حان كەنەنىڭ قىلىشى
كەنەسارى ورداسىنداعى سىيلى ادامدار مەن اسكەرباسىلار قىزىل قىناپتى قىلىش اسىنعان. ەندەشە، كەنەسارىنىڭ قىزىل قىناپتى قىلىش ۇستاۋى تاريحي شىندىققا ءبىر تابان جاقىنداي تۇسەتىن سياقتى.
كەيىنگى جىلدارى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە كەنەسارى حان تۋرالى از جازىلعان جوق. «حان سۇيەگىن ىزدەستىرۋ» جورىعى اياسىندا جاريالانعان ماقالا-ماتەريالداردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، حان كەنەنىڭ مىلتىعى مەن ساۋىتى جونىندە كەلەلى اڭگىمەلەر قوزعالعان-دى. بەلگىلى اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەت ومبى وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىنان حاننىڭ مىلتىعىن كورگەندىگىن تىلگە تيەك ەتسە، تالانتتى عالىم كەنجەحان ماتىجان كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ ساۋىتى تۋرالى اڭگىمە ايتقان-دى. ساۋىت ءبىر كەزدەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مۇراجايىنا تاپسىرىلىپتى. ءبىر قىزىعى – سول ساۋىت قازىر جوق. ورتالىق مۇراجاي باسشىلىعىنىڭ ايتۋى بويىنشا، پايدالانۋعا جارامسىز بولعاندىقتان ەسەپتەن شىعارىلعان. سودان ۇشتى-كۇيلى جوق. جوعالعان... جاقىندا ورتالىق مۇراجاي ديرەكتورىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى، قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتى مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى كەنجەحان ماتىجان تاعى ءبىر جاعىمدى جاڭالىق ايتتى. ورتالىق مۇراجايعا وتكىزىلگەن كەنەسارى ساۋىتىنىڭ سۋرەتى مەن تىركەۋ قۇجاتتارىن تاۋىپتى.
– ورتالىق مۇراجايدا ون ساۋىت بار، وسى سۋرەت ارقىلى ەكسپەرتيزا جاساپ، كەنەسارىنىڭ ساۋىتىن انىقتاۋعا بولادى. ويتكەنى سول ون ساۋىتتىڭ بىرەۋى حاندىكى بولۋى دا عاجاپ ەمەس، – دەيدى كەنجەحان مىرزا.
حان كەنەنىڭ مىلتىعى مەن ساۋىتى تۋرالى اڭگىمەلەردىڭ ۇشىعى تارقاي باستاعان سوڭ، ونىڭ قىلىشى جونىندە دە سوزدەر ايتىلا باستادى. بىرەۋلەر ماسكەۋدىڭ ءبىر مۇراجايىنان كورىپتى-مىس. قويشى، ايتەۋىر، جەل سوزدەر كوپ بولىپ، ناقتى اڭگىمە جوق بولعاندىقتان، بالەن دەپ ءسوز قوزعاۋعا باتىلىمىز بارا بەرمەگەن. تاياۋدا الماتىدا تۇراتىن كەنەسارىنىڭ شوبەرە قىزى ناپۋسا كەنەسارينامەن جولىعىپ، اڭگىمەلەستىك. ءسوز ورايىندا:
– كەنەسارىنىڭ قىلىشى بار ەكەن، بىلەسىز بە؟ – دەپ سۇراپ ەدىم: – ءيا، بىلەمىن. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىندا ساقتاۋلى. وعان مەنىڭ اكەم ءازىمحان كەنەسارين ءوز قولىمەن اپارىپ تاپسىرعان، – دەدى ناپۋسا اپامىز ءسوزىن نىقتاپ.
– شىنىمەن كەنەسارىنىڭ قىلىشى ما؟ انىق بىلەسىز بە؟ – دەدىم سەنەرىمدى دە، سەنبەسىمدى دە بىلمەي.
– شىنىمەن كەنەسارىنىڭ قىلىشى. وعان ەشقانداي كۇمانىڭىز بولماسىن. مەن ونى انىق بىلەمىن. كەپىل بولا الامىن، – دەگەن سوڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى سارا الىباەۆاعا تەلەفون ارقىلى حابارلاستىق.
