مەن بۇل اڭگىمەنى جازۋدان بۇرىن وقىرمانداردان ءوزىمنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتىم مەن تولقۇجاتتاعى اتا-تەگىمدى شىنايى قولدانباعاندىعىم ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن. سەبەبى مەنىڭ ازاماتتىعىم- اۋعانستاندىق، تۋعان جەرىم -يران. وسىدان 30 جىلدىڭ الدىندا مەنىڭ وتباسىم تۇرعان قۇندىز قالاسى  كسرو مەن اۋعانىستان اراسىنداعى سوعىس مايدانىنا اينالعاندا سول جەردەگى حالىقپەن بىرگە بۇكىل اۋلەتپەن يرانعا قونىس اۋدارىپپىز. سودان بەرى يراندا ءبىز بوسقىن حالىقپىز. تەك يران ۇكىمەتى «ىقتيارحات» بەرگەن. قازىرگى كەزدە ول جاقتا يران تۋرالى كەز-كەلگەن جازبا تەكسەرىلەدى، سول سەبەپتى بۇل ماقالام مەنىڭ وتباسىما جانە تۋىسقاندارىما كەسىرى تيمەسىن دەپ اتى-ءجونىمدى باسقاشا، جانىبەك ءناسىرۇلى دەپ اتاۋدى ءجون كوردىم.

ءبىزدىڭ «بوسقىن» اۋلەت يراننىڭ يسفاحان قالاسىندا تۇردى. وندا  مەن تانيتىن وتىزداي قازاق وتباسى بارمىز. بارلىعىمىزدىڭ تاعدىرىمىز ۇقساس، كەزىندە اتا-بابالارىمىز اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىننىڭ سالدارىنان اۋا كوشىپ، اقىر سوڭىندا اۋعان جەرىنە تۇراقتاپتى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، كەڭەس-اۋعان سوعىسىندا بوسقىن بولىپ يرانعا بارىپتى. يران ەلى سول كەزدە بارعان، بۇل كۇندە سانى 3 ميلليونداي ادامدى ءالى بوسقىن رەتىندە كورەدى. بۇۇ  وتىنىشىمەن ءبىزدىڭ «بوسقىندىق كارتامىزدى» جىل سايىن ۇزارتىپ وتىرادى. بوسقىنداردىڭ يراندا مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق-الەۋمەتتىك جۇمىستارمەن اينالىسۋىنا تيىم سالىنعان. تەك قانا تىركەلگەن قالادا قۇرىلىستا، قارا جۇمىستاردا ىستەيدى. بازاردا ءوز اتىنان دۇكەن اشىپ نەمەسە جەكە كاسىپپەن شۇعىلدانۋعا بولمايدى. بۇل الەۋمەتتىك جاعى عوي. ەڭ قيىنى بىزدەرگە يراننىڭ «ىقتيارحاتىمەن» شەكارادان ءبىر شىقساق، ەكىنشى قايتا كەلۋگە بولمايدى. بۇل «ىقتيارحات» تەك قانا زاڭسىز بوسقىندارمەن تۇراقتى بوسقىنداردى ايىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى جانە ءجۇرىپ-تۇرۋ مەن وقۋعا عانا قۇقىق بەرىلگەن.

سونىمەن، قازاقستان تاۋەلىسىزدىك العالى 24 جىل بولدى. سودان بەرى قايدا جۇرسىڭدەر دەيسىزدەر عوي؟ بىرىنشىندەن، ءبىزدىڭ  بوسقىنداردىڭ قۇجات ماسەلەسى- اۋعانىستانعا بارىپ پاسپورت الۋ، ۆيزا اشتىرۋ بۇدان بۇرىنعى سوعىس جىلدارىنادا قيامەت شارۋا بولدى. ونىڭ ۇستىنە يراننان ءبىر رەت شەكارادان شىقتىق، ەكىنشى قايتا كەلۋگە بولمايدى. ال، اۋعانىستاننان قۇجات الۋ ءبىر رەت بارۋمەن بىتەتىن شارۋا ەمەس ەكەنىن كوزى قاراقتى وقىرمان ءوزى بىلەر. ەكىنشىدەن، جوعارىدا ايتىلعانداي، ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىمىز جار بەرمەدى. ونى نەگە دەپ بوسقىننان ەشكىم سۇرامايتىن شىعار.

