اقيىق ء(سۇيىنباي ارونۇلىنا ارناۋ)
(پوەما)
ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم،
ءبورىلى بايراق كوتەرسە،
قوزىپ كەتەر قايداعىم!
ءسۇيىنباي
I
جىبەرمەي سوزدەن ەسەنى،
جىراۋلار عۇمىر كەشەدى.
كىندىگىن كەسكەن قىزىر كەپ،
ءسۇيىنباي اقىن كەشەگى،
شەشەسى جىرعا جەرىك بوپ،
دۇنيەگە كەلگەن دەسەدى.
ولەڭنىڭ ءسۇتى ەمگەنى،
ولەڭنەن ەكەن جورگەگى،
ولەڭنەن ەكەن جىبەكتەي،
كەستەلى كورپە، توسەگى!
ايتىسقا تۇسسە كوشەلى،
كورمەگەن قايتىپ مەسەلى.
اقتارسا التىن ساندىقتاي،
كەۋدەسى جىردىڭ كەشەنى،
تولعانىپ كەتسە ءبىر ءوزى،
شۇبىرعان قالىڭ كوش ەدى.
جاقسىعا جولداس، دوس ەدى،
نادانعا ناعىز ءوش ەدى.
ءسۇيىنباي ىزدەپ كەلگەندە،
تەزەكتەي تەنتەك تورەنىڭ،
تارىلعان الدى كەڭ ەدى،
تورىندە ورىن بوس ەدى...
سۇيەكتەن ءسوزىن وتكىزسە،
شىندىققا كوزىن جەتكىزسە،
تارقاعان بويدان كەسەلى.
ومىردە كەدەي بولسا دا،
ولەڭنەن اقبوز ءۇي تىككەن،
اقىننىڭ سويى وسى ەدى.
جامبىلدىڭ ءوزى ءپىر تۇتقان،
ءسۇيىنبايى بار قازاقتىڭ،
ماڭدايدا باعى بەس ەلى!
تۇياعى تاسقا ىلىكپەي،
قۇيعىتا شاپقان كۇلىكتەي،
ءسۇيىنباي قايتا تۋار ما،
ءار ءسوزدى شاققان جىلىكتەي؟!
ارتىندا قالعان مۇراسى،
مىڭ جىلدا توزباس مۇلىكتەي.
ورىسكە سىيماس ولەڭى،
مىڭعىرىپ جاتقان تۇلىكتەي.
وسىنشا بايلىق بىتسە دە،
سارعايا قانشا كۇتسە دە،
وڭىنان بەرمەي تىلەگىن،
ونىڭ دا قايعى جۇرەگىن
سورىپتى قارا سۇلىكتەي.
ءار جاققا تارتقان قازاقتىڭ،
ءبىر جەرگە باسى بىرىكپەي...
بولىسسا ءتاڭىر كەدەيگە،
ءبارىن دە بەرەر دەمەي مە؟
باتىردىڭ كۇشى بىلەكتە،
اقىننىڭ كۇشى كومەيدە.
ايتىلماي ىشتە ءسوز كەتسە،
جەگىدەي جاندى جەمەي مە؟..
مەنىڭ دە ولەڭ – ءوز اكەم،
ءسۇيىنباي ماعان وگەي مە؟!
سۇيەكەم قۇساپ سۋىرىلسام،
ءتىرى جان مەنى بوگەي مە؟!
قاراتاۋ كورگەن اتاسىن،
الاتاۋ بەرگەن باتاسىن،
سۇيەكەم جاستان شيىرعان،
ولەڭنىڭ التىن ساقاسىن.
الدىنا كەلگەن كىسىنىڭ
كوركىنە ەمەس ايىرعان،
سوزىنە قاراپ ساپاسىن.
ۇرانداپ ارۋاق شاقىرىپ،
ء«بورىلى بايراق كوتەرسە»،
بۇعىنىپ قالاي جاتاسىڭ؟
ولەڭدى سۋداي ساپىرىپ،
تەڭىزدەي تولقىن اتاسىڭ!
شۇبىرعان ءىزى شيىر بوپ،
شەشىلمەي جاتقان ءتۇيىن كوپ.
