كەز كەلگەن ادامنىڭ ادامي بولمىسى مەن مىنەز-قۇلقىن انىقتايتىن باستى پسيحولوگيالىق قاسيەت – ار-نا­مىس بولىپ تابىلادى. ول جەكە ادام­نىڭ بويىنداعى ادالدىق، ادىلەت­تىلىك، شىنشىلدىق، ار، ابىروي، تەك­تىلىك، كورگەندىلىك سياقتى ساپالىق قاسيەتتەردى باعالايتىن كەشەندى مورال­دىق-ەتيكالىق جانە الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق تۇسىنىك. نامىس سان-قىر­لى قىزمەت اتقارادى: ول بەينە ءبىر ادامنىڭ ىشىندەگى كورىنبەيتىن ءتارتىپ ساقشىسى ىسپەتتى، ادامگەرشىلىككە جات ءىس-ارەكەتتەر جاساۋدان ساقتاپ قانا قويماي، پاسىق نيەتتەردەن دە ارىلۋ ءۇشىن اسا قاجەت. ايتا بەردى، ونى ادامنىڭ  ارى مەن ابىرويىن، جىنىسىن، ءدىنىن، وتباسى مەن وتانىن، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋ مەن ءوزى ازاماتى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن جانىن قيۋعا دايىن ەتەتىن ىستىق سەزىم دەيمىز.

ۆ.ي. ءدالدىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە نامىس ۇعىمىنا ءمانى تەرەڭ، مازمۇنى كەڭ ۇعىم رەتىندە ءتۇرلى انىقتامالاردىڭ بەرىلۋى دە سوندىقتان. بۇل ۇعىمعا  ادامنىڭ ابىرويىن، ادالدىعىن، كەڭپەيىلدىگىن، تازا پيعىلىن بىلدىرەتىن سەزىم دەگەن نەگىزگى انىقتاما بەرىلە كەلە، ونىڭ سان الۋان ماعىناسى مەن وزگەشەلىكتەرى دە بار ەكەندىگى ەسكەرتىلەدى. سوزدىكتە «نامىس» سەزىمىنىڭ ءوزى كەيدە شارت­تى، كەيدە الدامشى، «ساسىق نامىس» تۇرىندە كورىنىس بەرەتىنى دە ايتىلادى. س.ي. وجەگوۆتىڭ سوزدىگىندە بولسا ار-نامىسقا ءتورت ءتۇرلى ماعىنادا تۇسىنىك بەرى­لەدى: ءبىرىنشى، ادامنىڭ بويىنداعى سىيلاۋ مەن ماقتاۋعا تۇرارلىق مورالدىق ساپالارى، ءتيىستى ۇستانىمدارى; ەكىنشى، جاقسى، ەشبىر بىلعانباعان، اياققا تاپتالماعان رەپۋتاتسيا، ابىرويلى ەسىم; ءۇشىنشى، پاكتىك، تازالىق، بۇزىلماعاندىق، ادالدىق; ءتورتىنشى، قۇرمەت، سىيلاۋ. ياعني، نامىس تەك قانا ادامي سەزىم عانا ەمەس، ەرەكشە مورالدىق كاتەگوريا، بۇعان قوسا، زاڭمەن قورعالاتىن الەۋمەتتىك ءمانى زور، ماتەريالدى ەمەس ادامي قۇندىلىققا دا جاتادى. جەكە تۇلعانىڭ، ۇلتتىڭ، ءدىننىڭ ابىرويى مەن نامىسى زاڭنىڭ قورعاۋىندا. ول ءبىر جاعىنان ءار ادامنىڭ قوعامداعى الاتىن وزىندىك ورنىن ءبىلىپ، ءوزىن-ءوزى باعالاۋىن ايقىنداسا، ەكىنشى جاعىنان قوعام تاراپىنان ونىڭ مويىندالۋىنا ىقپال ەتەدى. نامىس ادامعا سىي-قۇرمەت پەن اتاق-داڭققا قول جەتكىزۋ ءۇشىن دە اسا قاجەت ساپا. ايتقان سوزىندە تۇرىپ، ۋادەگە بەرىك بولۋ – تەك نامىسشىل ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەدى.سوندىقتان دا، ار-نامىس تۋرالى ماقال-ماتەلدەر الەم حالىقتارىنىڭ فولكلورىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. «ەردى نامىس، قوياندى قامىس ولتىرەدى»، «مالىم جانىمنىڭ ساداقاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداقاسى»، «ەل نامىسى – ەر نامىسى»، «جارلى بولساڭ دا، ارلى بول»، «ات – شابىسىمەن، ار – نامىسىمەن»، «باتىر ءبىر رەت، قورقاق مىڭ رەت ولەدى» دەگەن ماقالداردى بىلمەيتىن قازاق جوق بولار. ءوز زامانىندا ءال-فارابي بابامىز «ار-وجدان الدىنداعى ادالدىق — ءوز قادىر-قاسيەتىڭە، ىزگى ءىس-ارەكەتىڭە بايلانىستى» دەسە، اباي اتامىز «پايدا ويلاما — ار ويلا» دەپ قاداپ ايتقان، م. دۋلاتوۆ «ار-نامىس، ماحاببات بولماعان جەردە ادامشىلىق جوق»، م. اۋەزوۆ: «جالعان نامىس — قاسيەت ەمەس، ار ساقتاعان – قاسيەت، ار جازاسى – بار جازادان اۋىر جازا»، ش. مۇرتازا «رۋحى مەن نامىسى سونگەن ەل – ولگەن ەل» دەگەن قاناتتى سوزدەرىن تەگىن ايتپاعان. ەلباسىمىز ن. نازارباەۆ ابايدىڭ 150-جىلدىق مەرەيتويىندا سويلەگەن سوزىندە «ار-نامىسسىز ازامات وزگەلەردىڭ كوسەگەسى تۇگىلى، ءوزىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتە المايدى. ونسىز ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق نامىس تا تۇل» دەۋىندە تەرەڭ ءمان بار.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، ار-نامىس باس­تاپقىدا جەكە ادامعا عانا قاتىسى بار قا­سيەت سياقتى كورىنگەنىمەن، ونىڭ ءمانى مەن مازمۇنىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك تۇتاس ۇلتقا، ەل-جۇرتقا قاتىسى بار كەڭ اۋقىمدى، قاسيەتتى قۇندىلىق ەكەنىن بايقايمىز. ويتكەنى، ءار ادام قانداي دا ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى بولىپ تابىلادى، بەلگىلى ءبىر ءدىندى ۇستانۋشى، اركىمنىڭ ءوز انا ءتىلى، تۋىپ وسكەن وتانى بار. بۇعان قوسا، ءاربىر جەكە ادام ءوزىن قانداي دا ءبىر الەۋمەتتىك توپقا جاتقىزىپ (جىنىستىق، دەموگرافيالىق، كاسىبي، ازاماتتىق، ما­دەني، ت.ب.), ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋى تاعى بار (يدەنتيفيكاتسيا).سايكەسىنشە، جەكە ادام­داردىڭ ار-نامىسىنىڭ جيىنتىق ساپاسى تۇپتەپ كەلگەندە قانداي دا ءبىر ۇلتتىڭ، ەلدىڭ، ءدىننىڭ، الەۋمەتتىك توپتىڭ ار-نامىسىنىڭ دەڭگەيىن انىقتايدى. كەز-كەلگەن ۇلت وكىل­دەرىنىڭ ار-نامىسى قانشالىقتى بولسا، سول ۇلتتىڭ ۇلتتىق نامىسىنىڭ ساپالىق دەڭگەيى دە سوعان ساي بولماق.

 
انا ءتىل مەن ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى قۇر­مەتتەۋ – ۇلتتىق نامىستىڭ باستاۋى. باۋىر­جان مومىشۇلى كەزىندە: ء«وز حالقىن قۇرمەتتەپ، سۇيمەگەن ادام – وپاسىز، وڭبا­عان ادام. ءوز ەلىنىڭ باعاسىن بىلگەن پەندە عانا باسقا ەلدى قادىرلەي الادى. ويت­كەنى، حالىقتاردىڭ تۋىستىعى الدىمەن ادامداردىڭ ءوز حالقىنا سۇيىس­پەن­شىلىگى ارقىلى عانا كەلەدى. مەن وزگە ۇلت­تاردى قۇرمەتتەۋشى، ءوز ۇل­تىن ءسۇيۋشى اداممىن» دەگەن.وكىنىشكە وراي، قازىر كەيبىر قازاق باۋىرلارىمىز ءوزىنىڭ انا ءتىلى – قازاق ءتىلىن بىلمەيتىنىنە ەشبىر نامىستانبايدى. پرەزيدەنتىمىز ن. نازار­باەۆتىڭ «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەگەن ۇندەۋىنە پىسقىرىپ تا قارامايدى. كەرىسىنشە، «قازاقشا نە­گە سويلەمەيسىز؟» دەپ سۇراي قالساڭىز، ء«تىلى بولەك» بولعانىمەن، ءتۇرى مەن ەسىمى قازاقى، وزىڭمەن قانداس ادام ءبىر ءتۇرلى نامىستانىپ، دۇرسە قويا بەرەدى. «مەندە شارۋاڭ بولماسىننان» باستاپ، «تىلدىك ديسكريميناتسيا جاساۋشى»، «ارانداتۋشى»، «ۇلتشىل»، «ناتسپات» سياقتى نەبىر پالە-جالاعا ۇشىراتىپ، باسىڭىزدى داۋعا قالدىرادى. سوندا، مۇنى نامىستىڭ قانداي تۇرىنە جاتقىزامىز؟ قازاق ءتىلىن قازاقتىڭ ءوزى كەرەك قىلماي جاتسا، باسقالار قايتسىن؟
قازاقتىڭ اقيىق اقىنى قادىر مىرزا ءاليدىڭ:
انا ءتىلىڭ – ارىڭ بۇل،
ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە.
وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل،
ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە، – دەگەن جىر شۋ­ماعى تۇسىنگەن جاندى تەرەڭ ويعا سالارى ءسوز­سىز.قازىرگى اقپارات عاسىرىندا ورىس قانا ەمەس، ءتۇرلى شەتەل تىلدەرىن ءبىلۋ وتكىر قا­­جەتتىلىك. بىراق، شەت تىلدەرىن ءبىلۋ ءۇشىن انا ءتىلىڭدى ۇمىتۋىڭ كەرەك پە؟انا ءتىلىمىزدى باسەكەگە قابىلەتتى ەتۋ ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدا. ۇلى­تاۋدا بەرگەن سۇحباتىندا ەلباسى «…قاي-قايداعىنى، اقىرزاماندى باسقا ور­ناتپاي، ءتىل تۋرالى زاڭدى قولدانىپ، وزىمىزبەن ءوزىمىز قازاقشا سويلەسۋىمىز كەرەك. ءتىلدى قولدانىپ، باتىل سويلەۋىمىز كەرەك. ءتىلدىڭ مايىن تامىزىپ سويلەپ، باسقا جۇرتقا ۇلگى كورسەتۋىمىز كەرەك» – دەدى. ءاربىر قازاق ءوزىنىڭ انا ءتىلىن ءوزى  قۇرمەتتەپ، بەلسەندى قولدانىپ، جان-جاقتى دامىتۋعا كۇش سالسا عانا مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە شىنايى داميتىن بولادى. سونىمەن قاتار، ءتىلدىڭ دۇرىس، ساۋاتتى قولدانىلۋىنا دا ءجىتى باقىلاۋ جاسالۋى قاجەت. قازىر ءبىزدىڭ اكىمشىلىكتەردە ءتىل كوميتەتتەرى بار، بىراق، ولار قانشا قىزمەت اتقارسا دا، كوشەلەر مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى قازاقشا اقپارات پەن جارنامالارداعى قاتەلەرگە كوز سۇرىنەدى. جارناما جاساۋشىلارعا «قازاقشا ايتىلىپ-جازىلدى» دەگەن اتى بولسا، ال، جارناما بەرۋشىلەرگە پايدا تاپسا بولعانى، بيزنەستىڭ ادامدارى باسقاسىنا باستارىن قاتىرمايدى. باي دا كوركەم قازاق ءتىلىن قاتەلەرمەن شۇبارلاعاندارىنا، انا تىلدەرىن «ساقاۋدىڭ» سوزىندەي بۇرمالاعاندارىنا ەشبىر نامىستانبايدى. ال، ونىڭ باستى سەبەبى – ۇلتتىق رۋح پەن نامىستىڭ ورنىن اقشا مەن پايدا دەگەن قۇندىلىقتاردىڭ باسىپ كەتۋى. ايت، ايتپا نە كەرەك، قازىرگى نارىقتىق زاماندا اقشاسى باردىڭ اسىعى الشىسىنان تۇسەتىنىن بارشامىز مويىندايتىن بولدىق. بايلىق پەن بيلىككە قول جەتكىزگەندەر تابىستى، باقىتتى، ەلگە ۇلگى سانالادى. اتام زاماننان بەرى «بايدىڭ ءجۇزى جارىق، كەدەيدىڭ ءجۇزى شارىق» دەيتىن قاراشا قازاق بايدىڭ كەكەسىن ازىلىنە، ميىعىنان كۇلىپ، مۇسىركەپ ايتقانىنا دا، جاساعان «سىن-ەسكەرتپەسىنە» دە ەشبىر نامىستانباستان، قابىل الىپ، وعان باس يزەپ، قوشەمەت كورسەتۋگە دايىن. ال، قولىندا بايلىعى جوق بولسا دا، وقىعانى مەن كوڭىلگە توقىعانى كوپ، مادەنيەتتى زيالى قاۋىم وكىلىنىڭ شىن جۇرەكتەن، جانى اشىپ ايتقان اقىل-كەڭەسىنە قازاقتىڭ كوپشىلىگى نامىستانا قالادى. سوندا نە، باي ادامنىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايتىن قازاقتىڭ نامىسىن اقشانىڭ بۋى مەن بايلىقتىڭ مىسى باسىپ كەتەتىن بولعانى ما؟ ءيا، رۋحاني قۇندىلىقتار دەۆالۆاتسيالانىپ، اقشا مەن ماتەريالدىق يگىلىكتەردىڭ پارقى اسپانداپ تۇرعان تۇتىنۋشىلىق قوعامنىڭ بۇگىنگى بەت-بەينەسى وسىنداي.