مەن ۇيدەگى ءتورت بالانىڭ ەكىنشىسىمىن، ون ەكى جىلدىق مەكتەپ بىتىرگەن سول جەردەگى قازاقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كوپ وقىعان - وقىمىستىسىمىن. سوندىقتان، اعايىن-تۋىس اقىلداسىپ، اق باتاسىن بەرىپ اتاجۇرتقا اتتاندىردى. ءسۇيىنشى حابارىمدى كۇتىپ وتىر. ال، مەنىڭ يراننان شىعىپ اۋعانعا كەلىپ، ۆيزا اشتىرىپ، دۋباي ارقىلى ۇشىپ كەلۋىمنىڭ ءوزى ءبىر حيكايا. بۇل يرانعا قايتا بارۋى كەرەك بولاتىن بارلىق بوسقىننىڭ باسار جولى - قيىنشىلىق، ۋاقىت جانە اقشا. الايدا، مەن كابۋلدەگى اقساقالداردىڭ جانە قازاقستان ەلشىلىگىنىڭ (ولار بۇل بارساڭ بولدى، تىركەلىپ ازاماتتىق الاسىڭ دەدى، ەگەر دە سوتتالماعان تۋرالى انىقتاما ايتسا الا كەلەر ەدىم) كومەگى ارقاسىندا قيىنشىلىق كورمەدىم، ۋاقىت ۇتتىرمادىم.

اللا دەپ اتاجۇرتقا كەلدىم. اسپاننان الماتىنىڭ اۋەجايىنا توپ ەتە ءتۇستىم. قارسى الىپ تۇرعان ەشكىم بولماسا دا، قۋانىشىمدا شەك جوق. قوناقۇيگە جاتتىم، سوندا ۋاقىتشا تىركەلدىم. ينتەرنەتتە تانىسقان دوسىم جۇماداننىڭ كومەگىمەن تۇركىستاندا تۇراتىن اكەمنىڭ اۋعانستاننان ەرتەدە كەلگەن تانىسىنىڭ ۇيىنە جول تارتتىم.

قۇجاتتارىمدى تولىقتاپ ازاماتتىق الايىن دەپ كوشى-قون پوليتسياسىنا بارسام، ءبىر قۇجاتىم كەم ەكەن. «سوتتالمادى» دەگەن انىقتاما كەرەك ەكەن، سوسىن عانا ازاماتتىق ەمەس ىقتيارحات بەرەمىز دەيدى. (ولاردىڭ ايتۋىنان جانە اعايىنداردان سۇراستىرىپ بىلگەنىم، ەگەر قولىم جەتسە، بۇل ىقتيارحات يراننىڭ «بوسقىن ىقتيارحاتىنان» گورى قۇقىعى كەڭ، مارتەبەسى جوعارى كورىنەدى).

سولتۇستىك «قازاقتاردى شىقىرىپ جاتىر، كومەك بەرەدى» دەگەندى ەستىپ، پاۆلودارعا باردىم. كوشى-قون پوليتسياسىمەن ورالماندارعا كومەك بەرەتىن ۇيىمنىڭ ەسىگىن قاقتىم. راسىندا، ورالماندارعا الەۋمەتتىك پاكەت ۇسىنىپ جاتىر ەكەن، بەرىلەتىن ءۇي قالادان 50-60 شاقىرىم الىستا، قىستا 45 گرادۋس سۋىق. وت جاعىلادى، جۇمىس جوق كەيىن ورنالاستىرامىز دەيدى. جارايدى. ىستىق جەردەن كەلسەم دە، سۋىق ايازعا كونەيىن «وتاننىڭ قۇشاعى ىستىق» قوي دەسەم، شارتىم تولمايدى. جالعىز ادامعا بەرىلمەيدى وتباسىلى بولۋ كەرەك جانە دە تۇركىستانمەن بىردەي قۇجات سۇرايدى. باياعى «سوتتالمادى دەگەن انىقتاما». بۇل نەگە سول انىقتاماعا باسىن اۋىرتىپ تۇر، جوق سوتتالعان تەروريست پا، دەپ ويلاپ وتىرسىز با؟.  ماسەلە مىنادا، شىنىندا اۋعانستاندا سوتتالعان، سوتتالماعان بارلىق ادامعا قۇقىعى تەڭ دەپ پاسپورت بەرە بەرەدى (قىتايدان كەلگەن قانداستاردان سۇراسام، ولاردا باسقاشا ەكەن. بۇرىن سوتتالعان ادامعا پاسپورت بەرىلمەيدى ەكەن). ال اۋعانستاندا ۇكىمەت ورىندارىندا كومپيۋتەر، ينتەرنەت ارقىلى جۇمىس ىستەۋ جوقتىڭ قاسى. الار انىقتامالاردى قولمەن جازىپ بەرەدى. «سوتتالماعان» دەگەن انىقتاما سۇراپ اۋعانىستاننىڭ باس ەلشىلىگىنە باردىم. ولار اۋعانىستانعا حات جىبەردى. جاۋابىن كۇتىپ جۇرگەنىمە 15 كۇن بولدى. اۋعانستانداعى تانىستارىما حابارلاسىپ سۇراسام، حات ءالى بارماعان. حات بارىپ، وعان اۋعان ىشكى ىستەر مينيسترىلگىنەن جاۋاپ كەلگەنشە تاعى ءبىر اي كەتەدى ەكەن. ال مەنىڭ ۆيزامنىڭ ۋاقىتى كۇن سايىن قىسقارىپ كەلەدى.