– ءبىزدىڭ قوردا كەنەسارىنىڭ قىلىشى بار ەكەنى راس. بىراق ءبىز ونى زالعا، كورمەگە قويعان ەمەسپىز، — دەدى مۇراجاي ديرەكتورى.
– بارىپ كورۋگە بولا ما؟
– ارينە، كەلىڭىز. مەن ىسساپارعا كەتىپ بارامىن. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ مۇراجايدا قىزمەت ىستەيتىن راحيما ەسىمدى قىزعا تاپسىرىپ كەتەمىن.
ول كىسى ۋادەسىندە تۇردى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا ىسساپارمەن بارىپ، وبلىستىق ولكەتانۋ مۇرجايىنا ات باسىن تىرەدىك. مۇراجايدىڭ قورلار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى راحيما نوعايبەكوۆا تاريحي جادىگەرلەر قورىندا ساقتاۋلى تۇرعان كەنەسارىنىڭ قىلىشىن كورسەتتى. قولىمىزعا ۇستاپ كوردىك. شاعىن، جەڭىل، ىڭعايلى. حاننىڭ جورىققا ۇستايتىن قىلىشى بولسا كەرەك.
– مىناۋ – تىركەۋ كىتاپشاسى، وسىندا ءبارى جازىلعان. بۇل كىتاپشا زاڭدى قۇجات بولىپ ەسەپتەلەدى، – دەيدى راحيما نوعايبەكوۆا.
كىتاپشانى قولىما الىپ، قاراپ شىقتىم. وندا «152.8-VI-1931. پوداروك ۆنۋكا ك. كاسىموۆا — ازىمحانا كەنەسارينا. سابليا، پرينادلەجاششايا سۋلتانۋ كەنەسارى كاسىموۆۋ. كريۆايا، س نوجنىمي يز كوجي، رۋكاياتكا يز كوستي. ماتەريال جەلەزا. دل. لەزۆيا 70 سم. دل. رۋكاياتكا 15 سم. ستارايا، رجاۆايا» دەپ انىق تا قانىق ەتىپ جازىلعان.
– بۇل قىلىش تۋرالى بۇدان باسقا نە بىلەسىزدەر؟ – دەگەن ساۋالىمىزعا قورلار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىسقا قايىرىپ، مىناداي جاۋاپ بەردى:
– بۇدان وزگە ەشكىم ەشتەڭە ايتا المايدى. مۇراجايدىڭ قازىرگى قىزمەتكەرلەرىنىڭ دەنى – كەيىننەن كەلگەندەر. بۇرىنعى قىزمەتكەرلەر بولسا، مۇمكىن، تاعى دا بىردەڭەلەر ايتار ما ەدى.
ءيا، سول بۇرىنعىلار بولسا «بىردەڭە» ايتار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟ دەگەنمەن، مۇراجايدىڭ باس كىتاپشاسىندا كەنەسارىنىڭ قىلىشى ەكەنى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەن عوي. ال ەندى سول حان كەنەننىڭ قىلىشىن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىنا وتكىزگەن ءازىمحان كەنەسارين دەگەن كىم؟ ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن وسى ساۋالعا جاۋاپ بەرە كەتسەك، ماسەلەننىڭ ءتۇيىنى وزىنەن-ءوزى شەشىلەتىن سياقتى.
ءازىمحان – كەنەسارىنىڭ بايبىشەسى كۇنىمجاننان تۋعان بالاسى احمەتتىڭ ۇلى. بىلايشا ايتقاندا، كەنەسارىنىڭ نەمەرەسى. بىزگە كەنەسارىنىڭ قىلىشىن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىندا تۇرعانىن ايتقان ناپۋسا كەنەسارينانىڭ اكەسى.
– اكەمىز ءازىمحان احمەتۇلى كەنەسارين 1878 جىلى شىمكەنت قالاسىندا تۋعان، – دەيدى ناپۋسا كەنەسارينا.