جالپى، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق نامىسى باسقا ۇلتتارعا قاراعاندا وزگەشە. ءۇش جۇزگە كىرەتىن ءتۇرلى رۋ-تايپالاردىڭ بىرىگىپ، كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ باستاۋىمەن قازاق حاندىعىن قۇرىپ، قازاق اتتى تۇتاس ۇلتقا اينالعالى بەس جارىم عاسىر بولسا دا، رۋلىق سانا-سەزىم مەن رۋلىق مۇددە ءالى كۇنگە دەيىن قازاقتاردا باسىم. وبالى نەشىك، «بار قازاق – ءبىر قازاق» دەگەننەن گورى، جۇزگە، رۋعا ءبولىنۋ بۇگىنگى قوعام ومىرىندە ءىشىن­ارا كورىنىس تابۋدا. جاسىراتىنى جوق، قارا­پايىم ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنەن باستاپ، بيلىك ورگاندارىنا دەيىنگى ارالىقتا رۋشىلدىققا ءمان بەرەتىندەر بارشىلىق. «جامان قازاق» دەسە سەلت ەتپەيتىن قازاققا: «سەنىڭ رۋىڭ جامان» – دەسەڭىز بولعانى، ول لەزدە شامدانىپ، نامىسقا بۋلىعىپ شىعا كەلەدى. جيىن-تويدا رۋ-رۋ بولىپ، ءازىل-شىنى ارالاس، داۋلاسىپ جاتقان قازاقتاردى كورسەك تە، وعان ءمان بەرمەيمىز. ونى ادەتتەگى، ۇيرەنشىكتى جاعداي سياقتى  قابىلدايمىز. تىپتەن، كەيبىر رۋشىل قازەكەمدەر مەملەكەتتىك اۆتو ءنومىردىڭ قابىنا، جالاۋشاعا، كيىم-كەشەك، دۇكەن-تويحاناعا «البان»، «نايمان»،«اداي»، «بوجبان» ت.ب. قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ اتتارىن جازىپ الىپ، جۇزشىلدىك پەن رۋشىلدىقتى سانگە اينالدىرۋدا. ال، كەي­بىر ونەر يەلەرى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى بولسا، اتى-جوندەرىنە وزدەرىنىڭ شىققان رۋىن قوسىپ، پسەۆدونيم ەتىپ ءجۇر. مۇنىڭ بارلىعى بۇگىنگى قازاقى قوعام ءومىرىنىڭ شىندىعى. «جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتەسىز» دەگەن اتالى سوزگە جۇگىنۋ كەرەك-اق، ءوزىڭنىڭ ارعى تەگىڭدى بىلگەن دۇرىس. بىراق، جۇزگە بولىنۋشىلىك، ترايباليزمگە سالىنۋ دۇرىس ەمەس. ىشكى بىرلىگى بولماسا، مەملەكەت قۇرۋشى ءتول ۇلت ءوزىنىڭ ۇلى ميسسياسىن قالاي جۇزەگە اسىرماق؟ تۇتاس ۇلت بولماساق، قالاي ەل بولماقپىز؟ باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت بولۋعا دا كەسىرىن تيگىزەتىن رۋشىلدىق پەن جەرشىلدىك، كلان مەن كوماندا سياقتى كەساپاتتار. بىراق، بۇلار تۋرالى ويلانىپ جاتقان قازاق جوق. كەرى­سىنشە، قولدا باردا قونىشتان باسىپ، رۋلاس نە جەرلەس «بالەنشە كوكەنىڭ» كومەگىن دەر كەزىندە پايدالانىپ قالۋعا تىرىسىپ باعۋدا. وسىعان قاراپ، «قازاقتاردا ۇلتتىق سانا-سەزىمگە قاراعاندا رۋلىق سانا-سەزىم ءالى باسىم بولعانى ما؟» – دەگەن سۇراق كوكەيگە كەلەدى. قۇقىقتىق سانا-سەزىمنىڭ ورنىن رۋلاس، جەرلەس، كلان-كوماندا سياقتى سىبايلاسۋدىڭ ارامزا تۇسىنىكتەرى باسسا، اتا زاڭىمىزدا ماقسات-مۇرات ەتىپ كورسەتىلگەن دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك، زايىرلى مەملەكەتكە قاشان جەتپەكپىز؟ تۇيىندەپ ايتساق، قازاقتار رۋلىق سانا-سەزىمنىڭ دەڭگەيىنەن شىعىپ، ۇلتتىق سانا سەزىمنىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلمەيىنشە قازاقى رۋح تا، ۇلتتىق نامىس تا شىڭدالىپ دامىمايدى. 

