ومىردە كەيدە ءوزىڭ كۇتپەگەن وقيعالار بولا بەرەدى. كەيدە سەنىڭ تالاي جىل بويى باپتاعان تۇلپارىڭ  بايگەگە قاتىسا الماي، قايداعى بىرەۋدىڭ جابى تورىسى وزىپ كەلەدى. قانشا قايعىرساڭ دا سەنىڭ وعان ىستەر امالىڭ جوق. ويتكەنى وسى بايگەنى ۇيىمداستىرۋشىلار، وعان تەك جابى تورىلاردى عانا قاتىستىرعان. 

   ورىستىڭ عاجايىپ  اقىنى بوريس پاستەرناكتىڭ پوەزياسىن مەن وتە جوعارى باعالايمىن. الايدا پروزايك رەتىندە بوريس پاستەرناكتىڭ ورتانقول عانا جازۋشى ەكەنىنە كوزىقاراقتى وقىرمان تالاسا قويماس.  اقىننىڭ 1958 جىلى نوبەل سىيلىعىن العان “دوكتور جيۆاگو” رومانى ورتانقول دەمەسەك تە، سول كەزدە جازىلعان قاتارداعى كوپ رومانداردىڭ ءبىرى عانا بولاتىن. قۇداي بىلەدى، تىرناق استىنان كىر ىزدەۋگە كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن كەڭەستىك تسەنزۋرا “دوكتور جيۆاگو”  رومانىنىڭ توڭىرەگىندە داۋ-داماي شىعارىپ، قارا بۇلتتى ۇيىرمەگەندە بوريس پاستەرناكتىڭ بۇل تۋىندىسى شۆەد اكادەمياسىنىڭ  نازارىنا ىلىگىپ، نوبەل سىيلىعىن الا الماس تا ەدى.

   اڭگىمەنىڭ جەلىسىن تارقاتىپ ايتاتىن بولساق، 1955 جىلى ورىس اقىنى بوريس پاستەرناك “دوكتور جيۆاگو” رومانىن جازىپ بىتىرەدى. كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ سۇزگىسىنەن وتكەننەن سوڭ، العاشقى كەزدە بۇل شىعارمانىڭ باسىلىپ شىعۋىنا رۇقسات ەتىلەدى. نە تۇلەن تۇرتكەنى بەلگىسىز، شىعارمانىڭ باسىلىپ شىعۋىنا قۇزىرلى ورىنداردان رۇقسات الىنا سالىسىمەن، ىلە-شالا كەڭەستىك بيۋروكراتيانىڭ جىنى قايتادان قوزىپ، بۇل شىعارمانىڭ جارىققا شىعۋىنا تيىم سالىنادى.  ادەبيەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەمەس، ەكىنشى قاتارداعى كوپ رومانداردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن روماننىڭ توڭىرەگىندە كەڭەستىك تسەنزۋرا سونشاما شۋ شىعارىپ، تۇيمەدەي نارسەنى تۇيەدەي ەتىپ  كورسەتپەگەندە، اقىننىڭ شىعارماشىلىعىندا دا اسا ماڭىزدى ورىن المايتىن  “دوكتور جيۆاگوعا” جۇرتتىڭ نازارى اۋماس تا ەدى. ماركسيزم-لەنينيزم يدەياسىمەن شامادان تىس قارۋلانعان كەڭەستىك سىنشىلار “بۇل روماندا اۆتوردىڭ توڭكەرىستى جاقتىرمايتىن كوزقاراسى بار” دەپ، اقىن بوريس پاستەرناكتىڭ ۇستىنەن جالعان ايىپتاۋلاردى جاڭبىرشا جاۋدىرادى. جالعان ايىپتاۋ دەگەن ءسوزدى ءبىز بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىز. “دوكتور جيۆاگانى” وقىپ شىققان وقىرماننىڭ ءبىرى رەتىندە الىپ-قوسارىمىز، شىندىعىندا دا اقىن بوريس پاستەرناكتىڭ بۇل رومانىندا كەڭەس وداعىنىڭ ساياساتىنا قارسى شىققان ويدىڭ جۇرناعى دا جوق.     شىعارمانىڭ توڭىرەگىندە كەڭەستىك تسەنزۋرا قارا اسپاندى ءۇيدىرىپ جاتقان ۋاقىتتا، بەلگىسىز ءبىر سەبەپتەرمەن “دوكتور جيۆاگو” رومانى شەتەلدىكتەردىڭ قولىنا تۇسەدى. ەڭ تۇڭعىش رەت “دوكتور جيۆاگو” رومانى ميلان قالاسىندا يتاليان تىلىندە باسىلىپ شىعادى. اتالمىش تۋىندىنىڭ توڭىرەگىندەگى داۋ-دامايدان حاباردار شۆەد اكادەمياسى 1958 جىلى ورىس اقىنى بوريس پاستەرناكقا “دوكتور جيۆاگو” رومانى ءۇشىن نوبەل سىيلىعىن بەرەدى.