— 1879 جىلى شىمكەنت قالاسىنداعى ۋچيليششەنى ءبىتىرىپ، اۋليەاتا ۋەزىنىڭ باسقارماسىندا حاتشى بولىپ ىستەدى. 1921 جىلى سىرداريا رەۆكومىنىڭ حاتشىسى بولىپ سايلانعان. ودان سوڭ تۋعان قالاسى شىمكەنتكە اۋىسىپ، جەر بولىمىندە ينسترۋكتور جانە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان. سول كەزدەن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن شىمكەنت قالاسىندا تۇردى. 1924 جىلى ۋچاسكەدە گيدروتەحنيك بولىپ قىزمەت ىستەدى. سودان 1937 جىلعا دەيىن بوگەن – شاعان سۋ كانالىن سالۋعا قاتىستى. 1930 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن كەزدەرى كوپتەگەن قازاق زيالىلارى جازىقسىز جازالاندى، قاماۋعا الىندى. سولاردىڭ ىشىندە ءازىمحان كەنەسارين دە بولدى. نكۆد-ءنىڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق باسقارماسى 1937 جىلى تامىز ايىنىڭ 15-ءى كۇنى اكەمدى شىمكەنت قالاسىنداعى ۇيىندە تۇتقىنداپ، قاماۋعا الدى. سودان ءۇش جارىم اي وتكەندە «الاشورداشىل، قوقان اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى» دەگەن ايىپتاۋلارمەن اتىلىپ كەتتى. مىنە، كورىپ وتىرعان شىعارسىزدار، ءازىمحان كەنەسارين وقىعان-توقىعانى بار، كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق كىسى بولعان. ەندەشە، بۇنداي ادامنىڭ بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ، جوقتان بار جاساۋى مۇمكىن ەمەس. تۋعان نەمەرەسىنىڭ اتاسىنىڭ زاتىن بىلمەۋى، تانىماۋى، شاتاستىرۋى تىپتەن مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان بۇل قىلىشتىڭ كەنەسارىنىكى ەكەنىنە ەشكىمنىڭ داۋى بولماسا كەرەك. كەنەسارى حاننىڭ بەلىنەن قىلىشىن تاستامايتىنى تۋرالى جازبا دەرەكتەر بار، بىراق ونىڭ قىلىشى تۋرالى ناقتى سيپاتتاما بەرەتىن تاريحي قۇجاتتار جوق. حاننىڭ قىلىشى بىرەۋ بولماسى دا بەلگىلى. ماسەلەن، 1845 جىلى كەنەسارى ورداسىندا ەلشىلىكتە بولعان گەرن مىرزا بىلاي دەپ جازدى: «سۇلتان اۋىلىندا جۇزگە جۋىق مىلتىق بولدى، ولاردىڭ ءوزى بىلتەلى جانە تىرەك اعاشتى ەدى. سونىمەن قاتار ونىڭ ءۇش ۇزىن مىلتىعى بار، ولاردى ىلعي ءۇيىنىڭ ماڭىندا ۇستايدى، ال شايقاستا جانىندا بولادى. بۇل مىلتىقتار بۇحار امىرىنەن الىنعان». ومبى وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىندا تۇرعان كەنەسارىنىڭ مىلتىعى وسى بۇحار امىرىنەن الىنعان ءۇش ۇزىن مىلتىقتىڭ بىرەۋى بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىزدىڭ ويىمىز وسىلاي مەڭزەيدى. ال ەندى كەنەسارى اسكەرىنىڭ ەرەكشە بەلگىلەرى تۋرالى سول زاماننىڭ وزىندە كۇرەن ابىلاەۆ مىرزا بىلايشا سيپاتتايدى: «بۇل بۇلىكشىلەردىڭ ءبارى كەۋدەلەرىنە ءۇش قاتار قىزىل باۋ تاعىپ العان. سىيلى ادامدار مەن اسكەرباسىلار قىزىل قىناپتى قىلىش اسىنعان. ال كەنەسارىنىڭ ءوزى ورىس پولكوۆنيگىنىڭ اپەلەتىن تاققان». مىنە، وسى جازبادان-اق اڭعارۋعا بولاتىن شىعار، كەنەسارى ورداسىنداعى سىيلى ادامدار مەن اسكەرباسىلار قىزىل قىناپتى قىلىش اسىنعان. ەندەشە، كەنەسارىنىڭ قىزىل قىناپتى قىلىش ۇستاۋى تاريحي شىندىققا ءبىر تابان جاقىنداي تۇسەتىن سياقتى. ولاي بولسا، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىندا تۇرعان كەنەسارىنىڭ قىلىشى دا قىزىل قىندى... كەنەسارىنىڭ قىلىشى تۋرالى مۇنداي جاناما دەرەكتەر بارشىلىق. دەگەنمەن، وسىنداي جازبالاردىڭ وزىنەن-اق بۇل قىلىشتىڭ كەنەسارىنىكى ەكەنى ايقىندالا بەرەرى ءسوزسىز.
