جوشى حان (1187-1227 جج.) - جوشى ۇلىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، اتاقتى شىڭعىس قاعاننىڭ قوڭىرات قىزى بورتە بايبىشەسىنەن تۋعان ءتورت ۇلدىڭ ۇلكەنى. ول ەرەسەن كۇشتى، ەر جۇرەك، العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسار ادام بولعان. ول، الدىمەن، مۇڭالداردىڭ اسكەري جورىقتارىنىڭ بارىنە قاتىسقان اسا ءىرى اسكەري باسشى رەتىندە تانىلادى.

قازاقتىڭ ەجەلگى اتا سالتى بويىنشا «ۇلكەن ۇل تاق مۇراگەرى» دەلىنەدى. بۇل سالت شىڭعىس قاعان اتامىزدىڭ «جاسىسىندا دا» زاڭ رەتىندە بەكىتىلگەن.

شىڭعىس حاننىڭ ورداسىنىڭ اتى «التىن وردا»، ونىڭ: كەيىننەن التىن وردا، اق وردا، كوك وردا بولىپ ءۇش ورداعا ءبولىنىپ، ورتالىق بيلىكتىڭ التىن وردا دا بولعانى تاريحتان ءسال-ءپال بولسا دا حابارى بار ادامعا ەشقانداي داۋ تۋعىزباسا كەرەك. ال «التىن وردانىڭ» ورنىندا بۇگىنگى تاڭدا تەك قانا قازاق مەملەكەتتىگى وتىرعانى دا جانە سونىمەن قاتار وسى التىن وردانىڭ بارلىق بيلەۋشىلەرىنىڭ اداي ۇرپاعى ەكەندىگى دە  ءدال سونداي شىندىق. سەبەبى، بىزگە بۇكىل الەمدە توعىزىنشى ورىندى يەمدەنەتىن مىنا الىپ اتا-مەكەندە سول شىڭعىس حاننان مۇرا بولىپ قالعان. ايتپەسە، جەر داۋى، ياعني الاقانداي جەر ءۇشىن «جان بەرىپ، جان الىسقان» ايقاس، ەشقاشان تاريح ساحناسىنان ءتۇسىپ كورگەن ەمەس. ونداعان جىلدارعا سوزىلعان ۇساق – تۇيەك سوعىستاردى ەسەپكە الماعاننىڭ وزىندە، سان عاسىرلارعا سوزىلعان قىتايمەن، 200 جىلعا سوزىلعان جوڭعارمەن، 300 جىلعا سوزىلعان ورىسپەن سوعىستى ەسكە الىڭىز. تاريحشى ۆ.ل. ەگوروۆ «التىن وردانىڭ مەملەكەتتىك جانە اكىمشىلىك قۇرىلىمى» دەگەن ەڭبەگىندە جوشى ۇلىسى حاندارىنىڭ اۋەلدە ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىنىڭ ساعاسىنا باتۋ سالدىرعان ساراي قالاسىن عانا «التىن وردا» دەپ اتالعانىن ايتادى. سودان بەرتىن كەلە بۇل بۇكىل جوشى اۋلەتىنىڭ مەملەكەتىن بىلدىرەتىن ورتاق اتاۋعا اينالىپ، بىرتە-بىرتە گەوگرافيالىق ۇعىمنان ساياسي تەرمينگە اينالعان. ويتكەنى كونە دەرەكتەردە «التىن وردا» اتاۋىنىڭ ءوزى مۇڭالدىڭ ۇلى حانىنىڭ ورداسىنىڭ ءسان-سالتاناتىنا بايلانىستى شىققان. مىسالى، مۇڭالدار تاريحىنىڭ اسا بىلگىرى راشيد-اد-دين بۇل ورايدا «وندا (قاراقورىم ماڭىندا)  مىڭ ادام سياتىن ءۇي تىگىلگەن...ونىڭ ۋىقتارى التىن، ىشىنە اينالا ماتا ۇستالعان. ونى «التىن وردا» دەپ اتاعان»،- دەپ جازادى. مۇنى ەۆروپا ساياحاتشىسى پ.كارپينيدىڭ كۇيىكتى حان كوتەرۋ ءراسىمىن بايانداعان، اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتانىڭ وزبەك حاننىڭ ءۇيىن سۋرەتتەگەن جازبالارى دا دالەلەدەيدى. شىڭعىسحان ورداسىنىڭ «التىن وردا» دەپ اتالعانى قىتاي جازبا دەرەكتەرىندە اتالادى.