   ارينە، وزدەرى سىن تەزىنىڭ  استىنا الىپ جاتقان “دوكتور جيۆاگو” رومانىنا نوبەل سىيلىعىنىڭ بەرىلۋىن كەڭەستىك بيۋروكراتيا جىلى قابىلداعان جوق. ەندى ولار اقىننىڭ «ىشكەنىن ءىرىڭ، جەگەنىن جەلىم قىلىپ» بوريس پاستەرناكقا مۇلدە كۇن كورسەتپەي قويدى. نوبەل سىيلىعىن العان اۆتوردى قۇتىقتاۋدىڭ ورنىنا، كەڭەستەر وداعىنىڭ ورتالىق باسىلىمدارى “پراۆدا” جانە “ليتەراتۋرنايا گازەتادا” اقىن بوريس پاستەرناكتى “شەت ەلدىڭ تيىن-تەبەنىنە بولا وتانىن ساتقان ازعىن” رەتىندە قارالاعان ماقالالار بىرىنەن-سوڭ ءبىرى بۇرقىراپ شىعىپ جاتتى. 1958 جىلدىڭ 31 قازانىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ ماسكەۋلىك بولىمشەسىنىڭ جيىنى ءوتىپ، اقىن بوريس پاستەرناكتى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارۋ تۋرالى ءبىراۋىزدان شەشىم قابىلدانادى. جيىن جوعارعى كەڭەستىڭ پرەزيديۋمىنا مالىمدەمە جاساپ، بوريس پاستەرناكتى ازاماتتىقتان ايىرىپ، تيىن-تەبەنگە  بولا وتانىن ساتقان ازعىن رەتىندە شەت ەلگە شىعارىپ جىبەرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسايدى.

   ءسوز جوق، ەگەر دە ورىستىڭ عاجايىپ اقىنى بوريس پاستەرناك نوبەل سىيلىعىن الىپ، شەت ەلگە كەتىپ قالسا، اۆتورعا تيەسىلى ءبىر ميليوننان استام دوللارعا ول ەشقانداي ماتەريالدىق مۇقتاجدىق كورمەي، شىرت تۇكىرىپ ءومىر سۇرەر ەدى. بىراق پاستەرناك ازاماتتىقتىڭ ناعىز ۇلگىسىن تانىتىپ، نوبەل سىيلىعىنان باس تارتتى.

    قاتارداعى كوپ جازۋشىلاردىڭ ءبىرى بولسا دا، ەلىن تاستاپ كەتكەن ديسسيدەنتتىگى ءۇشىن عانا نوبەل سىيلىعى بەرىلگەندەردىڭ ءبىرى – الەكساندر سولجەنيتسىن. مەن كەيدە ورىستاردىڭ سولجەنيتسىننان پۇت جاساپ، ونىڭ پاتريوتيزم تۋرالى سوزدەرىن، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانىپ جاريالاپ، قۇدايداي تابىنىپ جاتاتىندىعىنا قايران قالامىن. ورىس جازۋشىسى الەكساندر سولجەنيتسىندى  ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ستاليندىك زۇلماتتى سۋرەتتەگەنى ءۇشىن قۇرمەتتەۋگە تۇرادى.  دەگەنمەن جازۋشىنىڭ ەل باسىنا قيىن كۇن تۋعاندا شەت ەلگە كەتىپ قالۋىن ءوز وتانىنا جاساعان ساتقىندىعى رەتىندە عانا باعالاماق كەرەك…

      ورىستىڭ جازۋشىسى ۆاسيلي روزانوۆتىڭ ايتقان مىنانداي ءبىر جاقسى ءسوزى بار: “باقىتتى ءارى باي وتاندى ءسۇيۋ ۇلى دۇنيە ەمەس. ءسىز ونى السىرەپ، ۇساقتالىپ، قورلانىپ، ءتىپتى اقىلىنان ايىرىلىپ،  ازعىندىققا ۇشىراعان كەزىندە دە ءسۇيىڭىز.  اسىرەسە، اسىرەسە ءبىزدىڭ “انامىز” ماسكۇنەمدىككە سالىنىپ، وتىرىك ايتىپ، جاساعان كۇناسىنىڭ جولىندا اداسىپ قالعان كەزدە دە ءبىز ونىڭ قاسىنان ءبىر ەلى كەتپەۋىمىز كەرەك”.  (قاراڭىز “سۋمەركي پروسۆەششەنيا”، ماسكەۋ، “پەداگوگيكا” باسپاسى 1990 جىل، 409 بەت)