دۇنيە باقسا تەرىسكە،
ءبىر ەزۋ اتتاي بۇيىرلەپ،
زورلىقتىڭ زۇلىم باسىنا،
ءسۇيىنباي قۇساپ كىمىڭ بار،
سۋىرىپ ءسوزدىڭ قىلىشىن
قاسقايىپ تۇرىپ ۇيىرمەك؟!
ۇيتقىعان زامان قۇيىنداي،
پەندەنى كورمەس بۇيىمداي.
قايراتىڭ باردا جاسقانبا،
قاناتىڭ باردا اسپاندا،
ايتپەسە قور بوپ وتەرسىڭ،
كوزىڭنىڭ جاسى تيىلماي.
تەنتىرەپ ءجۇرىپ تاپقانىڭ،
تىسىندە كەتەر ءتىستىنىڭ،
قولىندا كەتەر كۇشتىنىڭ.
وزىڭە ءتۇيىر بۇيىرماي.
وسىنى بىلگەن ءسۇيىنباي،
قىرانداي قانات قومدانىپ،
دومبىرا – دوسىن قولعا الىپ،
توبەگە شىقسا تولعانىپ،
سالادان اققان سۋداي بوپ،
قاپتالعا بىتكەن نۋداي بوپ،
تۇرعان با جۇرتى جيىلماي؟
حالقىنىڭ بولىپ قورعانى،
كوكەيدە تۇنىپ ارمانى،
كومەيدەن مارجان توگىپتى،
ولگەنشە ءسوزى سۇيىلماي...
شالىقتاي بەرمەي جونگە كەپ،
سويلەپ ءبىر كەتسەم تەرمەلەپ،
تاڭدايىم كەۋىپ كەبەرسىپ
ماڭدايىم تەپشىپ تەرلەمەك.
ءسۇيىنباي سالعان سۇرلەۋمەن،
بيىككە تارتسام ورمەلەپ،
قولتىقتان كەلىپ دەمەيدى،
ارۋاعى «قۇلاي كورمە!» - دەپ.
قۇلاسام دۇشپان اياماس،
ەكى دە كۇننىڭ بىرىندە،
كورىمدى قازىپ تىرىمدە،
بولعالى جۇرگەن جەرلەمەك.
سۇيەكەم كورگەن سۇم تىرلىك،
بىزگە دە جەتتى دوڭگەلەپ،
بىزدەن دە وتەر دوڭگەلەپ.
داۋاسىز دەرتتەن ىشتەگى،
سىرتتاعى قايعى-شەر بولەك.
اينالىپ تۇرعان دۇنيە،
وزىندە جوققا شولدەمەك...
اڭساعان اسىل مۇراتىڭ،
اسپاندا بولسا، جەردە جوق،
جەردە جوق بولسا، ەلدە جوق،
ەلدە جوق بولسا، سەندە جوق،
سەندە جوق بولسا، مەندە جوق،
ساعىمداي سيقىر جالعاندا
ارمانعا جەتكەن پەندە جوق.
قازاقتا جوقتى تابۋعا،
قاراسام تۇپتەپ زەردەلەپ،
ءسۇيىنباي سىندى ەر كەرەك!
جۇرەكتىڭ كوزىن تازالاپ،
الىسقا قارا، ازامات!
جوعالتۋ باردى وپ-وڭاي،
جوقتان بار جاساۋ عاجاپ-اق!
جەتەم دەپ جوققا جۇيرىكپەن،
قىرانداي جاۋعا شۇيلىككەن،
باياعى باتىر بابالار،
جورىققا ءمىنىپ قازانات!
ولشەۋلى مىناۋ جالعاندا،
ولشەۋسىز باقىت بولعان با؟
ماڭگىلىك، شەكسىز ەركىندىك
بۇيىرعان، شىركىن، ەل بار ما؟!
ىزدەگەن جوعىم وسى عوي،
قول سوزىپ بيىك ارمانعا.
باياندى، ماڭگى بوستاندىق
اڭساعان بارلىق جاندارعا،
تالمايتىن قانات بىتسەيشى،
كەۋدەدە شىبىن جان باردا!..
اقىنعا بىتكەن ءتىل مەن جاق،
سۇرىنسە سوزدەن ءمىن بولماق.