1909 جىلى شىققان «بروكگاۋز – ەفرون قىسقاشا ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگىندە «شىڭعىس حان – ماڭعۇلدىڭ اتاقتى جاۋلاۋشىسى. (1155 – 1227ج.ج.) ...شىڭعىس حان ءوز پاتشالىعىن بالالارىنا ءبولىپ بەردى. ۇلكەن ۇلى بۇكىل مەملەكەتكە ءامىرىن جۇرگىزدى» دەپ جازىپتى.

شاعاتاي تىلىنەن ورىسشاعا اۋدارىلعان «شىڭعىسحان جايلى اڭىزدا» (اۋدارعان ۆ.ا.پانوۆ. اۆتوبيوگرافيا تيمۋرا. بوگاتىرسكيە سكازانيا و چينگيس-حانە ي اكساك-تەميرە. – م.: اكادەميا، 1934. س.260-273) مىناداي دەرەكتەر كەلتىرىلگەن:  «شىڭعىسحان ءوز ۇلىسىن جانە بار بايلىعىن ءتورت ۇلىنا ءبولىپ بەردى. ۇلكەن ۇلى جوشى حانعا ءوزىنىڭ باسىنداعى باس كيىمىن كيگىزىپ، ءوز ورنىنا حان ەتىپ بەكىتتى». بۇل اڭىز سول زامانداعى تاريحي دەرەكتەرمەن سايكەس كەلەدى. مىسالى، «اسىل اڭىزدىڭ» 277 بەتىندە «شىڭعىسحان مىناداي شەشىمگە كەلدى. ول، بىلاي دەدى: «مەملەكەت قۇرۋعا بارىمىزدەن دە انامىز كوپ ەڭبەك ەتتى. جوشى مەنىڭ ۇلكەن مۇراگەرىم...» دەيدى.  بۇل جەردە شىڭعىسحان جوشىنى مۇراگەر دەگەندە ءوزى وتىرعان تاقتىڭ مۇراگەرى دەپ وتىر. سەبەبى، شىڭعىس اتامىزدىڭ 1219 جىلى قىتايدى باعىندىرا سالىسىمەن بۇكىل الەمگە تۇگەلگە جۋىق بيلىگىن جۇرگىزگەن ەجەلگى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ (شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتالارى وعىز، قاراحاندار ورداسى تۇرعان جەر) ورتالىعى ۇلىتاۋعا (قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ ايماعىندا) قونىس اۋدارادى. قازاقتا اعايىندى تۋمالاستاردىڭ ءبارى، اكەلەرىنەن كەيىن ەڭ جاسى ۇلكەنىنە باعىنىپ، سونىڭ ايتقانىن ىستەيتىن ءداستۇر ەجەلدەن ساقتالىپ كەلەدى. بۇل ءداستۇر كۇنى بۇگىندە دە جالعاسۋدا. وسىنداي داستۇرمەن جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي شىڭعىس حاننىڭ دا تاق مۇراگەرى جوشى بولدى. ونىڭ دالەلىن ابىلعازىنىڭ مىنا سوزىنەن دە انىق اڭعارۋعا بولادى. «شىڭعىس حاننىڭ ءتورت ۇلى بولدى. شىڭعىسحان بۇلاردىڭ ارقايسىسىنا باسقاراتىن ىستەرىن ءبولىپ بەردى. جوشىنىڭ مىندەتى – ۇيگە قوجالىق ەتۋ، قوناق قابىلداۋ، توي وتكىزۋ; شاعاتايدىڭ مىندەتى – جازالاۋ، سوت جۇمىسىن جۇرگىزۋ; ۇكىدايعا اكىمشىلىك ىستەر، مەملەكەت قازىناسىنا يە بولۋ تاپسىرىلدى. تولى حان اسكەري ىسپەن اينالىسۋعا ءتيىستى بولدى.