ۇلتتىق نامىس، رۋح پەن جىگەر، سىن­شىل­­دىق پەن شىنشىلدىق جوق جەردە پاتريوتيزم داڭعازا ۇرانعا اينالماق. ورىستار «وتانسۇيگىشتىكتىڭ» مۇنداي ءتۇرىن «كۆاسنوي»، «ۋرا پاتريوتيزم» دەيدى. مەملەكەتتىك نىشاندارعا قۇرمەت تە ۇلتتىق نامىسقا باي­لانىستى. يسلامدا «وتاندى ءسۇيۋ – يماننان» – دەگەن قاناتتى ءسوز بار. قازاقتار دا ەر جىگىتتىڭ ءۇش نامىسى بار دەيدى: ءبىرىنشى – يمانى، ەكىنشىسى – وتباسى، ءۇشىنشىسى – وتانى. ەل ازاماتتارىنىڭ مەملەكەتتىك نىشانداردى قاستەرلەۋىنە قاراپ ولاردىڭ مەملەكەت ازاماتى رەتىندەگى سەزىمدەرىنىڭ دەڭگەيىن، وتاندارىنىڭ بولاشاعىنا سەنەتىنىن، قانداي نامىسقوي پاتريوت ەكەندەرىن بايقاۋعا بولادى. مىسالى، قىتايدان ەلگە ورالعان قانداستارىمىز، اقىن الماس احمەتبەكۇلىنىڭ سوزىنە جازىلعان ەرمۇرات زەيىپحاننىڭ «كوك تۋ­دىڭ جەلبىرەگەنى» اتتى ۇلتتىق نامىستى جانيتىن پاتريوتتىق ءانى مەم­لەكەتتىك نىشاننىڭ قۇدىرەتتى كۇشىن كورسەتكەندەي. الايدا، يمان ازايدى ما، الدە باسقا ما، قالاي ەكەنى بەلگىسىز، وقتا-تەكتە قازاق ەلىنىڭ نىشاندارىن كەيبىر وتانداستارىمىزدىڭ اياق استى ەتىپ، ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەرگە جول بەرگەندەرىنە كۋا بولىپ ءجۇرمىز. قان قىرعىن سوعىستىڭ وزىن­دە تۋدىڭ جىعىلماۋى ءۇشىن تالاي سارباز جانىن بەرسە، ءبىزدىڭ كەيبىر سابازدار بەيبىت كۇندە كوك بايراقتى تۋلاق ەتىپ، ماسقارالاپ ءجۇر. بۇدان جەكەلەگەن ازاماتتارىمىز ۇلتتىق نامىس دەگەن قاسيەتتەن جۇرداي ەكەنىن كورەمىز. جاھاندانۋ جاعادان العان قازىرگى الماعايىپ زاماندا ۇلتتىق رۋحى ءالسىز، نامىسى جاسىق ۇلتتىڭ بولاشاعى جوق. ۇلتتىق نامىس بولماي مەملەكەتتىك ءتىل دە دامىمايدى، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەمىزدى دە قورعاي المايمىز.