الىسقا ۇزاي الماسسىڭ،
ايتپاساڭ ويدى سىندارلاپ.
وتكەنگە قۇلاق تۇرمەگەن،
ولجادان قىمبات قۇر قالماق.
اقىن مەن جىراۋ بولماسا،
كونەدەن قالعان جۇرناقتى،
جەتكىزەر بىزگە كىم جالعاپ؟
سولاردىڭ ءبىرى – ءسۇيىنباي،
ولەڭنەن وزەن تاسىتىپ،
ءداريا كەشكەن، سۋ جالداپ...
ءسۇيىنباي اقىن ەر ەدى
ءبىر ءوزى مىڭعا تەڭ ەدى.
بوساعا ەمەس، ءتور ەدى،
شۇلعىتقان حان مەن تورەنى.
حالقىنىڭ جوعىن جوقتاسا،
كەرەگە قانات، كەڭ قۇلاش،
سەرپىنى قاتتى زور ەدى.
بيلىككە سالسا بەل ەدى،
ايتىسقا تۇسسە سەل ەدى،
اشىنعان جەرى بولسا دا،
توسىلعان جەرى جوق ەدى.
ءىى
قىرعىزدا اقىن قاتاعان،
جۇيرىك تە بولسا جاتاعان.
شەشەسى دە ونىڭ قالجا جەپ،
ۇل بولىپ تۋعان اتادان.
اقىننىڭ اساۋ تارپاڭى،
الدىنا كەلسە تارپىعان،
استىنا تۇسسە تاپاعان.
قىرعىزدىڭ تالاي اقىنىن،
توبىمەن تۇساپ، ماتاعان.
وراقتاي وتكىر تىلىمەن،
ورمانداي كەسىپ وتاعان.
جارىلىپ ولە جازداعان،
جەڭىلگەن اقىن قاپادان.
وزىنە جاندى تەڭگەرمەي،
ماڭىنا ءتىپتى ءمان بەرمەي.
ءسۇيىنباي كىرىپ كەلگەندە،
قۇتىردى جىنىن كورگەندەي.
الىستان اتقان مەرگەندەي،
ايتىسپاي جاتىپ جەڭگەندەي.
اسپاننىڭ استىن ساپىرىپ،
قارا بۇلت بولىپ تونگەندەي،
اسىپ تا تاسىپ سويلەدى،
قۇدايعا بارىپ كەلگەندەي.
تەزەككە قاراپ توردەگى،
قۇلاشىن كەڭگە سەرمەدى.
قازاقتىڭ قاسقا-جايساڭىن،
شىبىنداي قۇرلى كورمەدى.
ۇزەتىن اتتاي شىلبىرىن،
جۇلقىنا تارتتى كەرمەنى.
بەتىنە كىسى قاراتپاي،
بيىككە شاپشىپ ورلەدى.
شاپشىعان سايىن شالىقتاپ،
تاسىعان سۋداي سەلدەدى.
سۇرقىنان شوشىپ مىنانىڭ،
سۇرلانىپ تەزەك تەرلەدى.
ارقاسى قوزعان قاتاعان،
شامىنا ءتيىپ قازاقتىڭ،
كەۋدەسىن جەلىك كەرنەدى.
كوپتىگىن ايتىپ كوپىردى،
كوبىكتەي كولكىپ كولدەگى.
ء«سۇيىنباي اقىن سەن! - دەدى –،
قاتاعان اقىن مەن! – دەدى –،
ىرقىما مەنىڭ كون!» - دەدى.
قويانعا تونگەن قىرعيداي،
بۇرىلە ءتۇستى شەڭگەلى.
ءار ءسوزى باستان ۇرعانداي،
نازارىن كوپتىڭ بۇرعانداي،
قاتاعان ۇيتقىپ توقتادى،
وردانى ويران قىلعانداي.
شالقايا قالدى شىرەنىپ،
ايتارىن ايتىپ تىنعانداي.
ءدۇر ەتە ءتۇستى قىرعىزدار،
قازاقتىڭ ساعى سىنعانداي.
ءسۇيىنباي سوندا ساڭق ەتىپ،
سىلكىندى داۋىل تۇرعانداي.