ەندى مەنىڭ الدىمدا ەكى جول تۇر: ءبىرى- قالۋ، ەكىنشى- قايتۋ.

ءبىرىنشى جولى قالۋ-ارمانىم وسى. الايدا، قۇجات وعان جار بەرمەيدى. قۇداي قالاسا، حات كەلسە، قالامىن. مەن قالسام، يراندا قالعان بار اعايىنعا جول اشام. ولاردى كوشىرىپ اكەلەمىن. ال تۇك جوق قايتىپ بارسام، بارلىعىنىڭ ءۇمىتى ۇزىلەدى «وقىمىستى جانىبەك» الا الماعان قۇجات بىزگە شەتىن كورسەتپەيدى دەپ ويلايدى، اتاجۇرت ارمان بولىپ قالادى.

ال ىقتيارحات العان كۇندە مەنىڭ 4 جىل بويى اكە-شەشەمدى كورۋىم قيىن شارۋا. تەك اۋە جولىمەن ءجۇرۋىم كەرەك. ول كوپ قاراجاتتى تالاپ ەتەدى. جەرمەن جۇرسەم، قاۋىپتى جانە ۆيزا الۋىم ەكىتالاي. دۇرىسى - ازاماتتىق الۋىم ەدى. بىراق ونداي زاڭ بۇرىن بولعان، قازىر جوق كورىنەدى. 

ەكىنشى جول قايتۋ-اۋعانعا قايتام، قايتا ۆيزا اشتىرىپ كەلۋگە اتا-انام كونبەيدى. بار قاراجات وسى جولعى كەلۋىمە كەتكەن، ەكىنشى كەلۋگە مۇمكىندىك از. ودان ارى يرانعا بارام، ءومىر بويى بوسقىن بولىپ وتەمىز. بوسقىن بولمايمىز دەسەك، ەلمەن بىرگە ەۋروپاعا بوسامىز. ول جاقتا ءبىزدى كىم كۇتىپ تۇر؟. نە ولەم، نە بارام دەپ زاڭسىز جولمەن شەكارا بۇزىپ ءوتۋ كەرەك، جولدا تەڭىز، بوراعان وق. ال زاڭدى جولمەن بارۋ ءۇشىن ەلدەن بوسۋعا سەبەپ كەرەك اۋعاندا تۇرا المايتىنداي. ونداي سەبەپ بىزدە جوق، بارلىق اۋعاندىقپەن بىردەي جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز.

ەندى قايتسەم ەكەن؟

ءتورت ءتىل بىلەمىن (قازاق، اعىلشىن، تۇرىك، پارسى), قارا جۇمىسقا جاستايىمنان پىسكەنمىن. جۇمىس ىزدەپ ءجۇرمىن. اتاجۇرتقا اقشا، نەمەسە ءبىر ەكونوميكالىق كومەك سۇراپ كەلگەنىم جوق. تەك ازاماتتىق الىپ، ءوز ۇلەسىمدى قوسايىن، ادال ەڭبەك ەتەيىن دەپ كەلدىم. جۇمىسقا شاقىرعاندار بار، بارسام قۇجاتىمدى كورىپ كەرى قايتارادى، ەڭ بولماعاندا الگى «ىقتيارحاتپەن» كەل دەيدى. ال كەيبىرەۋلەرى ورىسشا بىلەسىڭ بە دەپ سۇرايدى. وتباسىندا اتا-انامىز قازاقسىڭ دەپ قازاقشا سويلەتىپ، قازاقشا ۇيرەتتى. الايدا ورىس دەگەن ۇلت بار ەكەنىنىن ەستىگەنمىن، بىراق ورىسشا ەستىپ كورمەپپىن. سونىمەن تانىمايتىن «تانىس» ولكەدە قارا جۇمىستىڭ دا قيسىنى جوق.

كوشى-قون زاڭىنا وزگەرىس بولادى دەگەندى ەستىپ، جاڭالىقتاردى كۇندە كورەمىن، كەشە ءبىر ماقالادان ۇكىمەت «سوتتالماعان تۋرالى انىقتامانى» الىپ تاستامايدى دەگەندى وقىپ، سالىم سۋعا كەتتى.

ويلاپ وتىرمىن، مەن وسى كىممىن؟ اداممىن، ءالحامديللاح مۇسىلمانمىن، قازاقپىن. سوسىن...... ورالمانبىن با، بوسقىنمىن با، قىلمىسكەرمىن بە؟ بىلمەيمىن...

جانىبەك ءناسىرۇلى

دەرەك كوزى: http://qamshy.kz