شىڭعىس حاننىڭ وزگە ايەلدەرىنەن تاعى دا بەس بالاسى بار ەدى. قىتاي جورىعىنان كەلگەننەن كەيىن قىتاي جەرىنەن الماتىعا دەيىنگى ەلدى باسقارۋدى وسى بەس بالاسىنا تاپسىردى، بىراق بۇل بەسەۋى العاشقى ءتورت بالاسىنىڭ قۇزىرىندا بولدى. (تۇرىك شەجىرەسى. 66 بەت).

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرسىزدار، جوشىنىڭ مىندەتى – ۇيگە قوجالىق ەتۋ، قوناق قابىلداۋ، توي وتكىزۋ. دەمەك بۇدان شىعاتىن قورىتىندى جوشىنىڭ بيلىگى اكەسى شىڭعىس حاننان باسقالارىنىڭ بارىنە جۇرەدى دەگەن ءسوز. ۇيگە قوجالىق ەتۋ، بۇكىل مەملەكەتكە قوجالىق ەتۋ دەگەن ءسوز ەمەس پە؟! سوندا شىڭعىس حان قۇرعان الىپ مەملەكەتتىڭ قاراشاڭىراعى جوشى ۇلىسى، تاق مۇراگەرى جوشى بولىپ، قازىرگى ەل باسقارۋ ۇردىسىنە سالعاندا «پرەزيدەنت» بولىپ شىقپاي ما؟ سول سياقتى شاعاتايدىكى – جوعارعى سوت توراعاسى، ۇكىدايدىكى – پرەمەر مينيستر، ال تولىنىكى – قورعانىس ءمينيسترى بولىپ شىعادى.

جوشىنىڭ تاق مۇراگەرلىگى شىڭعىس حاننىڭ ايگىلى جاسىسىندا زاڭمەن بەكىتىلگەن. «اكە تاعىنا ۇلكەن ۇلى وتىرۋ كەرەك تە، شاڭىراق يەسى كىشى بالاسى بولۋعا ءتيىستى». ء(ىلياس ەسەنبەرلين «التىن وردا» 15 بەت). بۇتكىل جەر بەتىندەگى ەڭ العاشقى مەملەكەت قازاق ەلى - قازاق مەملەكەتى قۇرىلعالى بەرى، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك جانە وتباسىلىق قۇرىلىمى جۇيەلەرىنىڭ ەكەۋى دە بىردەي. قازاق ەلى قازاق وتباسىسىنىڭ ۇلكەيتىلگەن ماكەتى ىسپەتتى. سەبەبى، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى ءوز باستاۋىن وتباسى قۇرىلىمىنان العان. اتالارىمىزدىڭ «وتباسى شاعىن مەملەكەت» دەيتىندەرى وسىدان.  قازاقتا ۇلكەن ۇلدىڭ تاق مۇراگەرى، ال كىشى ۇلدىڭ قارا شاڭىراق يەسى ەكەندىگى سان مىڭداعان جىلداردان بەرى ساقتالىپ، اينىماس داستۇرگە اينالعان. مىسالى، «يافەس...ەدىل مەن جايىق سۋىنىڭ اراسىندا قونىس تەپتى. يافەستىڭ سەگىز ۇلى بار ەدى، ۇرپاقتارى كوپ بولدى. ولار مىنالار: تۇرىك، حازار، ساقلاپ، ورىس، مەڭ، شىن، كەيمار، تاريح. يافەس ولەرىندە ءوز ورنىنا ۇلكەن ۇلى تۇرىكتى وتىرعىزىپ، وزگە ۇلدارىنا «بارشاڭىز تۇرىكتى پاتشا ءبىلىپ، ونىڭ سوزىنەن شىقپاڭىزدار»، -دەپ وسيەت قىلدى، وعان يافەس ۇعلانى دەگەن لاقاپ قويدى».

ء«ۇيسىننىڭ كۇنبيى قارتايعان شاعىندا مۇراگەرلىككە ۇلكەن ۇلىن قالدىرادى، بىراق ول كوپ ۇزاماي، دۇنيەدەن وزار الدىندا، اكەسىنە تىلەك ءبىلدىرىپ، ورنىنا تۇڭعىشىن مۇراگەر ەتۋدى ۇسىنادى» (ب.ك.الباني «قازاقيا» الماتى 1998. 151 بەت).