قىسىلما دەدى تورەگە،
ءىلىندى ءوزى جەبەگە.
جەڭىلسەم قۇل عىپ بايلاپ بەر،
ەربيگەن وسى نەمەگە.
قۇيعىتا شاۋىپ جونەلسەم،
شاڭىمدى ءسىرا كورە مە!؟
ول – تۇعىر بولسا، مەن – تۇلپار،
ول – تۇيعىن بولسا، مەن – سۇڭقار،
شەنىمە جاقىن كەلە مە؟!
تيگىزىپ ءتىلىن نەسى بار،
ناۋىرباي مەنەن كەنەمە؟
جازۋى سولاي تاعدىردىڭ،
شاڭىراق كۇيرەپ تۇسپەي مە،
قيىراسا ۋىق، كەرەگە....
تۋلاقتاي سىلكىپ، باعايىن،
قازىقتاي جەرگە قاعايىن،
ءبىر ۇرىپ ءوزىن توبەگە.
ءتىرى جان – ءتىستى باقا دا،
اجالى جەتپەي ولە مە؟
جالىنىپ جانى قالمايدى،
ءسۇيىنباي وعان كونە مە؟
تەرىسىن سىلىپ تۇلىپ قىپ،
قويايىن ءىلىپ شەگەگە.
ورمانداي قالىڭ قازاعىم،
قىرعىزعا تەڭدىك بەرە مە؟
بولعاندا قازاق الاتاۋ،
ۇقسايدى قىرعىز توبەگە.
تەڭىزدەي قازاق تۇرعاندا،
كول ەمەي قىرعىز نەمەنە؟..
قاتاعان سوزدەن جاڭىلدى،
ءسۇيىنباي سۋداي اعىلدى.
قازاقتىڭ اسىپ مەرەيى،
قىرعىزدىڭ تاۋى شاعىلدى.
قاتاعان بەكەر قاعىندى،
جەڭىلىپ، اۋزى جابىلدى.
تەزەكتىڭ تۋى جەلبىرەپ،
اشۋدان ورمان جارىلدى.
جەر شۇقىپ قالعان قاتاعان،
جونىنا قامشى تيگەندە،
قازىقتاي جەرگە قاعىلدى...
ءىىى
ەتەگىڭ جاسىل، باسىڭ قار،
تاريحقا كۋا تاسىڭ بار،
الاتاۋ، سەنىڭ باۋىرىڭدا،
تۋىپتى نە ءبىر اسىلدار.
تالايدى باستان وتكەرگەن،
بەلگىسىز بىزگە جاسىڭ بار.
سويلەسە سانسىز ساي-سالاڭ،
قاسقايىپ جاتقان اسۋلار،
سەنىمەن بىرگە تەبىرەنىپ،
شەرتەدى سىرىن عاسىرلار.
جادىندا ءالى قازاقتىڭ،
كوگىندە ويناپ نايزاعاي،
جارقىلداپ تۇسكەن جاسىندار،
سوندىقتان بولار ۇزىلمەي،
كىرپىكتە جۇرگەن جاسىم بار.
كۇرسىنسەم ەسكە تۇسەدى،
ماحامبەت، مۇقاعاليلار،
اباي مەن ماعجان، قاسىمدار!..
سۇيەگىڭ اسىل سۇيەكەم،
قازاعىڭ ءۇشىن سەنىڭ دە
اعارعان ەرتە شاشىڭ بار،
سارپ بوپ وتكەن عۇمىرىڭ،
بايگەگە تىككەن باسىڭ بار!..
سۇيەكەم، سۇڭقار، ساڭلاعىم،
ولىدە اسىپ ارۋاعىڭ،
تىرىدە بيىك سامعادىڭ!
شالقىعان شالقار جۇرتىڭنىڭ
بىرلىگى بولىپ ارمانىڭ،
قازاقتىڭ تاۋ مەن دالاسىن،
ويمەنەن شولىپ شارلادىڭ.
شىبىنداي جانىڭ شىرقىراپ،
شىندىقتى ايتىپ زارلادىڭ.
شىرىلداپ قايدا بارمادىڭ،
ەل ءۇشىن تال دا قارمادىڭ.