   وكىنىشكە قاراي، ءدال وسىنداي ازاماتتىقتىڭ ۇلگىسىن تانىتقان، ءومىرىنىڭ سوڭىنا شەيىن اقىندىق، جازۋشىلىق پوزيتسياسىنا ادال بولىپ قالعان ورىس ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ەشقايسىسى دا نوبەل سىيلىعىن الا المادى. سونداي جازۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە  مەن ورىستىڭ كوركەم پروزاسىندا كەرەمەت توڭكەرىس جاساعان اندرەي پلاتونوۆتى ايتار ەدىم. نوبەل سىيلىعىن الماق تۇگىل، “چەۆەنگۋر”، “كوتلوۆان” سەكىلى تۋىندىلارى ارقىلى، سانا-سەزىمىزدى توقىراتىپ، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن ادەيى قولدان اۋىرلاتقان ستاليندىك جۇيەنى اشكەرەلەگەن جازۋشىنىڭ بۇكىل ءومىرى جوقشىلىقتا ءوتتى. جازۋشىنىڭ كوزى تىرىسىندە كەڭەستىك تسەنزۋرا اندرەي پلاتونوۆتىڭ كوپتەگەن شىعارماسىنىڭ جارىق كورۋىنە تيىم سالدى.   جازۋشى دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن، ونداعان جىلداردان سوڭ، دالىرەك ايتساق توقسانىنشى جىلداردىڭ  باسىندا عانا ورىس حالقى اندرەي پلاتونوۆتىڭ شىعارمالارىمەن قاۋىشۋعا مۇمكىندىك الدى. اندرەي پلاتونوۆتىڭ “بەدناياتسكايا حرونيكا ۆپروك” اتتى كىتابىنا نارازى بولعان  ءستاليننىڭ ءوزى فادەەۆتى شاقىرىپ الىپ، جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىنداعى “زياندى” يدەولوگيانى اشكەرەلەيتىن ماقالالار جازعىزادى. ءستاليننىڭ ءوزى پلاتونوۆتى جەك كورگەن سوڭ،  جازۋشىنىڭ جاعدايى اۋىرلاعان ۇستىنە اۋىرلاي تۇسەدى. كۇنىن كورۋ ءۇشىن ول كوشە سىپىرادى. بىراق وسىعان قاراماستان جازۋشى ءوز ۇلتىنا دەگەن ماحابباتىنا تەمىردەي بەرىك بولدى، ازاماتتىق پوزيتسياسىن وزگەرتكەن جوق، امالىن تاۋىپ شەت ەلگە كەتىپ قالۋدىڭ جولىن قاراستىرمادى. كەيدە ويلايمىن، كەڭەس وداعىن سىناعاندارعا بەرگىش بولسا، نەگە شۆەد اكادەمياسى بۇل سىيلىقتى اندرەي پلاتونوۆقا بەرمەدى. الدە تەك شەت ەلگە كەتىپ قالعان ديسسيدەنتتەر عانا كەرەمەت شىعارما جازا الا ما؟

   اۋىر ۋاقىتتا وتانىن تاستاپ كەتىپ قالعانى ءۇشىن نوبەل سىيلىعىن العانىمەن، كەيىننەن سول ىسىنە ۇيالعاندار دا بار. سولاردىڭ ءبىرى،  ۇلتى ەۆرەي، ورىس اقىنى –يوسيف برودسكي. باسقالارىن بىلمەيمىن، يوسيف برودسكيدىڭ نوبەل سىيلىعىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن كەزدەگى سويلەگەن ءسوزىن وقىعان سايىن  مەن، اقىننىڭ كەزىندە وتانىن ساتىپ كەتكەنىن مويىنداپ، سول ءۇشىن قاتتى قىسىلىپ تۇرعانىن سەزىنگەندەي اسەر الامىن. 