        «تۇرىكتىڭ ءتورت ۇلى بار ەدى; تۇتىك، حاكال، بارساجار، املاق. تۇرىك ءوزى ولەر شاعىندا ۇلكەن ۇلى تۇتىكتى ءوز ورنىنا وتىرعىزىپ، قايتپاس ساپارعا كەتتى».

«مۇڭال حان كوپ جىلدار پاتشالىق قىلدى، ءتورت ۇلى بار ەدى. ۇلكەنى – قاراحان، ەكىنشىسى - ءوز حان، ءۇشىنشىسى - كوز حان، ءتورتىنشىسى – كور حان. مۇڭال حان ولەرىندە ورنىنا ۇلكەن ۇلى قارا حاندى قويىپ كەتتى. قارا حان اتاسىنان كەيىن بۇكىل ەلگە پاتشا بولدى». (ابىلعازى «تۇرىك شەجىرەسى» 15 بەت).

ەدىل پاتشا دا ءوز ورنىنا ۇلكەن ۇلى ەللاقتى قويىپ كەتتى. قازاقتا كۇنى بۇگىندە دە كىشى ۇل قارا شاڭىراق يەسى بولىپ ەسەپتەلىنەدى.

552 جىلى بۇكىل تۇرىكتىڭ باسىن قوسىپ، جۋجانداردى جەڭىپ، ەلىن قۇلدىقتان بوساتقان بۇمىن قاعاندى اق كيىمگە وراپ، اربانىڭ ۇستىنە كوتەرىپ وتىرعىزىپ حان سايلادى. ونى ەلحان – بۇكىل ەلدىڭ حانى دەپ جاريالادى... ەلحان تاۋەلدى ەلدىڭ ۇعلانى بولىپ تۋىپ، تاۋەلسىز ەلدىڭ ەلحانى بولىپ ءولدى. ونىڭ ورنىنا ۇلكەن ۇلى قارا ىسسىق حان تاققا وتىردى. (ت.جۇرتباەۆ «دۋلىعا-2» 67 بەت).

ء«ۇيسىننىڭ گۋنموسى قارتايعان شاعىندا ون ۇلىنىڭ ۇلكەنىن ءوز ورنىنا تاعايىندايدى» (س.قويشىعارا «قازاقتىڭ قيلى تاريحى» الماتى-1992. 210 بەت).

وزبەك حاننىڭ ورنىنا ۇلكەن بالاسى تىنىبەك وتىردى.

 ...  «اشكاني (پارسى) پاتشالارى ۇلكەن ۇلدارىن مۇراگەر ەتىپ تاعايىندايتىن.

 ... «1 ءفارھاد ءوز ولىمىنەن بۇرىن مۇراگەرىن بەلگىلەدى. بىرنەشە ۇلدارى بولعانىمەن پارت تاعدىرىن جاس تا تاجريبەسىز ادامعا تاپسىرعىسى كەلمەي، ءوز باۋىرى مەھردادتى وزدەرىنىڭ مۇراگەرى ەتىپ تاعايىندادى. پارت ءداستۇرى بويىنشا تاق ۇلكەن ۇلعا تيەسىلى ەدى» (ريزا شاباني «يران تاريحى» الماتى. 2002. 60 بەت).

«حان  شاتىرىن وزگە جۇرت حان ورداسى – اق وردا دەيدى. وسىدان شىعارىپ، سوناۋ قىپشاق دالاسىنان باستاپ باتۋ اسكەرى بارعان كۇنباتىستاعى جەرورتا تەڭىزىمەن شەكتەسىپ جاتقان ماديارلار جەرىنە دەيىن سوزىلعان تۇستى اق وردا حاندىعى دەپ اتاعان. ال، ساراي قالاسىنىڭ الىستان كۇنمەن شاعىلىسقان التىن كۇمبەزدەرىنە قاراي ورۇسۋت كنيازدارى بۇعان التىن وردا دەپ ات قويعان» (8 بەت). ء«بىر كەزدە اتامىز شىڭعىس حان ورداسىن دا جۇرت التىن وردا دەپ اتاعان. ەندى ءبىزدىڭ وردامىزدى التىن وردا دەيدى، ال قىپشاق، بۇكىل قاراماعىمىزداعى شىعىس ەلى ءالى اق وردا دەپ  ءجۇر. وزىمە دە اق وردا دەگەن ات ۇنايدى... اق وردا اتامىز ۇلى شىڭعىس حاننىڭ توعىز قۇيرىقتى اق جالاۋىنىڭ بەينەسى ءتارىزدى ماعان قاسيەتتى كورىنەدى. تەك وعان كىر جۇقتىرماي ساقتاي ءبىلۋ كەرەك. التىن جۇرگەن جەردە وپاسىزدىق تا جۇرەدى. التىن وردا دەۋگە ءتۇبى ول وپاسىز بولا ما دەپ قورقام»... ء(ىلياس ەسەنبەرلين «التىن وردا» 28 بەت).

