بيىلعى 2010 جىلى، حالقىمىزدىڭ تاريحىندا وزiندiك iز قالدىرعان iرi ساياسي وقيعالاردىڭ بiرi - قازاق كەڭەستiك سوتسياليستiك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا - 90 جىل تولدى. بۇل وقيعانىڭ قۇرىلۋى بارىسىندا پايدا بولعان كەڭەستiك قۇرىلىستىڭ تاريحى، تاريحشىلارىمىز تاراپىنان ءار الۋان تۇرعىدان باعالانعانىمەن دە ءوز ءومiرiن وسى كەڭەستiك قۇرىلىسپەن بايلانىستىرىپ، حالقىنىڭ جارقىن بولاشاعى جولىندا كۇرەسكەن قايراتكەرلەردiڭ ەڭبەگi ءاردايىم ءوزiنiڭ لايىقتى باعاسىن الۋى ءلازiم.

حح عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىنداعى حالقىمىزدىڭ تاريحى قازاق كەڭەستiك سوتسياليستiك اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىنان كەيiنگi نەشە ءتۇرلi "ەكسپەريمەنتتەردi" باسىنان وتكەرۋiمەن، سونىڭ ناتيجەسiندە جارتىسىنا جۋىعى زۇلىمات اشتىقتىڭ سالدارىنان قايعىلى قازاعا ۇشىراۋىمەن جانە وسى كەڭەستiك قۇرىلىس بارىسىندا قازاقتىڭ ۇلتجاندى قايراتكەرلەرiنiڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكا قۇرۋ جانە ۇلت مۇددەسi جولىنداعى تاباندى كۇرەستەرiنiڭ جارقىن بەتتەرiمەن ايرىقشا ەرەكشەلەنەدi.

بيىلعى 2010 جىلى، حالقىمىزدىڭ تاريحىندا وزiندiك iز قالدىرعان iرi ساياسي وقيعالاردىڭ بiرi - قازاق كەڭەستiك سوتسياليستiك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا - 90 جىل تولدى. بۇل وقيعانىڭ قۇرىلۋى بارىسىندا پايدا بولعان كەڭەستiك قۇرىلىستىڭ تاريحى، تاريحشىلارىمىز تاراپىنان ءار الۋان تۇرعىدان باعالانعانىمەن دە ءوز ءومiرiن وسى كەڭەستiك قۇرىلىسپەن بايلانىستىرىپ، حالقىنىڭ جارقىن بولاشاعى جولىندا كۇرەسكەن قايراتكەرلەردiڭ ەڭبەگi ءاردايىم ءوزiنiڭ لايىقتى باعاسىن الۋى ءلازiم.

حح عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىنداعى حالقىمىزدىڭ تاريحى قازاق كەڭەستiك سوتسياليستiك اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىنان كەيiنگi نەشە ءتۇرلi "ەكسپەريمەنتتەردi" باسىنان وتكەرۋiمەن، سونىڭ ناتيجەسiندە جارتىسىنا جۋىعى زۇلىمات اشتىقتىڭ سالدارىنان قايعىلى قازاعا ۇشىراۋىمەن جانە وسى كەڭەستiك قۇرىلىس بارىسىندا قازاقتىڭ ۇلتجاندى قايراتكەرلەرiنiڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكا قۇرۋ جانە ۇلت مۇددەسi جولىنداعى تاباندى كۇرەستەرiنiڭ جارقىن بەتتەرiمەن ايرىقشا ەرەكشەلەنەدi.