ۇقتىردىڭ الىس-جاقىنعا،
قاتاعان سىندى اقىنعا،
تۇتاسقان قالىڭ قازاقتىڭ،
توڭكەرىپ تاستار سالماعىن...
جىرىمداپ تىلمەي سىرماعىن،
جۇرتىڭدى بولمەي جىرلادىڭ.
سول ءۇشىن ساعان ىرزامىن!
تىلەدىڭ اتتى قازاقتىڭ،
قىلعاي دەپ تۇگەل تۇرمانىن.
تۋىسقا تارتىپ بۇرمادىڭ،
توبەڭە تۋداي كوتەردىڭ،
الاشتىڭ وزا تۋعانىن.
حالقىڭنىڭ بولدى ايباتى،
قاجىماس، قايسار قايراتى،
الدىندا كىمنىڭ بولسا دا،
قاسقايىپ سەنىڭ تۇرعانىڭ!
بەس كۇندىك ويلاپ تىرلىكتى،
ۇمىتتىق كەيدە بىرلىكتى.
ءبولىنىپ ءجۇرىپ جەم بولدىق،
بورىدەي تالاپ كىل مىقتى.
ۇزىلگەن جالعاپ كىندىكتى،
سەن ايتىپ كەتتىڭ، سۇيەكەم،
ۋدان دا اششى شىندىقتى.
كوز جۇما قاراپ شىندىققا،
تاپ بولىپ تالاي سۇمدىققا،
كىرشىكسىز ارعا كىر جۇقتى.
ۇڭىلگەن كەزدە وسىعان،
تۇڭىلگەن كەزدە وسىدان،
قاڭعىرىپ كەتكىم كەلەدى،
اينالىپ التى قۇرلىقتى.
جۇرتىمەن بىرگە كۇن كەشەر،
جاپاندا جالعىز جۇرمەس ەر.
الاۋىز بولىپ اعايىن،
شىقپاسا ىشتەن ءبىر كەسەل،
كەنەنىڭ باسىن كىم كەسەر،
كەيكىنىڭ باسىن كىم كەسەر؟
ويلاپ ءبىر كەتسەم وسىنى،
قايعىعا قايعى مىنگەسەر.
كۇڭىرەنىپ بۇكىل ارۋاقتار،
بىرىمەن ءبىرى تىلدەسەر.
تاعدىردىڭ تارتىس، تالاسى،
سارساڭعا سالدى، قاراشى.
ەل ءۇشىن كەتكەن ەڭىرەپ،
ەرلەردىڭ قايدا مولاسى؟
ىزدەيدى جوقتاپ سولاردى،
اتىراۋ، التاي اراسى –
قازاقتىڭ بايتاق دالاسى!
بايتاقتى جىرمەن تەربەگەن،
جاسقانىپ جاتتان كورمەگەن،
رۋحىڭا تاعزىم ەتەمىن،
اروننىڭ اقىن بالاسى!
جىرلاعان ءوزىڭ ەل مۇندا،
جىرلاعان ءوزىڭ جەر مۇندا.
باتا الىپ سەندەي دانادان،
ءۇش جۇزدەن ءورىپ تاراعان،
قازاعىڭ وتىر ورنىندا!
قايتارماي بەتىن كەكتىنىڭ،
تىرلىكتە مىناۋ جوق تىنىم.
قاراساي باباڭ جەبەگەن،
قابليسا جىراۋ دەمەگەن،
تۇياعى سەنسىڭ تەكتىنىڭ!
اسپاننىڭ ءجۇزى اشىلىپ،
اللانىڭ نۇرى شاشىلىپ،
تۇماندى سوناۋ ءوتتى كۇن،
تاۋەلسىز، ازات جەتتى كۇن!
ءتورت قۇبىلا تۇگەل بولسا دا،
بىلىنەر كەيدە جوقتىعىڭ.
تىلەگىڭ بىراق قابىل بوپ،
ءبورىلى بايراق ۇستىندە،
جەلبىرەپ تۇر عوي كوك تۋىڭ!
كوك تۋىڭ امان تۇرعاندا،
ماڭگىلىك بيىك شوقتىعىڭ!..
نەسىپبەك ايتۇلى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى
Abai.kz