ۇلتتىڭ نامىسى ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرى­لۋى ءۇشىن ونى بالا جاستان تاربيەلەپ، بولات قىلىشتى تات باستىرماعان سياقتى، ۇنەمى جانىپ، قايراپ وتىرۋ قاجەت. ال، ول ءۇشىن تاربيەشى اتا-انانىڭ ۇلتتىق نامىسى بەرىك بولۋى شارت. «بالاپان ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى» دەگەن ماقال تەگىن ايتىلماعان.باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «بالالارعا بەسىك جىرىن ايتاتىن كەلىن­دەرىمنىڭ ازايىپ بارا جاتقانىنان قور­قام، ەكىنشى، نەمەرەلەرىنە ەرتەگى ايتىپ بەرەتىن اجەلەردىڭ ازايىپ بارا جات­قا­نى­نان قورقام. ويتكەنى، بەسىك جىرىن ەستىپ، ەرتەگى تىڭداپ، ءداستۇردى بويىنا ءسىڭىرىپ وسپەگەننىڭ كوكىرەگى كور بولا ما دەپ قورقام» دەگەنى ەرىكسىز ويعا ورالادى. انانىڭ سۇتىمەن، بالا جاستان بەرىلگەن ۇلت­تىق تاربيەنى كورگەن ۇرپاق ءوزىنىڭ ۇلتىن دا، انا ءتىلىن دە، ايەل زاتىن دا سىيلايتىن بولادى. ال، انانى قۇرمەتتەۋ، بولاشاق انا-قىزداردى سىيلاۋ ۇلتتىق نامىستىڭ ءبىر بەل­گىسى. مىسالى، كاۆكازدىق تاۋ حالىقتارى قىزۋ قاندى، نامىسقوي مىنەزدەرىمەن بەلگىلى. اشىق-شاشىق كيىنگەن، تەرىس جولعا تۇسكەن تاۋ ەلىنىڭ قىزدارىن كورمەيسىز. وزگە ۇلت وكىلدەرى ولاردىڭ قىزدارىنا تيىسۋگە باتپايدى: ءبىر جاعىنان ار-نامىستى تاۋ قىزدارىنان يمەنسە، ەكىنشى جاعىنان، نامىسشىل دا رۋحتى تاۋ جىگىتتەرىنەن سەسكەنەدى. وكىنىشكە وراي، قازاق قىزدارى مەن جىگىتتەرىندە مۇنداي نامىسقويلىق قاسيەت از كەزدەسەتىن بولىپ بارادى. قاراكوز قىزدارىمىزدىڭ ارسىز جەزوكشە بولۋىنا، تەرىس جولعا ءتۇسىپ، جات جۇرتتىقتاردىڭ قول جاۋلىعىنا اينالۋى­نا اتا-انانىڭ بەيقامدىعى، قوعامدىق جانە اقپاراتتىق ورتانىڭ تەرىس ىقپالى سياقتى فاكتورلارمەن قاتار، قازاقتىڭ جىگىتتەرى دە كىنالى. كوپتەگەن نامىسسىز جىگىتسىماقتارىمىز قىز-قىرقىندى ال­داپ-ارباپ، ەل امان، جۇرت تىنىشتا جاڭ­عىز باستى انالار مەن ءتىرى جەتىمدەردىڭ كوبەيۋىنە سەبەپ بولۋدا. قازاقتىڭ قارا­دومالاق بالاسى قازاقتىڭ قاراكوز قىزىن سىيلاماۋى – ءوزىنىڭ اق جاۋلىقتى اناسىن سىيلاماۋى دەپ ءتۇسىنۋى ءتيىس. ء«بىر ءبىرىڭدى جاتتاي سىيلا، جات جانىڭنان ءتۇڭىلسىن» دەگەن اتالى ءسوزدىڭ ءمانى كەڭ ءارى تەرەڭ. سول سياقتى، قىزدار دا وزدەرىنىڭ بولاشاق انا ەكەندەرىن، قازاق ۇلتىنىڭ سانى مەن ساپاسىنا جاۋاپ بەرەتىندەرىن ۇنەمى ەستەرىندە ساقتاپ، نامىسقا تىرىسۋلارى قاجەت. سوندىقتان دا، ۇلتتىق نامىستى بەكىتەتىن ماڭىزدى امالداردىڭ ءبىرى – يماندى دا يبالى ءتالىم-تاربيە. اششى دا بولسا، وسى جەردە ايتا كەتەرلىك تاعى ءبىر قيىن ماسەلە – جىنىس نامىسى — ەركەك ەركەكتىك قاسيەتىن، ال، ايەل زاتى ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگىن ساقتاۋىدا بۇگىنگى تاڭدا وزەكتى تاقىرىپقا اينالىپ بارادى. باتىس ەلدەرىندە تۋىنداعان ءبىر جىنىستىلاردىڭ ءبىر-بىرىنە اۋەيى بولىپ، نەكە قيىپ، تىپتەن، ءبىرجىنىستى «وتباسىلاردىڭ» بالا اسىراۋىنا دەيىن زاڭداستىرىلعان. باتىستىق بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ ەكسپانسياسى ارقىلى وسىناۋ قاۋىپتى دەرت الەم ەلدەرىنە جۇقپالى اۋرۋداي تارالىپ، قازاق ەلىنىڭ دە شەتىن شالىپ وتىر. الماتىنىڭ قاق تورىندە، قۇرمانعازى مەن پۋشكين كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنان ورىن تەپكەن قىزتەكەلەر مەن ەركەكشورالاردىڭ تۇنگى جىنويناق كلۋبسىماعىنىڭ جارناماسىن جاساۋشىلار قازاق پەن ورىستىڭ ماقتانىشى سانالاتىن كۇيشى قۇرمانعازى ساعىربايۇلى مەن اقىن ا.س. پۋشكيننىڭ ارۋاقتارىن قورلاپ، اتتارىنا كۇيە جاقتى. ءسويتىپ، ەكى بىردەي ۇلتتىڭ نامىسىن اياققا تاپتادى. قۇقىق جۇيەسىن گۋماندى ەتەمىز، باتىستىق قالىپقا (ستاندارتتارعا) ساي قىلامىز، ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋعا باسىمدىق بەرەمىز دەپ جۇرگەنىمىزدە، كەيبىرەۋلەر سول بوستاندىققا ماس بولىپ، بىلگەندەرىن ىستەۋدە. قۇداي جاراتقان ەركەك پەن ايەلدىڭ جىنىستىق ايىرماشىلىعى مەن تابيعي زاڭدىلىقتى  بۇزعانداردىڭ ار-نامىسى بار ما؟ ەركەكتىك نامىس، قىزدىڭ ارى دەگەن قاسيەتتەر ولارعا مۇلدەم جات پا؟ كەزىندە كەڭەس وداعى تۇسىندا ءبىرجىنىستىلاردىڭ توسەكتەس قاتىناستا بولۋى اۋىر قىلمىس سانالاتىن. ءناپسىسىن تيا الماعان مۇنداي ار-ۇياتسىز ازعىندار قاتاڭ قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ، پسيحيكالىق اۋىتقۋى بولسا قوعامنان الاس­تاتىلاتىن. مۇسىلمان ەلدەرىندە ونداي وسپادار قىلىق جاساعاندار تىپتەن ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. ال، بىزدە بولسا، ونداي انايىلار تايراڭداپ ءجۇر. سوندا، قازاق ەلى ار-ۇياتتان بەزگەن نامىسسىز قىزتەكەلەردى بەتىمەن جىبەرىپ قويا ما؟ ولاردى تەزگە سالىپ، شەكتەۋگە بولماي ما؟

جاسالعان تالداۋ كورسەتكەندەي، ۇلت­تىق نامىس تاقىرىبى كوپتەگەن قوعام­دىق ماسەلەلەرمەن استاسىپ جاتىر. اسى­رەسە، ۇلتتىق نامىستىڭ دامۋىنا كۇش­تى ىقپال ەتەتىن زيالى قاۋىممەن مەم­لەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ نامىسشىل بولۋى. ويتكەنى، ولار قاراپايىم حالىققا ءجون سىلتەيدى، يدەيالار بەرىپ، يدەو­لو­گيا­نى قالىپتاستىرىپ، مەملەكەتتىك سايا­ساتتى جۇزەگە اسىرادى. قازاق جەرىن بولشەكتەپ، رەسەيگە قوسۋدى كوكسەيتىن جيرينوۆسكي، ليمونوۆ سياقتى ارانداتۋشىلار ۇلت­تىق نامىسىمىزعا ءتيىپ جاتسا، ەشبىر قاي­مىقپاي، ءبىرىنشى بولىپ قارىمتا جاۋاپ بەرەتىن دە رۋحى كۇشتى ينتەلليگەن­تسيا مەن نامىستى چينوۆنيكتەر. ولار جاسىق بولسا، ارتىنداعى حالقى كىمگە ءۇمىت ارتپاق؟ الايدا، ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم ۇلتتىق نامىستى قورعاۋعا كەلگەندە جۇمىلعان جۇدىرىقتاي ءىس-قيمىل جاساي المايتىنىن كورسەتىپ كەلەدى. ۇلتتىق نامىسى كۇشتى، ازعانتاي عانا ۇلت زيالىلارى ەلىمىز بەن جەرىمىزگە قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەر تۋىنداي قالسا، ەشنارسەدەن تايسالماي، وزدەرىنىڭ پىكىرلەرىن اشىق ايتىپ، باس كوتەرىپ، داۋىستارىن شىعارۋعا دايار. ال، قال­عان­دارى ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، تاسادا تىعىلىپ وتىرادى، بىراق، ءوزارا داۋ­لاسۋ مەن جاۋلاسۋعا كەلگەندە ۇدەرە تۇرە­گەلىپ، اياق استىنان نامىسشىل بولا قالادى.