ءوز سوزىندە يوسيف برودسكي بۇل قۇرمەتكە بولەنۋگە وزىنەن گورى وسيپ ماندەلشتام، اننا احماتوۆا، مارينا تسۆەتاەۆا سەكىلدى ورىس اقىندارىنىڭ لايىق ەكەنىن ايتا كەلىپ، بىلاي دەيدى:  “ولاردىڭ ەلەسى مەنى ءجيى مازالايدى، بۇگىن دە ولار مەنىڭ جانىما تىنىشتىق بەرمەي تۇر. قىزىل ءتىلدىڭ شەشەنى بولا الماي، ءتىلىمنىڭ كۇرمەلىپ تۇرعانى دا سوندىقتان. ءومىرىمنىڭ ەڭ باقىتتى ساتتەرىندە مەن ءوزىمدى وسى اقىنداردىڭ ەڭ ءبىر كىشكەنتاي بولىگى رەتىندە عانا سەزىنەمىن. ويتكەنى قاعاز جۇزىندە ولاردان ارتىق جازۋ مۇمكىن ەمەس، ومىردە دە ولاردان ارتىق تۋ مۇمكىن ەمەس..” (قاراڭىز،  يوسيف برودسكي “پوكلونيتسيا تەني” سانكت-پەتەربۋرگ، “كلاسسيكا”، باسپاسى 241 بەت)

    اقىن يوسيف برودسكيدىڭ “قاعاز جۇزىندە ولاردان ارتىق جازۋ مۇمكىن ەمەس، ومىردە دە ولاردان ارتىق تۋ مۇمكىن ەمەس” دەپ، اعىنان اقتارىلۋىندا ۇلكەن گاپ بار. ول گاپتىڭ سىرى نوبەل سىيلىعىن الماسا دا وسيپ ماندەلشتام، اننا احماتوۆا، مارينا تسۆەتاەۆالار  ورىس پوەزياسىندا ۇلكەن توڭكەرىس جاساعان اقىندار. سونىمەن قاتار ولار اۋىر قيىندىقتاردىڭ بارىنە دە  ءتوزىپ، ءدال ءوزى سەكىلدى وتانىن ساتىپ، شەت ەلگە قاشىپ كەتپەگەندەر.

   ورىستىڭ عاجايىپ اقىن قىزدارىنىڭ ءبىرى اننا احماتوۆا ءوزىنىڭ ءبىر ولەڭىندە بۇل تۋرالى بىلاي دەپ سىر تولعاعان ەدى.

                            -زاچەم ۆى وتراۆيلي ۆودۋ

                            ي س گريازيۋ موي سمەشالي حلەب؟

                            زاچەم پوسلەدنيۋيۋ سۆوبودۋ

                            ۆى پرەۆراششاەتە ۆ ۆەرتەپ؟

                            زا تو، چتو يا نە يزدەۆالاس

                            ناد گوركوي گيبەليۋ درۋزەي؟

                            زا تو، چتو يا ۆەرنا وستالاس

                             پەچالنوي رودينە موەي؟

                            پۋست تاك. بەز پالاچا ي پلاحي

                            پوەتۋ نا زەملە نە بىت.

                            نام - پوكاياننىە رۋباحي،

                          نام – سو سۆەچوي يدتي ي ۆىت.

    اننا احماتوۆا! ستاليندىك رەپرەسسيا ونىڭ كۇيەۋى، ءوزى دە ورىستىڭ تاماشا اقىنى  نيكولاي گۋميلەۆ پەن  بالاسى لەۆ گۋميلەۆتى تۇرمەگە قامادى. اقىننىڭ ءومىرى  ءۇيسىز-كۇيسىز قاڭعىرعان، اشتىق جاعدايىندا ءوتتى. مىنە وسىنداي اۋىر قيىندىقتى باسىنان كەشىرگەن اننا احماتوۆا 1962 جىلى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنىلعانىمەن، جولى بولمادى. ەگەر دە اننا احماتوۆا  وتانىن تاستاپ، امالىن تاۋىپ شەت ەلگە كەتىپ قالعاندا، شۆەد اكادەمياسىنىڭ  ورىستىڭ عاجايىپ اقىنىنا قۋانا-قۋانا نوبەل سىيلىعىن بەرەرىنە ەش كۇمانىم جوق.

     اقىن يوسيف برودسكي نوبەل سىيلىعىن الىپ تۇرىپ، ەرەكشە ءبىر قۇرمەتپەن ەسكە العان ورىس حالقىنىڭ تاعى ءبىر عاجايىپ اقىن قىزى مارينا تسۆەتاەۆانىڭ تاعدىرى دا ايانىشتى بولدى. 1919 جىلعى اشتىق كەزىندە مارينا تسۆەتاەۆا يرينا دەگەن سۇيىكتى قىزىنان ايىرىلادى. ستاليندىك رەپرەسسيا كەزىندە تۋعان-تۋىسقاندارى مەن كۇيەۋى سەرگەي ياكوۆلەۆيچ ەفرون تۇتقىنعا الىنادى. 1941 جىلى كۇيەۋى سەرگەي ياكوۆلەۆيچ ەفرون اتىلىپ كەتەدى. مارينا تسۆەتاۆانى ەڭ قۇرىعاندا ادەبي قوردىڭ اسحاناسىنا  ىدىس-اياق جۋشى رەتىندە دە جۇمىسقا الماي قويادى. جان-دۇنيەسى ابدەن كۇيزەلگەن، مىنا ءومىردىڭ اۋىر ازابىنا توزە الماعان، ەلۋ جاسقا دا تولماعان  مارينا تسۆەتاەۆا 1941 جىلى دارعا اسىلىپ ولەدى. ولەرىنىڭ الدىندا ۇلىنا مىنانداي حات جازىپ كەتەدى: “مۋرلىگا! كەشىر مەنى. ءارى قاراي ءومىر سۇرسەم، بۇدان دا قيىن بولار ەدى. مەن قاتتى ناۋقاسپىن، بۇل ەندى - مەن ەمەسپىن. سەنى ولەردەي سۇيەمىن. ايىم ءتۇسىنشى، مەن بۇدان ءارى ءومىر سۇرە المادىم. ەگەر كورە الساڭ، اكەڭ مەن الياعا سالەم ايت-ولاردى ءومىرىمنىڭ ەڭ سوڭعى ساتىنە شەيىن سۇيگەنىمدى جانە مەنىڭ تىعىرىققا تىرەلگەنىمدى ءتۇسىندىر”. (قاراڭىز “ستو ۆەليكيح پوەتوۆ، ماسكەۋ، ۆەچە باسپاسى، 2005 جىل، 433 بەت)

    قۇداي بىلەدى، ەگەر دە شۆەد اكادەمياسى مارينا تسۆەتاەۆانىڭ اقىندىق بولمىسىن، ونىڭ بويىنا قۇداي دارىتقان تالانتىن ەسكەرىپ كۇيەۋىمەن ەكەۋى ەميگراتسيادا جۇرگەندە نوبەل سىيلىعىن بەرسە،  بالكىم مۇنداي قايعىلى جاعداي جىر سۇلەيىنىڭ باسىندا بولماس تا ەدى. ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، وسى وقيعانى وكىنىشپەن ەسكە الىپ، اقىننىڭ بيىك رۋحىنا تاعزىم ەتكەننەن باسقا، قولدان كەلەر امالىمىز كەم. .. (مارينا تسۆەتاەۆا رەۆوليۋتسيادان كەيىن ەميگراتسياعا كەتىپ قالىپ، كەيىن قايتىپ ورالعان. ەميگراتسيادا جۇرگەندە دە  تسۆەتاەۆانىڭ كورگەن كۇنى اۋىر بولدى.  كۇيەۋى سەرگەي ەفروننىڭ كەڭەس ۇكىمەتىمەن بايلانىسى بار ەكەندىگىن بىلگەن اقىن قىزعا شەت ەلدىكتەر جىلى قاباق تانىتپادى.)  

   سىيلىقتى ويلاماق تۇگىل، ونەرگە بەرىلگەن ادالدىعى ءۇشىن قاتىگەز الەمنىڭ جىلى شىرايىن سەزە الماعان، ايانىشتى تاعدىردى باسىنان كەشسە دە  ورىستىڭ عاجايىپ اقىنى مارينا تسۆەتاەۆا كۇندەردىڭ-كۇنىندە ءوز جىرلارىنىڭ وقىرمانمەن قايتا قاۋىشاتىندىعىنا رياسىز سەندى. اقىننىڭ:

             - مويم ستيحام، ناپيساننىم تاك رانو.

              چتو ي نە زنالا يا چتو يا پوەت.

              سورۆاۆشيمسيا كاك برىزگي يز فونتانا،

              كاك يسكرى يز راكەت.

              ۆورۆاۆشيمسيا كاك مالەنكيە چەرتي.

               ۆ سۆياتيليششە گدە سون ي فيميام.

               مويم ستيحام و يۋنوستي، و سمەرتي

               نەچيتاننىم ستيحام.

            رازبروساننىم، ۆ پىلي پو ماگازينام،

            گدە يز نيكتو نە برال، ي نە بەرەت.