وتكەن عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىنداعى iرi مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرi سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ءومiر جولىنىڭ بiر بەل-بەلەسi رەسپۋبليكاداعى حالقىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني ومiرiندە ەرەكشە ورىن الاتىن حالىق-اعارتۋ كوميسسارياتىن باسقارعان كەزەڭi ەدi. س.سادۋاقاسوۆ بۇل كەزدە بار بولعانى جيىرما بەس جاستا بولاتىن. جاستىعىنا قاراماي وسىعان دەيiن دە رەسپۋبليكا كولەمiندە وزiنە تاپسىرىلعان جاۋاپتى قىزمەتتەردi اتقارىپ، ۇلتتىق كادرلاردىڭ الدىڭعى شەبiنەن كورiنە بiلگەن س.سادۋاقاسوۆتىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىن باسقارۋ كەزەڭi دە "نە بەل، نە بەلبەۋ كەتەدi" سىندى ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرى ءۇشiن جاۋاپتى كەزەڭمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن بولاتىن.
قازاق واك-نىڭ 1925 جىلعى 12-اقپانداعى قاۋلىسى بويىنشا س.سادۋاقاسوۆ حالىق اعارتۋ حالكومىنىڭ توراعاسى مiندەتiن اتقارۋعا كiرiستi.
س.سادۋاقاسوۆتىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ توراعاسى رەتiندەگi قىزمەتi جالپى رەسپۋبليكا ومiرiندەگi قيىن دا قاربالىستى كەزەڭمەن ۇشتاسىپ، حالقىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني ومiرiندەگi بەل-بەلەستi كەزەڭ بولدى. استانانىڭ ورىنبوردان قىزىلورداعا كوشiرiلۋi حالىقتىڭ رۋحاني ومiرiندە ونىڭ الدىنا جاڭا مiندەتتەر قويدى. ەڭ باستىسى، ءبارiن دە جاڭادان باستاۋ كەرەك بولاتىن. ونىڭ ۇستiنە رەسپۋبليكانىڭ نەگiزگi اۋداندارىن قامتىعان 1921-23 جىلدارداعى اشتىقتىڭ سالدارىنان حالىقتىڭ كۇيزەلiسكە ۇشىراۋى، رەسەيلiك يمپەريا كەزiندەگi ايماقتىڭ وتارشىلدىق ساياساتتىڭ سالدارىنان ەكونوميكالىق تۇرعىدان بارىنشا قانالۋى، جاڭادان ورناعان كەڭەستiك بيلiكتiڭ ءوز جۇمىسىن دۇرىس ۇيىمداستىرا بiلمەۋi, ونسىز دا قيۋى قاشقان تiرلiكتi دۇرىس جولعا قويۋى مۇمكiندiك بەرمەدi.
حالىق-اعارتۋ سالاسىنداعى جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋدا ولكەنiڭ ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدان ارتتا قالۋىمەن قاتار، ۇلكەن تەرريتورياداعى دۇرىس جولعا قويىلعان جول قاتىناسىنىڭ بولماۋى، قازاق حالقىنىڭ اراسىنان شىققان پەداگوگ مامانداردىڭ وتە از بولۋى، وقۋلىقتاردىڭ، وقۋ قۇرالدارىنىڭ جەتiسپەۋi جانە وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا قاراجاتتىڭ از ءبولiنۋi قول بايلاۋ بولدى. بۇعان قوسا، وتارشىلدىق ساياساتتىڭ وكتەمدiگi كەتپەگەن ەۋروپالىق باسشىلاردىڭ جەرگiلiكتi حالىق اراسىندا حالىق اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگiزۋ بارىسىنداعى كەدەرگi كەلتiرۋلەرi دە ءوز زالالىن تيگiزگەن ەدi.