ءبىر قاراعاندا، بۇل قىلىش كوپ قىلىشتاردىڭ ءبىرى سياقتى كورىنۋى دە ىقتيمال. ال كوڭىل قويىپ، زەردەلەپ قاراساڭىز، بۇل قىلىشتىڭ ءمان-ماڭىزىنا كوزىمىز انىق جەتە تۇسەدى. ءسوز جوق، باعالى زات. حان كەنەنىڭ قىلىشى بولۋىمەن دە قۇندى. ەڭ باستىسى، ەلدىگىمىزگە، تاۋەلسىزدىگىمىزگە قاۋىپ توندىرگەن وتارشىلارعا قارسى كەزەنگەن قىلىش. ارىستانداي اقىرعان الىپ يمپەرياعا قارسى سىلتەنگەن قىلىش. حان كەنەنىڭ قولىنىڭ تابى، جاۋىنىڭ قانى سىڭگەن قىلىش. ءمان-ماڭىزى دا وسىندا. ونى كەنەسارىنىڭ گەنەرال وبرۋچەۆكە جازىلعان مىنا ءبىر حاتى دا دالەلدەي تۇسەدى: «وتكەن 1839 جىلى ورىنبوردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى مەن گەنەرال گەنس بىزگە پاتشا اعزامنىڭ قاسيەتتى حاتىن جاريالاپ، بار كۇنامىزدى كەشكەن. مۇنداي قادىرلى ادامنىڭ سوزىنە سەنگەندىكتەن، ءبىز اق پاتشاعا قارسى مىلتىق اتۋ مەن قىلىپ كوتەرۋدى توقتاتقان ەدىك. ال بيىل ناۋرىزدىڭ جيىرما بىرىندە، ءوزىمىز اڭعا شىعىپ كەتكەندە، ومبى قالاسىنان شىققان، سوتنيكوۆ باسقارعان جاساق اۋىلىمىزدى شاۋىپ، مال-مۇلكىمىزدى تالاپ، كۇنىمجان حانىمدى باس ەتىپ، بىرنەشە ادامدى ۇستاپ الىپ كەتتى. بۇنداي جاعدايدا جاقسىلىقتى ءبىر قۇدايدان بولماسا، ورىس باستىقتارىنان كۇتۋگە بولمايتىنىنا كوزىم جەتتى». كەنەسارى اق پاتشاعا قارسى نە ءۇشىن قىلىش كوتەرگەن؟ نە ءۇشىن مىلتىق كەزەنگەن؟ ورىس گەنەرالىنا جازعان حاننىڭ حاتى كوپ جايتتان سىر اڭداتادى. سوندىقتان، ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، كەنەسارىنىڭ قىلىشى بۇعان دەيىن ەشقانداي كورمە زالىنا قويىلماپتى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق ولكەتانۋ مۇرجايىنىڭ قورىندا قۇپيا ساقتالعان. ەندى وسىناۋ تاريحي قىلىشتى الماتى نەمەسە استاناداعى ورتالىق مۇراجايلارعا الدىرىپ، كورنەكتى جەرلەرگە كورنەكىلىك رەتىندە قويىلسا، دۇرىس بولار ەدى. جاس ۇرپاق كورسىن، كورسىن دە ويلانسىن، ويلانسىن دا وزدەرىنشە بايلام جاساسىن! كەنەسارىنىڭ قىلىشى سونىسىمەن دە قۇندى.
دۋمان رامازان، جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرى
