كەيىنگى جىلدارى ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىندا پايدا بولعان جۇمباق جاعدايلار قوعامدى بارىنشا الاڭداتۋدا. جانە وسىنداي تۇسىنىكسىز قۇبىلىستارعا بۇگىنگى عىلىم جاۋاپ بەرۋگە دارمەنسىز بولىپ وتىر. مىسالى، باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى بەرەزوۆكا، اقمولا وبلىسىنداعى قالاشى اۋىلدارىندا بولعان جاعدايدان وقىرماندار قۇلاعدار. جۋىردا عانا اقتوبە، قوستاناي جانە اقمولا وبلىستارىنىڭ اۋماعىندا مىڭداعان باس كيىكتەر بەلگىسىز كەسەلدەن قىرىلىپ قالدى. ەڭ قيىنى، رەسمي ورىندار ءالى كۇنگە دەيىن وسى وقيعالاردىڭ بىردە بىرىنە ناقتى جاۋاپ ايتا الماي وتىر. دەگەنمەن، بۇدان شىعاتىن جالعىز قورىتىندى: ەلىمىزدەگى ەكولوگيالىق احۋالدىڭ ادام توزگىسىز جاعدايعا جەتكەندىگى. وكىنىشكە وراي رەسمي ورىندار بۇنى دا مويىنداعىسى كەلمەيدى. قازىر وسى اپاتتاردىڭ سەبەبىن انىقتاماققا شەتەلدىك عالىمداردىڭ دا تارتىلىپ جاتقانىن بىلەمىز. ال، ۇلت جاناشىرلارى مەن قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ قايسى ءبىرى بۇنى عارىشتىق زىمىرانداردان توگىلگەن ۋلى گەپتيلدىڭ زاردابى  دەسە، ەندى ءبىرى قازاقستاننىڭ ءار ايماعىندا ورنالاسقان اسكەري پوليگونداردىڭ اسەرى دەيدى. تاعى بىرەۋلەرى ۋران جانە باسقاداي ەكولوگياعا قاۋىپتى كەن وندىرەتىن كەنىشتەردەن تارايدى دەپ جاتىر. وسى بولجامداردىڭ قاي-قايسى دا شىندىقتان الىس ەمەس.

سوناۋ ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، اعىلشىندار مەن ورىس كوپەستەرى ساحارا دالانىڭ تاۋى مەن تاسىن قوپارىپ، كەنىشتەر اشىپ، زاۋىتتار تۇرعىزعانىن بىلەمىز. بۇلاردىڭ كوبى قازىر ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت قاراۋسىز، اشىق كۇيىندە جاتىر. ال وسىلاردان قورشاعان ورتاعا كەلەر قانداي قاۋىپ بار ەكەنىن زەرتتتەپ جاتقان ەشكىم جوق.

كەڭەس بيلىگىنىڭ قولاستىندا بولعان ونداعان جىلدار ىشىندە قازاق جەرىنەن بىرنەشە اسكەري پوليگون، ءبىر عارىش ايلاعى اشىلدى. بۇلاردان دا كەلىپ جاتقان ەكولوگيالىق زياندى ءالى ەشكىم دە جۇيەلى تۇردە زەرتتەپ، قورىتىندى شىعارعان جوق. تەك سەمەي اتوم پوليگونىن ايتامىز دا قويامىز.

ەندى وسى اڭگىمەنى قوزعاۋعا سەبەپ بولعان جاعداي. 2010 جىلدان بەرى پاۆلودارداعى «ەكوسەرۆيس-س» سەرىكتەستىگى وبلىس ءوڭىرىن ارنايى زەرتتەپ، ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرعان ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى انىقتاپ كەلەدى. وسى زەرتتەۋدىڭ ءبىر باعىتى باياناۋىل اۋدانىنا قاراستى ەلدىمەكەندەردەگى رادون گازىنىڭ مولشەرىن انىقتاۋعا ارنالعان بولاتىن. ( رادون-ءتۇسسىز ينەرتتى گاز، راديواكتيۆتىلى، ادامنىڭ ءومىرى مەن دەناۋلىعىنا زياندى، بولمە تەمپەراتۋراسىندا ەڭ اۋىر گازداردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى).

بۇل سەكىلدى ءبىر زەرتتەۋ جۇمىسى وسىدان 4-5 جىل بۇرىن، 2010 جىلى دا جۇرگىزىلگەن ەكەن. سول جىلى پاۆلوداردىڭ ەرتىس-باياناۋىل وڭىرىندەگى اۋىلداردىڭ 33,8 پايىزىن، عيماراتتاردىڭ 12,3 پايىزىن، قىزمەت بولمەلەرىنىڭ 8,6 پايىزىن، سۋ كوزدەرىنىڭ 9,7 پايىزىن زەرتتەگەندە، رادون مولشەرىنىڭ بىرنەشە ەسە كوبەيىپ كەتكەنى انىقتالعان. اسىرەسە، باياناۋىل اۋدانىنداعى تورايعىر اۋىلىنىڭ مادەنيەت ۇيىندەگى سپورت زالى مەن قۇندىكول اۋىلىنداعى تۇرعىن ۇيلەردە.

ءسويتىپ 2010 جانە 2014 جىلدارداعى تەكسەرۋدىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا، اۋدانداعى بىرنەشە ەلدىمەكەندەردە رودون گازىنىڭ دەڭگەيى ەكى، ەكى جارىم ەسەگە كوتەرىلگەنى بەلگىلى بولعان. اسىرەسە، عيماراتتار مەن تۇرعىن ۇيلەر ىشىندەگى اۋاعا رادوننىڭ ارالاسۋ دەڭگەيىنىڭ تىم جوعار ەكەنى ايتىلادى. ايتالىق، قۇندىكول، تورىايعىر، اقسان سەكىلدى اۋىلدارداعى بۇنداي جاعداي ەكولوگتاردى الاڭداتىپ وتىر.

ەندى وسى كەسەل تاراتاتىن رادون گازى قايدان شىعادى دەسەك، مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ول جەر استىنان، سۋ كوزدەرىنەن بولىنەتىن كورىنەدى. سوسىن ىرگەتاستىڭ جارىعى نەمەسە باسقاداي جولدار ارقىلى ءۇيدىڭ ىشىنە كىرىپ، اۋاعا ارالاسادى ەكەن.

ال، رادوننىڭ دەنساۋلىققا ناقتى زيانى قانداي دەگەنگە كەلەر بولساق، الەمدىك مەديتسينا بۇل جونىندە بىرنەشە جىلداردان بەرى دابىل قاعىپ كەلەدى دەيدى ەكولوگتار. سەبەبى، حالىقارالىق رادياتسيادان قورعانۋ جونىندەگى كوميتەتتىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، دۇنيەجۇزى بويىنشا وكپە راگىنىڭ 10 پايىزى وسى رادون گازىنان بولادى ەكەن. بۇدان باسقا ول: تىنىس الۋ جولدارىنىڭ كەسەلىنە ۇرىنۋعا، اسقازان مەن نەسەپ جولدارى، تىك ىشەك جانە تەرى راگىنا ۇشىراۋعا سوقتىرىپ، ودان باسقا جۇرەك-قان تامىرلارى، باۋىر، جىنىس بەزدەرىنىڭ سىرقاتقا ۇرىنۋىنا سەبەپ بولاتىن كورنەدى.

جوعارىداعى كورسەتكىشتەردىڭ ايعاعى ىسپەتتەس، پاۆلودار وبلىسى قازىر راك دەرتىنە شالدىعۋ جونىنەن ەلىمىزدە الدىڭعى قاتاردا تۇرعان ايماقتاردىڭ ءبىرى. وبلىستا 2 مىڭعا جۋىق ادام جىل سايىن ونكولوگيالىق كەسەلگە ۇرىنادى ەكەن. ونكولوگيالىق ەمدەۋ مەكەمەسىندە مىڭعا تارتا ادام تىركەۋدە تۇر. بۇلاردىڭ ىشىندە جاس بالالار دا بارىن ەسكەرسەك، الداعى كۇندەردە بۇل كورسەتكىشتىڭ بيىكتەپ كەتۋ قاۋپى بارى دا انىق.

وكىنىشكە وراي، «ەكوسەرۆيس-س» سەرىكتەستىگى ەلدى مەكەندەردى عانا زەرتتەگەن. ال، شىندىعىندا بۇگىندە باياناۋىل وڭىرىنە ەكولوگيالىق قاۋىپ توندىرەتىن بۇدان باسقا دا كوپتەگەن اپات وشاقتارى بار ەكەنىن ەسكەرتكىمىز كەلەدى. ايتالىق، كەڭەس وكىمەتى ورناعانشا، ەرتىس-باياناۋلا وڭىرىندە مىس وندىرەتىن 5 زاۋىت بولعان. ولار: الەكساندروۆسكي قورعاسىن-مىس-كۇمىس زاۋىتى (باياناۋىل تاۋلارىنان 10 شاقىرىم قاندىقاراسۋ دەگەن جەردە); يواننو-پرەدتەچەنسكي مىس زاۋىتى (قىزىلتاۋ-جوسالىدا); ۆلاديميرسكي (ەرتىس وزەنىنە جاقىن، قازىرگى كۋرچاتوۆ قالاسى ماڭىندا); باياندىقۇدىق (مايكوبە كەنىشىنەن 18 شاقىرىم جەردە); ۆوزنەسەنسكي كەن بايىتۋ زاۋىتى (ەكىباستۇز قالىسىنىڭ جانىندا). مىنە، وسى  زاۋىتتارعا كەن ءوندىرىپ بەرىپ وتىرعان كەنىش كوزدەرىنىڭ كوبى بۇگىن قاراۋسىز، اشىق-تەسىك جاتىر. بۇلاردان اۋاعا قانشالىقتى ۋلى زاتتار بولىنۋدە، ونىڭ قانداي زيانى بار ەكەنىن ەشكىم زەرتتەپ جاتقان جوق.

ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك. جوعارىدا اتالعان الەكساندروۆسكي زاۋىتى مەن قازىرگى بىرلىك اۋلىنىڭ اراسىندا ۋتاس دەگەن جەر بار. قازاقتار سول كەزدە بۇل ارانى اينالىپ ءوتىپ، ول توڭىرەككە مال جايعىزىپ، ەل قوندىرماعان. ياعني، ول جەردىڭ رادياتسيالىق دەڭگەيى جوعارى بولعانىن قازاقتار بىلگەن. جانە وسى بىرلىك پەن تورىايعىر اۋىلدارىنىڭ اراسىندا ۋران كەنىنىڭ ۇلكەن كوزى جاتىر. 1960 جىلى وسى جەردىڭ ۇستىمەن ۇشقان ۇشاقتىڭ پريبورلارى ىستەمەي قالىپ، ارتىنان عالىمدار كەلىپ زەرتەگەندە، ۋران كەنىنىڭ بار ەكەنى انىقتالعان. «كەي ايماقتاردا ۋران كەنى جەردىڭ سىرتقى قاباتىنا جاقىن بولادى. ال بۇل تۇستا جاتقان ۋرانىنىڭ قورشاعان ورتاعا قانشالىقتى زيانى بار ەكەنىىن ەشكىم ءالى انىقتاعان جوق»-دەيدى قالامگەر، ولكەتانۋشى-عالىم سەرىك جاقسىباەۆ دەگەن اعامىز.