حالىق اعارتۋ كوميسسارى س.سادۋاقاسوۆ ءوز حالقىنىڭ ءوسiپ وركەندەۋiنiڭ باستى جولدارىنىڭ بiرi - وقۋ-اعارتۋ سالاسىن دۇرىس جولعا قويۋ ەكەنiن جاقسى ءتۇسiندi. "وقۋسىز - ادام ۋىقسىز تiگiلگەن ءۇي سەكiلدi" - دەگەن ول ەڭ الدىمەن اۋىل مەكتەپتەرiنiڭ دامۋىنا جەتە كوڭiل ءبولدi. ويتكەنi, 1926 جىلعى ساناق بويىنشا رەسپۋبليكاداعى حالىقتىڭ سانى 6.507.077 ادامعا جەتiپ، ونىڭ 57 پايىزىن قازاقتار قۇراعان بولسا دا، قالالارداعى قازاق حالقىنىڭ سانى 14 پايىزدى عانا قۇرادى. سوندىقتان دا، اۋىل مەكتەپتەرiن كوبەيتۋ، ونداعى بiلiم ساپاسىن جاقسارتۋ قازاق حالقىن بولاشاققا جەتەلەۋدiڭ توتە جولى ەكەنiن ايقىن تۇسiنگەن س.سادۋاقاسوۆ: "رەۆوليۋتسياعا دەيiن قازاقستاندا شامامەن 560 اۋىل مەكتەپتەرi بولدى، ونداعى وقۋشىلاردىڭ سانى 16 مىڭ بولسا، قازiرگi ۋاقىتتا بiزدە 1600 اۋىل مەكتەپتەرi بار، وندا 60 مىڭ وقۋشى وقيدى", - دەي وتىرىپ، اۋىل مەكتەپتەرiندەگi بiلiم بەرۋدi ۇيىمداستىرۋداعى قيىندىقتارعا توقتالدى. قازاق اۋىلدارىنداعى جاعدايدى، سول كەزەڭدەگi حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiن جەتە ءتۇسiنiپ بiلگەن ول، مۇمكiندiگiنشە اۋىلداردا ءتورت سىنىپتىق مەكتەپتەردi ۇيىمداستىرۋعا قول جەتكiزۋدi العا قويدى. س.سادۋاقاسوۆ "اۋىل مەكتەپتەرiنiڭ جاعدايى تۋرالى جانە ونى نىعايتۋدىڭ جولدارى" دەگەن ماقالاسىندا قازاق اۋىلدارىنداعى مەكتەپتەردiڭ جاي-كۇيiن تالداي وتىرىپ، اۋىلدارداعى مەكتەپتەردە دۇرىس بiلiم بەرۋدi ۇيىمداستىرۋعا كەدەرگi كەلتiرiپ وتىرعان جاعدايلاردى تالداپ كورسەتتi. ولاردىڭ ەڭ باستىلارىنا حالىقتىڭ شاشىراڭقى ورنالاسۋى، اۋىل مۇعالiمدەرi بiلiمiنiڭ تومەندiگi جانە جەتiسپەۋشiلiگi, وقۋ قۇرالدارىنىڭ جوقتىعى، حالىقتىڭ مەكتەپتەرگە تەك ساۋاتسىزدىقتى جويۋ عانا دەپ قاراۋى، حالىقتىڭ كوشiپ-قونۋ تۇرمىسىنان وقۋ جىلىنىڭ قىسقارۋى جاتتى. (سادۋاقاسوۆ س. اۋىل مەكتەپتەرiنiڭ جاعدايى تۋرالى جانە ونى نىعايتۋدىڭ جولدارى. سوۆەتسكايا ستەپ. 1926, 12-جەلتوقسان)
س. سادۋاقاسوۆ اۋىل مەكتەپتەرiندەگi قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايلاردى باستى نازاردا ۇستاي وتىرىپ، ونى جاقسارتۋدىڭ جولدارىن ۇسىندى. ەڭ الدىمەن حالقىمىزدىڭ كوشپەلi تۇرمىسىنا ىڭعايلى جىلجىمالى مەكتەپتەردi ۇيىمداستىرۋدى، رەسپۋبليكاداعى بارلىق قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، مەملەكەتتiك ورگانداردىڭ نازارىن اۋىل مەكتەپتەرiنiڭ قۇرىلىسىنا اۋدارۋ، اۋقاتتىلاردان الىنىپ وتىرعان سالىقتاردىڭ بiر بولiگiن اۋىل مەكتەپتەرiنiڭ قۇرىلىسىنا اۋدارۋدى، اۋىل مەكتەپتەرiنە قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن كومەكتەسۋدi جانە جەرگiلiكتi تۇرعىنداردىڭ وزدەرiن اۋىل مەكتەپتەرiنiڭ قۇرىلىستارىنا قاتىستىرۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ باستاماشىسى بولدى.
