادىڭدار عوي» دەپ ءاندى باستاپ كەتتى. تەمپەراتۋراسى وتىز سەگىز جارىم. راحاتتانىپ تىڭداپ الدىق. ءان بىتكەن بويدا انگيناسىن اۋىرسىنا باستادى. ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن قايتادان موينىن بۇرىپ: ء«اي، وسى سەندەر يسا بايزاقوۆتى كورگەن جوقسىڭدار عوي؟» دەدى. «جو-جوق، كورگەن جوقپىز». «اي، جا­رىق­تىق، كەشىرەر، مىنەزى ءيتتىڭ مىنەزىندەي ەدى. ادام بەس مينۋت قاسىندا وتىرا المايتىن. بىراق ول دومبىراسىن الىپ، ساحناعا شىعىپ، يسانىڭ جەلدىرمەسىن ايقايلاپ كەپ جىبەرگەندە، ونىڭ مىنەزىن ۇمىتىپ كەتەتىنبىز ءبارىمىز. وي، كەرەمەت ەدى عوي، كەرەمەت». سونان زەينوللا تاعى: «سوندا قالاي ايتاتىن ەدى؟» دەپ ەدى، «قوي، ونى مەن دە ايتا المايمىن» دەدى. مەن دە قوسىلدىم: «دەگەنمەن...». ەكى جاقتاپ كوندىرىپ جاتىرمىز. «ويپىرماي قوي­ما­دىڭدار عوي» دەپ ايقايعا باستى. تاعى كەرەمەتتەي تىڭداپ الدىق. تاعى كۇرسىلى باستالدى. قاس قارايا چاپاەۆ-كاراكولو­ۆودسكي سوۆحوزىنا ما، كولحوزىنا ما جەتتىك. ديرەكتورى ساپا احتانوۆ، ءتاحاۋي­دىڭ تۋعان ءىنىسى ەكەن. ەندى ءبىزدى ازاندا شىق­تى دەپ حابارلاعان. كۇن باتا كەلدىك. گۋرەۆتەن ونشا قاشىق ەمەس. مال سويعان، قۋىرداق دايىن. ەكى ساماۋرىن ەنتىگىپ تۇر. پەشكە وت جاققان. عارەكەڭنىڭ ىستىعى وتىز توعىزعا جەتىپ قالىپتى. سودان يى­عىنا ىشىك جاۋىپ، بورىك كيگىزىپ، ەكى قابات كورپە توسەپ، دارىلەپ جاتقىزىپ قويدىق.
سوندا عارەكەڭ ايتادى. «قازاقستان­نىڭ كيەۆتەگى كۇندەرى» ءوتىپتى. ۋكرايندار قۇت­تىقتاپ بولعاننان كەيىن، قازاقتاردىڭ كونتسەرتىن يسا باستايدى. باستاپ بارعان ۇكىمەت توراعاسى: «انا جىگىتتەرىڭ سەنىمسىز، سودان كوز جازباڭدار. ىشپەسىن» دەپ تاپسىرىپ قويعان. وپەرا تەاترىنا باردىق. ءبارى ءبىرىنشى، ەكىنشى قاتارعا وتىرادى. يسا جوق. قايدا؟ جاڭا كەلە جاتقاندا بار بولعان. ول قايدا قازىر ساحناعا شىعۋ كە­رەك. ال ىزدەڭدەر. تابىلماسا كىمدى شى­عا­را­مىز؟ جىگىتتەر جۇگىرىپ كەتەدى. كىمدى شى­عا­رامىز دەپ وتىرعاندا، باسىندا تاقياسى بار، بويى كىشىلەۋ جىلپ ەتىپ جەتىپ كەلدى. اراق مۇڭكىپ تۇر. «جوق، شىق­پاي­سىڭ سەن، ءىشىپ اپسىڭ» دەيدى. كونگەندەي بولىپ تۇرعان. «كازاحستان» دەپ ايتا بەرگەندە، زىپ بەرىپ، دومبىراسىن الىپ، ساحناعا شىعىپ كەتتى. ايعايلاپ كەتتى. قۇداي-اۋ، ساقتاسىن. داۋسى تولقىنداي ۇرىپ، وپەرا تەاترىنىڭ توبەسىن دۇرسىل­دە­تىپ جاتىر. حالىق دۇرىلدەپ كەرەمەت بولدى. قۇرسىن، ول ساحناعا شىققاندا جىن ەكەنىن، شايتان ەكەنىن بىلمەي قالامىز. دومبىراسى دا شايتان، ءوزى دە شايتان كەرەمەت ادامدى باۋراپ اكەتەدى. ارۋاعى بار ەدى.

***

سودان ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ كەلگەن كەزىم. وتىز مىڭ قارىزبىن. بالامىز اۋىرىپ، مەن ءبىر جىل اكادەميالىق ءۇزىلىس العام. بالامىز اۋىلدا. ايجان. سوعان كەتكەم. الماتىعا كەلگەندە، «كۋرليانديا» قاشانعى جۇرتتىڭ ەسىندە قالادى، اتاق تۇك جوق، قارىزدان باسقا. ءبىر ءۇي جالدادىق. اكەم­نىڭ كىشى ءىنىسى سوعىستا ولگەن، بالا كوتەرمە­گەن ساعيرا جەڭگەي ۇيدە. بالالاردى سول قارادى. الپىس جەتىنشى جىلى قايتىس بولدى.
«قان مەن تەردى» جازامىن دەپ كەلگەم. ماتەريال ىزدەۋ كەرەك. ورىنبورعا، ۋك­راينا­داعى نيكولاەۆسكگە، ومبىنىڭ ارحيۆىنە بارامىن دەگەم. بىرەۋىنە دە بارعان جوقپىن. ەندى كولچاك جونىندە... سونىڭ شارۋاشىلىق جاعىن باسقارعان باروننىڭ كۇندەلىگىنىڭ بىرنەشە بەتى مەنىڭ قولىما ءتۇستى. قالاي تۇسكەنى ەسىمدە جوق. كولچاك تۋرالى جالپى تۇسىنىك بار. ءۇش ارمياسى بولعان. وڭتۇستىك ارمياسىن قازاقستانعا جىبەرگەن. ونى باسقارعان گەنەرال بەلوۆ. پاتشا زامانىنداعى اتاقتى گەنەرالداردىڭ ءبىرى. مەن ونى سيتۋاتسياسىنا بايلانىستى چەرنوۆ دەپ الدىم. كوركەم شىعارماعا كوپ ماتەريال جيۋدىڭ كەرەگى جوق ەكەن. ونىڭ جەتەگىنە ەرىپ، يت بولىپ كەتەسىڭ. اناۋ دا قىزىق، مىناۋ دا قىزىق. مەنىكى جوباسى بولدى. وسىنىم ابىروي بولدى. سوعان وكىن­بەيمىن.

جازىپ العان
باعاشار تۇرسىنبايۇلى.

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى

تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: جۇبانوۆتىڭ جادىنداعى جۇرگەنوۆ، عاريفوللانىڭ امىرە مەن يساسى