ب.زالەسسكي ء«بىر كەزدە شىڭعىس حان وسى دالا توسىندەگى وتىراردى ءوزىنىڭ ۋاقىتشا استاناسى ەتسە، بەرتىنىرەك ءرۋستى باعىندىرعان التىن وردا وسى دالا دا كوشىپ-قونىپ ءجۇردى».

التىن وردا (التىن ءۇي),  «وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن توي» جانە كيەلى توعىز سانىنىڭ تاريحى وعىز حاننان قالعان.  «ودان سوڭ وعىز حاننان قالعان التىن ءۇيدى تىكتىردى. ونىڭ وڭ جاعىنا التى شاتىر، سول جاعىنا التى شاتىر تىكتىردى. سونداي-اق ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا باسىنا التىن تاۋىق ورناتقان قىرىق قۇلاش اعاشتى تۇرعىزدى، سول جاعىنا باسىنا كۇمىس تاۋىق ورناتقان قىرىق قۇلاش اعاشتى تۇرعىزدى. حاننىڭ جارلىعىمەن بۇزىق بالالارى مەن نوكەرلەرى التىن تاۋىقتى، ۇشوق بالالارى مەن نوكەرلەرى كۇمىس تاۋىقتى اتپەن شاۋىپ كەلە جاتىپ اتىستى. تاۋىقتاردى اتىپ تۇسىرگەن كىسىلەرگە كوپ سىيلىقتار بەردى. كۇن حان اكەسىنىڭ ىستەگەنىن ىستەپ توعىز ءجۇز جىلقى، توعىز مىڭ قوي سويعىزدى، توقسان بىلعارى ىدىسقا قىمىز تولتىرتتى. قىرىق تاۋلىك توي تويلاپ، ساۋىق قۇردى» ابىلعازى. «تۇرىك شەجىرەسى» (24 بەت).  سوندا،  جوشى يەلىك ەتكەن قازاق دالاسى مەن ەلى شىڭعىسحاننىڭ جانە سونىمەن قاتار،  شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتالارى وعىزحان، قاراحانداردىڭ  ءتول جۇرتى بولىپ شىقپاي ما؟!

شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ تاق مۇراگەرلىگى التىن وردا دا، التىن وردانىڭ تاق مۇراگەرلىگى قازاقتا ەكەندىگى ەشقانداي داۋعا جاتۋعا ءتيىس ەمەس.