وسىنداي ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنان كەيiن كوپتەگەن جەرلەردە حالىقتىڭ ءوزi-اق اسارلاتىپ شاعىن مەكتەپتەردiڭ قۇرىلىستارىن قولعا الىپ جاتتى. 1924 جىلعا دەيiنگi مالiمەت بويىنشا رەسپۋبليكادا مەكتەپتەر سانىن كەستەدەن بايقاۋعا بولادى: (وتچەت پراۆيتەلستۆا كيرگيزسكوي اۆتونومنوي سسر. اك-مەچەت - ورەنبۋرگ، 1925. س. 65)
س.سادۋاقاسوۆتىڭ مەكتەپتەر سانىن كوبەيتۋدەگi بiلەك سىبانا كiرiسكەن ەڭبەگiنiڭ ناتيجەسiندە 1925-1927 جىلدارى ارالىعىندا رەسپۋبليكا بويىنشا 147 مەكتەپكە جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگiزiلدi جانە جاڭادان 153 مەكتەپ سالىندى. رەسپۋبليكامىزدا 1920 جىلدارى عانا قولعا الىنعان مەكتەپكە دەيiنگi بiلiم بەرۋ مەكەمەلەرiنiڭ سانى 1925-26 جىلدارى 14-كە جەتسە، 1926-27 جىلدارى بالا-باقشالاردىڭ سانى 42-گە جەتiپ، وندا 2440 بالا تاربيەلەندi. (قر ومم. ق. 81. ت.1, iس-1305. پ 11) ەندiگi كەزەكتە باياۋ دا بولسا قاجىرلى جۇمىستاردىڭ ارقاسىندا سانى جىلدان-جىلعا ءوسiپ كەلە جاتقان مەكتەپتەردەگi مۇعالiمدەردiڭ جاعدايىن جاقسارتۋ، ولاردىڭ بiلiكتiلiگiن ارتتىرۋ دا كەزەك كۇتتiرمەس جۇمىستاردىڭ بiرi بولاتىن. س.سادۋاقاسوۆ حالىق اعارتۋ كوميسسارى بولىپ تاعايىندالعانعا دەيiن بۇل سالاداعى جاعداي دا وتە كۇردەلi كۇيiندە ەدi. مەكتەپتەردە مۇعالiمدەردiڭ جەتiسپەۋi, ولاردىڭ ايلىق جالاقىلارىنىڭ تومەندiگi جانە ۋاقىتىندا بەرiلمەۋi مەكتەپتەردەگi بiلiم ساپاسىنا ءوزiنiڭ كەرi اسەرiن تيگiزدi. ونىڭ ۇستiنە رەسپۋبليكاداعى مۇعالiمدەردiڭ 54%-نا جۋىعىنىڭ بiلiمi تومەن بولسا، 28%-نا جۋىعى وزدەرiنiڭ اتقارىپ وتىرعان جۇمىستارىنا سايكەس كەلمەدi. رەسپۋبليكاداعى ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتارعا بايلانىستى قارجىلاندىرىلماعاندىقتان 1924 جىلى سەمەيدiڭ پينو-سى جانە پاۆلودار مەن قارقارالىداعى پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمدار جابىلىپ قالعان. مiنە وسىنداي قالىپتاسقان جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشiن حالىق اعارتۋ كومميسسارياتى بiرشاما شارالاردى قولعا الدى. مۇعالiمدەردi قايتا دايارلاۋ كۋرستارى ۇيىمداستىرىلدى. قازاق ولكەلiك پارتيا جانە ۇكiمەت باسشىلىعىنىڭ الدىنا پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمداردى، اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىنىڭ ماماندارىن دايارلايتىن تەحنيكۋمداردى كوپتەپ اشۋ ماسەلەسiن باتىل قويدى. س.سادۋاقاسوۆ رەسپۋبليكاداعى مەكتەپتەردە مۇعالiمدەردiڭ جەتiسپەۋشiلiگiن حالىقتىڭ ساۋاتتىلىعىن كوتەرۋدەگi كەدەرگi كەلتiرiپ وتىرعان باستى ماسەلەلەردiڭ بiرi رەتiندە قاراستىردى. حالىق اعارتۋ كوميسسارىنىڭ جازۋىنشا: "مەكتەپ جاسىنداعى 10096 بالانى وقىتۋ ءۇشiن 80 مىڭ مۇعالiم قاجەت بولسا، رەسپۋبليكادا ولاردىڭ سانى بار بولعانى 4000 عانا بولعان". (سادۋاقاسوۆ س. قازاقستانداعى حالىقتىڭ بiلiمiنiڭ جاعدايى مەن بولاشاعى. سوۆەتسكايا ستەپ. 1927 4-ناۋرىز).