            مويم ستيحام كاك دروگاتسەننىم ۆينام،

            ناستەنەت سۆوي چەرەد

دەپ، تەبىرەنە تولعانۋى دا سوندىقتان.

       قانداي اۋىر جاعدايدا جۇرسە دە ونەرگە بەرگەن ادالدىق سەرتىنەن تايماعان مارينا تسۆەتاەۆانىڭ سىرعا، مۇڭعا تولى جىرلارىن وقىعان سايىن، ءوزىمنىڭ ونەردەن ىزدەپ جۇرگەن جارتى بولىگىمدى تاپقانداي كۇي كەشەمىن. كەيدە اقىننىڭ زيراتىنا بارىپ بارىپ، ونىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتكىم كەلەتىندىگىن دە جاسىرمايمىن...

                        قورىتىندى ءسوز.   

   القيسسا! سونىمەن قۇرمەتتى وقىرمان، ءسال ۇزاقتاۋ بولىپ كەتكەن اڭگىمەمىزدى  ءتامامدايتىن دا كەز كەلدى. نوبەل سىيلىعى تۋرالى ماقالا جازۋ ءبىراز ۋاقىتتان بەرى مەنى مازالاپ جۇرگەن بولاتىن.  بۇل ەڭبەكتى جازۋ بارىسىندا ونداعان كىتاپتاردى، جۇزدەگەن ماقالالاردى وقىپ شىعۋعا تۋرا كەلدى.  وقىعان كىتاپتار مەن ماقالالارداعى نوبەل سىيلىعىنا قاتىستى ( مەملەكەتتىك سىيلىقتى العاننان كەيىن اقىن اندرەي ۆوزنەسەنكيگە نوبەل سىيلىعىنىڭ بەرىلمەگەندىگى ت.س.س.) دۇنيەلەردىڭ  ءبارىن جىپكە تىزە بەرسەك، بۇل ەڭبەگىمىز تۇتاس ءبىر قالىڭ كىتاپقا اينالىپ كەتەرى حاق. بىراق ءبىزدىڭ كوزدەگەن ماقساتىمىز ول ەمەس ەدى.  

     سوڭعى جىلدارى قازاق باسىلىمدارى ارقىلى، ماسەلەنىڭ مانىسىنە اسا قانىق ەمەس سىنشىلاردىڭ “قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارى نوبەل سىيلىعىن قاشان الادى ەكەن”  دەگەن سىڭايداعى بايبالامدارى  كوبەيىپ كەتتى. رەتى كەلسە دە، كەلمەسە دە باسپاسوزگە سۇحبات بەرگەن اقىن-جازۋشىعا ەڭ الدىمەن وسى ءبىر ماعىناسىز ساۋالدى قويۋ سانگە  اينالدى. باستاپقى كەزدە كۇبىر-سىبىر بولىپ، داۋىسى ازەر-ازەر شىققان وسى دىبىس، ۋاقىت وتە كەلە ايقايعا ۇلاستى. نوبەل اتىنداعى سىيلىقتىڭ بار ەكەنىن، ونى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەشكىمنىڭ دە الماعانىن شالا-پۇلا ەستىپ قالعان، كىتاپ وقىمايتىن تەلەارناداعى كەيبىر جۋرناليستەرىمىزدىڭ بويىنا جەلىك ءبىتىپ،  “ەگەر قازاق ادەبيەتى مىقتى بولسا، نەگە ءبىزدىڭ اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ەشقايسىسىنا دا نوبەل سىيلىعى بەرىلمەدى؟” دەگەن،  ساۋال قويىپ، رۋحانياتىمىزدىڭ بەدەلىن تۇسىرگىسى كەلەتىن جامان مىنەز پايدا بولدى.      

     ءتىپتى ۇيالاسىڭ. سوندا نە؟  قازاقتىڭ بارلىق قايعى-قاسىرەتىن ارقالاپ، ءحىح عاسىرداعى ورىستىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي ۇلى اقىندارىنىڭ جۇمىسىن جالعىز ءوزى اتقارعان، پوەزيامىز بەن پروزامىزدىڭ نەگىزىن قالاعان، ويى تەرەڭ مۇحيتتاي، ۇلى اقىنىمىز، ءھام پايعامبارىمىز ابايدان،  رۋحاني مادەنيەتىمىزدى الەمدىك ادەبيەتتىڭ ايدىنىنا الىپ شىققان اۋەزوۆىمىزدەن قالعان  باي-مۇرامىزدىڭ باعاسى، ولارعا  نوبەل سىيلىعى بەرىلمەگەنى ءۇشىن تومەندەپ قالۋى ءتيىس پە؟  نە دەگەن كورسوقىرلىق؟