ءسوزىمنىڭ سوڭىندا مىنا ماسەلەلەردىڭ باسىن اشا كەتەيىن. كەيبىر جازبالاردا ونىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى ءوز بالاسى ما، جوق پا دەگەن ەكى ۇشتى پىكىرلەر كەزدەسىپ، سول كۇدىكتى اڭگىمەنى شاعاتاي ايتتى دەسەدى. «قۇپيا شەجىرەدەن»، «التان توبىشتان»، ءراشيت-اد-ءديننىڭ  «جالپى تاريحىنان» جانە وزگە دە دەرەك كوزدەردەن ۇلكەن ۇل جوشى مەن ونىڭ تەتەلەس ءىنىسى شاعاتايدىڭ اراسىندا ۇنەمى  (مىسالى، اقىلدىلىقتان، مەرگەندىكتەن، باتىرلىقتان، اسكەرگە قولباسىلىق جاساۋدان ت.ت.) باسەكەلەستىكتىڭ بولعانىن اڭعارامىز. ونىڭ سوڭى كەيىننەن ءتورت بالانىڭ ءوز ىشىنەن ەكى جىككە: شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى، ياعني تاق مۇراگەرى جوشى مەن كەنجە ۇل، ياعني قاراشاڭىراق يەسى تولەنىڭ ءبىر جاق، ورتاداعى شاعاتاي مەن ۇگەدەيدىڭ ەكىنشى جاق بولعانىن كورەمىز. بۇل اڭگىمە ۇگەدەي حان ولگەننەن كەيىن ءتىپتى شيەلەنىسىپ، 1251 جىلى تولەنىڭ بالاسى موڭكەنىڭ حان تاعىنا كەلۋىمەن جوشى، تولە ۇرپاعى اتام قازاقتىڭ اتا سالتىنا ساي وردا بيلىگىن ءوز قولدارىنا العاندارىن كورەمىز. ايتپەسە، جوشى شىڭعىستىڭ ءوز بالاسى ەكەندىگىن ءراشيت-اد-دين «تايعا تاڭبا» باسقانداي ەتىپ «مەركىتتەر شىڭعىس حاننىڭ اۋىلىن شاۋىپ، توناپ، ونىڭ جوشىعا جۇكتى ايەلىن الىپ كەتتى» - دەپ جازىپ كەتكەن ەدى. (راشيد اد دين. سبورنيك لەتوپيسەي، توم 11, ستر. 65). ەندى وسىنىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ باتىر ۇلى ابىلاي حاننىڭ بالاسى ءۋاليدىڭ نەمەرەسى شوقان ءوزىنىڭ حان تۇقىمىنان ەكەنىن جانە ارعى تەگى شىڭعىس حاننان تارايتىنىن ايتىپ جۇرەتىنىن ورىستىق ەتنوگراف عالىمى ن.گ.ءپوتانيننىڭ دە ول تۋرالى ەستەلىگىنەن بىلەمىز. (چوكان ۆاليحانوۆ. سوبرانيە سوچينەني الما-اتا. 1968, ء1ۇ توم. ستر.  323). 

شىڭعىس قاعان وسيەتىنەن: شىڭعىسحان اتامىزدىڭ مىنا وسيەتىن قازاقتا ەستىمەگەن، بىلمەيتىن ادام جوق دەسە دە بولادى: «شىڭعىس حان كەيىن ءوزىنىڭ باعىندىرعان ەل – جۇرتىن ءوزىنىڭ ءتورت ۇلىنا ءبولىپ بەرگەندە، تورتەۋىن قاتار وتىرعىزىپ، مىناداي اقىل بەرەدى. «تورتەۋىڭ ءوزارا تاتۋ بولىڭدار، ءبىر-بىرىڭە جاۋلىق ويلاماڭدار».

قورامساسىنان ءبىر وقتى شىعارىپ، ونى ءوزى سىندىردى، سودان سوڭ بىرنەشەۋىن الىپ، بىرىكتىرىپ ۇستاپ تۇرىپ: «كىم سىندىرا الادى؟» دەپ سۇرادى. ەشكىم سىندىرا المادى. سوندا شىڭعىس حان ايتتى: «مىنە، سەندەر دە وسى وق سياقتىسىڭدار. ەگەر سەندەر ورتالارىڭنان بىرەۋىڭدى بيلەۋشى ەتىپ سايلاپ، سونىڭ ايتقانىمەن جۇرسەڭدەر، ەشكىم دە سەندەردى جەڭە المايدى. ەگەر بىرلىك بولماي، ارقايسىڭ ءوز بەتتەرىڭشە ءبىر – بىرىڭە جاۋ بولساڭدار، جاڭاعى جالعىز وقتاي ءبارىڭدى دە تالقاندايدى». بۇل – تاماشا اقىل، تاپتىرماس كەڭەس بولدى». (ابىلعازى. «تۇرىك شەجىرەسى»، الماتى 1992 جىل، 66 بەت).  بۇل وسيەت اتام قازاق تا «تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى، التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى» دەگەن ماقال بولىپ تۇجىرىمدالعان. وسى ماقالدى باسشىلىققا الۋ قازىرگى قازاققا اۋادان دا قاجەت.              

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم,

ماڭعىستاۋ

Abai.kz