كەيىن كەڭەس ۇكىمەتى ورناپ، مايقايىڭ التىن كومبيناتى جۇمىس ىستەپ تۇرعان كەزدە، باياناۋىلدىڭ سولتۇستىك-باتىسىنان سۋۆەنير دەپ اتالاتىن التىن كەنىشى اشىلدى. قازىر بۇل كەنىش تە قاراۋسىز جاتىر. تورىايعىر كولىنەن باستىسقا قاراي ون شاقتى شاقىرىم جەردە قازان اۋزى دەگەن ەسكى كەن ورنى بار. (ەرتەدە سارىادىر كەنىشى دەپ اتالعان). ارنايى بارىپ بايقاعاندا كوردىك، كوك قۇرىش تاستى جارىپ، تىكەلەي قازىلعان شۇڭقىر، ءتۇبى كورىنبەيدى. ەرتە ۋاقىتتا بىرەۋلەر استىنا تۇسكەن ەكەن، تۇبىندە كەن تاسيتىن تەمىر ۆاگونەتكالار بار دەپتى-مىس. بۇل كەنىشتەردىڭ كوبىنەن مىس وندىرىلگەن. ال، ماماندار مىس پەن ۋراننىڭ مىندەتتى تۇردە بىرگە جۇرەتىنىن ايتادى. سوندىقتان يەسىز قالعان شاحتالاردىڭ قورشاعان ورتاعا ولشەۋسىز زيانى بار ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى.

وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ەكىباستۇز قالاسىنا قاراستى الكەي مارعۇلان اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اۋماعىنان «Fonet Er-Tai AK MINING» دەپ اتالاتىن، مىس كەنىن بايىتاتىن كاسىپورىن اشىلدى. جول كارتاسى بويىنشا تاعى دا ءبىر كەن ورنى ىسكە قوسىلدى دەپ بورىگىن اسپانعا اتىپ جاتىر رەسمي ورىندار. بىراق ول كەنىشتىڭ اكەلەر ەكولوگيالىق زاردابىن ەسكەرمەيمىز. ەرتەڭ كاسىپكەرلەر كەنىشتىڭ بەرەرى تاۋسىلعان كۇنى تاستايدى دا كەتەدى. سوسىن ونىڭ قاسىرەتىن تارتاتىن اينالا وتىرعان قالىڭ قازاق. ونى ەسكەرىپ جاتقان جان جوق.

بۇل جاقتاعى ەسكى كەن ورىندارىنىڭ رادياتسيالىق دەڭگەيى وتە بيىك ەكەنىنە تاعى ءبىر مىسال: جوعارىدا اتالعان «Fonet Er-Tai AK MINING» كاسىپورىنى ورنالاسقان قوجان شاتى دەگەن جەرگە جاقىن جاتقان تەسىكمولا دەگەن ەسكى كەن ورنى بار. وسى تەسىكمولانى وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ورىس كەن ىزدەۋشىلەرى اشىپ، ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ تاستاپ قاشىپ كەتىپتى. سەبەبى الگى ارانىڭ رادياتسيالىق دەڭگەيى ءوتى جوعارى بولىپ، ەشبىر سەبەپسىز ادامدارى ولە باستايدى. سول زاماننان بەرى وسى كەن ورنىنىڭ بەتى اشىق جاتىر. بەرتىن، سول جەرگە جاقىن تۇرعان ۇزىنبۇلاق اۋىلىنىڭ كەيبىر ادامدارى كەنىشتىڭ شۇڭقىرىنا ەڭكەيىپ قارايمىز دەپ، باستارىنداعى شاشتارى ءتۇسىپ قالعان. قازىر ەل-جۇرت ول ماڭايعا جولامايدى. وسىنى كوزدەرى كورگەن ۇلكەندەر اڭگىمەلەپ وتىر. بىراق بۇل دا جەرگىلىكتى بيلىك پەن ەكولوگتاردى ازىرشە الاڭداتىپ وتىرعان جوق.

ەرتىس-باياناۋىل ءوڭىرىنىڭ بۇگىنگى ەكولوگيالىق احۋالىنا وي جۇگىرتىپ وتىرىپ، سوناۋ ەسىل اۋدانىنداعى قالاشى مەن باتىس قازاقستانداعى بەرەزوۆكا اۋىلىنداعى جۇمباق جاعداي جانە ءار جەردە بۇرق ەتىپ جاتقان ەكولوگيالىق اپات باياناۋىلدا قايتالانىپ جۇرمەس پە ەكەن دەپ ويلايسىڭ.

Abai.kz