    دەي تۇرساق تا ەش حالىقتىڭ دا ادەبيەتىنەن كەم ەمەس پروزا مەن پوەزياسى بار قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن  الەمدىك ارەناعا الىپ شىعۋ ءۇشىن ءبىر امال جاساۋ كەرەك. كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە، سول كەزدەگى زامانعا ساي جۇرگىزىلگەن ساياساتتىڭ ارقاسىندا قازاق ادەبيەتى شەت ەلگە ازدى-كوپتى تانىلدى. كەڭەس وداعى ءوزىنىڭ ساياساتىن جۇرگىزگەن شىعارمالاردى شەت تىلگە دە اۋدارتقىزىپ وتىردى. كەيدە وسى ورتانقول دۇنيەلەرمەن  قاتار، قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ جاقسى شىعارمالارى دا اۋدارىلىپ، شەتەلدەرگە تاراپ جاتتى. قازىر وسى يگلىكتىڭ ىستەردىڭ ءبارى كەشە كورگەن ءتۇس سەكىلدى، ارمان بولدى.  قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءوز قولىنا تيگەن زاماندا  قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن الەمگە تانىتۋدىڭ قانداي جولدارى بار. قاشانعى وزگە تۇگىل، ءوز قوراسىنداعى قويىنىڭ ءتۇسىن تانىمايتىن ءبىزدىڭ سىنشىلارىمىز نوبەل سىيلىعىن ارمانداپ ايدالاعا سالپاقتاپ شابا بەرەدى. قازاقتى ايتپاعاندا، شۆەد اكادەمياسىنىڭ تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ ىشىنەن تاڭداپ  نوبەل سىيلىعىن بەرگەن جازۋشىسى- ورحان پامۋك بولىپ تۇر. شىندىعىندا دا ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە ورحان پاۋمكتان اسقان جازۋشى جوق پا، نەمەنە؟

    وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قىرعىز جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆ تۇركيانىڭ ءبىر باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ نوبەل سەكىلدى، الەمدىك دەڭگەيدەگى ءوز سىيلىعى بولۋى كەرەكتىگى تۋرالى ءسوز قوزعاعان ەدى. ۇمىتپاسام، شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ بۇل سۇحباتى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، ونى “قازاقستان-زامان” گازەتى كوشىرىپ باستى. وكىنىشكە قاراي، قىرعىز جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ وسى باستاماسىنا تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ ەشقايسىسى دا قولداۋ بىلدىرمەدى. قازاقتىڭ اقىن- جازۋشىلارى دا اۋزىنا سۋ  تولتىرىپ العانداي ۇندەمەي قالدى. قازاق قالامگەرلەرىنىڭ وسى ماسەلەگە بايلانىستى نەگە ءبىر اۋىز پىكىر بىلدىرمەگەنىنە  مەنىڭ ءالى كۇنگە شەيىن تاڭىم بار. نەگە ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ جاقسى ۇسىنىسىمىزدى دا قولداي المايتىن، ەشتەڭەگە جانى اشىمايتىن بەزبۇيرەك بولىپ بارىمىز. الدە،  شىڭعىس ايتماتوۆ وسى ماسەلەنى دۇرىس كوتەرمەدى ما؟ الدە تۇركى تەكتەس حالىقتارعا كەرەك ەمەس تەرىس ۇسىنىس ايتتى ما؟

   قىرعىز جازۋشىسىنىڭ دەر كەزىندە كوتەرگەن وسى ماسەلەسىن ءبىز دە قولداپ، تۇركى الەمىندە نوبەلگە پارا-پار سىيلىق پايدا بولىپ، ول سىيلىقتى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، مۇحتار ماعاۋين، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، ءابىش كەكىلباي، مۇحتار شاحانوۆ ت.س.س اقىن-جازۋشىلاردىڭ ىشىنەن باعى جانعان بىرەۋى  الىپ جاتسا، ول بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ اتىن الەمگە ءماشھۇر قىلار ەدى عوي. ەڭ باستىسى وسى سىيلىقتى العان اقىن-جازۋشى ارقىلى قازاقتى الەم تانىر ەدى.       

     كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ ادەبيەتى ەڭ الدىمەن ءوزى ءۇشىن عانا كەرەك. مىنە سوندىقتان دا ءوزىنىڭ ۇلى ادەبيەتىن الەمگە تانىتۋ ءۇشىن، كەز-كەلگەن ۇلت ەڭ الدىمەن ءوزى تالپىنىس جاساۋى ءتيىس. ەشقاشان دا ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ ماڭدايىنا بۇيىرمايتىن نوبەل سىيلىعىنا اۋىز اشىپ، تامسانا بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى. ءارى-بەرىدەن سوڭ، تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ ادەبيەتىن باعالامايتىن، مۇنداي نوبەل سىيلىعى كىمگە كەرەك؟. سول سەبەپتەن دە  قىرعىز جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ تۇركى تەكتەس حالىقتاردا دا نوبەلگە پارا-پار سىيلىقتىڭ دۇنيەگە كەلۋى كەرەكتىگى تۋرالى جاساعان ۇسىنىسى - ءومىردىڭ سۇرانىسىنان تۋعان قاجەتتىلىك.  بالكىم سوندا، الەمدى بىلاي قويعاندا قىر استىندا تۇرىپ جاتقان كورشىمىزدىڭ دە رۋحاني الەمىن تانۋدان قالعان ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ كوزى اشىلار. 

     ەگەر دە وسى باستامانى ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ باسشىلارى دا قولداپ، تۇركى اكادەمياسى اشىلىپ، ولاردىڭ دا نوبەلگە پارا-پار سىيلىعى دۇنيەگە كەلىپ، ونى شىن ماعىناسىنداعى ادامگەرشىلىكتى، ىزگىلىكتى جىرلاعان ۇلى اقىن-جازۋشىلار الىپ جاتسا، مۇمكىن ول قاتىگەزدەنىپ كەتكەن الەمنىڭ قاباعىن اشۋعا سەپتىگىن  تيگىزەتىن شىعار. مۇمكىن، وسى ارقىلى تۇركى اكادەمياسى – ادام بالاسىن تابىستىراتىن قۇندىلىقتاردىڭ ءورىس جايۋىنا جول اشار. بالكىم، تۇركى اكادەمياسى تاعايىنداعان سىيلىقتى العان جازۋشىنىڭ شىعارماسىن وقىعان سوڭ، كەڭەستەر وداعى ىدىراعاننان كەيىن ءبىر-ءبىرىن جاۋ كورە باستاعان حالىقتىڭ جۇرەگىنە تۇسكەن جاراسى جازىلىپ، ءبىر-بىرىنە دەگەن وشپەندىلىكتەن ايىرىلىپ، ءبىر-بىرىمىزگە مەيىرىممەن قاراپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى تۇسىنە باستارمىز. مۇمكىن سوندا يراكتاعى قىرىلىپ جاتقان مۇسىلمان باۋىرلارىمىزدىڭ قانىن سۋشا اعىزىپ جاتقان سوعىستار بولمايتىن شىعار.  مۇمكىن، كەلەشەكتە تۇركى اكادەمياسى تاعايىندايتىن سىيلىقتى العان  قازاق بالاسىنىڭ جازعان شىعارماسىن وقىعان سوعىسقۇمارلار رايىنان قايتىپ، ۇلى جاراتۋشىنىڭ جولىنان اداسىپ،  قىلمىس جاساپ وتىرعاندارىن ءتۇسىنىپ، اللانىڭ جولىنا تۇسەر. كىم ءبىلىپتى؟ مۇمكىن بۇل قادام تۇركىتەكتەس حالىقتاردىڭ ەل بولىپ بىرىگىپ، باتىسقا تاۋەلسىز ءوزىنىڭ دەربەس ساياساتىن جۇرگىزۋىنە جول اشار. ادامزات بالاسىنىڭ ۇلى مۇراتى ءۇشىن جۇمسالۋى ءتيىس – ءبىر ميلليون دوللار دەگەن نە ءتايىرى.  ءتىپتى تۇركى اكادەمياسى وسى سىيلىقتىڭ كولەمىن ۇلعايتىپ ون ميلليون دوللارعا شەيىن كوتەرسە دە ايىپ ەمەس.  بىراق ول ادامزات بالاسىن تابىستىراتىن، شىنايى گۋمانيزمدى جىرلاعان شىعارمالارعا بەرىلسىن. ارينە، مۇنىڭ ءبارى قيال، ارمان عانا.

     ادامزات بالاسىنىڭ ءبارىن جاراتقان ۇلى اللا وسى ارمانعا  جەتكىزگەي…

سوڭى.

امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى، سىنشى، حالىقارالىق "الاش" ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.

Abai.kz