قازىرگى اقپاراتتىق قوعامدا ەشتەمەنى جاسىرا المايسىڭ، مۇنىڭ بار­­لىعىن حالىق كورىپ، ءبىلىپ وتىر. شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ دە باسىم بولىگى ۇلت­تىق نامىس تۋرالى ويلانبايتىن دا سياقتى. وعان شەنەۋنىكتەر اراسىنداعى سىبايلاس جەمقورلىققا قاتىسى بار قىلمىستاردىڭ سوڭعى جىلدارى ۇدەپ كە­تۋى دالەل. «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى» دەمەكشى، ەلباسىنىڭ سە­نى­مىن اقتاماي، حالقىنىڭ اماناتىن ساقتاماي جۇرگەن كەيبىر جەمقور شەن­دىلەر مەملەكەتىمىزدىڭ دامۋىن تەجەپ وتىر. وتانعا ادال قىزمەت ەتۋ، ەل-جۇرتقا قامقور بولۋ، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ، اما­ناتقا قيانات جاساماۋ، زاڭدى ساقتاۋ جەمقورلار ءۇشىن بوس ءسوز. ەگويزم مەن اش­كوزدىككە نەگىزدەلەتىن قىزمەت بابىن پايدالانۋ، ءتۇرلى جولدارمەن مەملەكەتتىك بيۋد­جەتتى توناپ، حالىق پەن قوعام يگى­لى­گىنە جۇمسالاتىن قارجى-قاراجاتتى تالان-تاراجعا سالۋ، قىسقاسى، قايتسە دە تەز ارادا بايۋدى كوزدەيتىن ارامزا ويدىڭ جەتەگىندەگى شەنەۋنىكتەردە ۇلتتىق نامىس قايدان بولسىن. بىراق، ونىڭ ەسەسىنە «بيلىك پەن لاۋازىم وتكىنشى نارسە، مۇمكىندىكتى جىبەرمەي بايىپ قالايىن» دەگەن ۋاقىتشا پسي­حولوگيامەن جۇرگەن  شەن-شەكپەندىلەردىڭ كوكىرەگىن ءوزىمشىل ساسىق نامىس كەرنەپ تۇر.قازاقستان مىقتى ەلگە اينالۋى ءۇشىن مەم­لەكەتتىك قىزمەتكەرلەرىمىز سانا-سەزىم­دەرىن تۇزەپ، بويلارىنداعى ۇلتتىق نامىستارىن جانىپ، ۇلتتىق مۇددەنى بارىنەن دە جوعارى قوياتىنداي ەتىپ دامىتۋى قاجەت.

ۇلتتىق نامىس كەشەندى ماسەلە بولعان­دىقتان، تارقاتىپ ايتا بەرسەك، ويدان وي تۋا بەرمەك. جوعارىدا ايتىلعان وي-تولعام­داردى «قازاق ءۇشىن ۇلتتىق نامىس­تىڭ قۇنى قان­شا؟» – دەگەن سۇراققا جاۋاپپەن قورى­تىن­دىلاعانىمىز ءجون سياق­تى. بىلە بىلسەك، قازاق ءۇشىن دە، كەز-كەلگەن باسقا ۇلت ءۇشىن دە، ۇلتتىق نامىستىڭ قۇنى شەكسىز. ول ۇلتتى ۇلت ەتەتىن باستى ساپالاردىڭ ىشىن­­دەگى ماڭداي الدىسى. سول قادىر-قا­سيەتتى ۇستانعان ۇلت قانا ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءتىلىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن، ەلىن، جەرىن جانە باسقا دا ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ، ودان ءارى دامىپ، سول باعىت-باعداردى ۇس­تانعان مەملەكەت قانا ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن ەشبىر قايمىقپاستان قورعاي الادى. نامىسى بار ۇلتتىڭ رۋحى دا بيىك. سوندىقتان، قازاق ەلىنىڭ نامىسىن قولدان بەرمەۋ ءۇشىن ءاربىر قازاقستاندىق ازاماتتىڭ بويىندا ۇلتتىق نامىس پەن رۋح كۇشتى بولۋى قاجەت.

سەيىلبەك مۇساتاەۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇۋ-ءى 
ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ 
پروفەسسورى، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

"اقيقات" جۋرنالى