س.سادۋاقاسوۆ حالىققا بiلiم بەرۋ iسiن جاقسارتۋدىڭ نەگiزگi جولى مۇعالiمنiڭ قولىندا ەكەنiن باسا كورسەتiپ، وسى بiر قادiرلi دە جاۋاپتى iستە مۇعالiمدەرگە اسا ۇلكەن جاۋاپكەرشiلiك جۇكتەلەتiنiن "وقۋ iسiندەگi كەمشiلiكتەر" دەگەن ماقالاسىندا تالداپ كورسەتەدi. حالىق اعارتۋ كوميسسارى بۇل ماقالاسىندا وقۋ iسiندەگi كەمشiلiكتەردiڭ بiرi مۇعالiمدەردiڭ ءوز iستەرiنە جاۋاپكەرشiلiكسiز قاراپ، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسۋى، ەڭبەك ءتارتiبiن بۇزۋىندا جاتىر دەپ كورسەتسە، ەكiنشi كەمشiلiك اۋىلدارداعى اتقامiنەرلەر سياقتى مەكتەپتەردە دە ءوز اتقامiنەرلەرi بار، مەكتەپتەردەگi كەرiتارتپا اتقامiنەرلەرمەن كۇرەسۋ قاجەت دەپ اتاپ كورسەتتi.
ۇلت جاندى قايراتكەر س.سادۋاقاسوۆ حالىق اعارتۋ كوميسسارى بولىپ تاعايىندالعانعا دەيiن دە ۇلت مۇددەسi جولىنداعى تاباندى كۇرەسكەر رەتiندە وزiنە سەنiپ تاپسىرىلعان جاۋاپتى قىزمەتتەردi اتقارا ءجۇرiپ، ۇلتتىق تەڭسiزدiكتi جويۋ جولىندا بiرشاما iستەردi اتقارعان قايراتكەر بولاتىن. اسiرەسە ول، رەسپۋبليكا ومiرiندە ماڭىزدى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردi دايىندايتىن ايماقتىق كەڭەستiك پارتيا مەكتەبi باسشىلىعىنىڭ جۇمىسىن قاتتى سىنعا الدى. ايماقتىق كەڭەستiك پارتيا مەكتەبiنiڭ باسشىلىعى قازاق تiلiندەگi وقۋلىقتاردىڭ، وقۋ قۇرالدارىنىڭ جوقتىعىن جانە ساپالى بiلiم بەرەتiن وقىتۋشىلاردىڭ جوقتىعىن العا تارتىپ، قازاق بولiمiندەگi تىڭداۋشىلاردى ورىس تiلiندە وقىتۋدى ۇسىندى.
ۇلتجاندى قايراتكەر س.سادۋاقاسوۆ بۇل iستەرگە باتىل قارسى شىعىپ، "اۋىلعا بەتبۇرىس" قادامىندا مۇنداي ارەكەتتەردiڭ ساياسي قاتەلiك ەكەنiن، قازاق بولiمدەرiندەگi كەمشiلiكتەردiڭ جانە قازاق تiلiندە ساباق بەرۋ مۇمكiن ەمەس ەكەندiگi ونىڭ بولاشاعى جوقتىعىنا بايلانىستى بولىپ وتىرعان جوق، بۇل iستە مەكتەپ اكiمشiلiگiنiڭ ەرiك-جiگەرiن كورسەتiپ، جۇمىس iستەي الماۋىنان دەپ اتاپ كورسەتتi. ۇلتتىق مەكتەپتەردi اشىپ، وندا جەرگiلiكتi ۇلتتىڭ تiلiندە ساباق بەرۋدi ۇيىمداستىرۋ جونiندە جازعان "لەنين ءھام ۇلت ماسەلەسi" دەگەن ماقالاسىندا س.سادۋاقاسوۆ ۆ.لەنيننiڭ ۇلتتىق مەكتەپتەردi ۇيىمداستىرۋ جونiندە: "بiزدiڭ مەكتەپ جالپىعا بiردەي. سوندىقتان ۇساق جۇرتتىڭ تiلiندە وقىتىپ نە كەرەك، ورىس تiلi جەتپەي مە؟ - دەيدi. مەنiڭ ويىمشا، بۇل سەكiلدiلەر كوممۋنيست ەمەس، ناعىز ورىستىڭ جۋان كەۋدە ۇلتشىلدارى. بۇل - جامان اۋرۋ. بۇل اۋرۋدان كوبiمiز ساۋ ەمەسپiز. مiنە وسىندايمەن كۇرەسۋ كەرەك. بiز باسقا ۇلتتى ەرiكسiز زورلىقتا ۇستايمىز. بiزدiڭ نەگiز - ەركiندiك، ريزالىق، بوستانشىلدىق بولۋ كەرەك", - دەگەن ءسوزiن ۇتىمدى پايدالانىپ، رك(ب)پ پارتيا باسشىلىعىنىڭ اتىنا جازعان حاتتارىندا قازاق بالالارىن ورىس تiلiندە وقىتۋ ۇلتتىق كادرلاردى دايىنداۋدىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ ەكەندiگiن اشىپ ايتتى. سوندىقتان دا، س.سادۋاقاسوۆ ماركسيستiك تۇرعىدان ۇلتتىق كادرلاردى دايىنداۋعا كەڭەستiك پارتيا كادرلارىن كوپتەپ تارتىپ، پارتيا مەكتەپتەرiندە دارiستەر جۇرگiزۋگە شاقىرعان بولاتىن. جانە ولاردى قيىندىقتان قاشپاي قازاق تiلiندە ساباق جۇرگiزۋگە مiندەتتەۋ، ۇلتتىق تiلدە ساباق بەرۋدە قالىپتاسىپ وتىرعان قيىندىقتاردى جەڭۋ بارىسىنداعى قادامدار ەكەندiگiن كورسەتتi.
رەسپۋبليكامىزداعى ۇلتتىق مەكتەپتەردiڭ جۇمىسىن جانداندىرۋدىڭ باستى جولى - ساپالى وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن جازۋعا بايلانىستى ەكەنiن باسا كورسەتكەن س.سادۋاقاسوۆ: "بiز قانشا ايتساق تا، قانشا جوسپارلاساق تا قازاق مەكتەپتەرiن جەتكiلiكتi وقۋلىقتارمەن قامتاماسىز ەتپەي، ۇلتتىق قازاق مەكتەپتەرiن قۇرامىز دەگەن تiرلiگiمiزدەن ەشتەڭە شىقپايدى", - دەي وتىرىپ، وسى وقۋلىقتار جازۋ iسiن كەشەگi الاشوردا قايراتكەرلەرiنە سەنiپ تاپسىرىپ، ولاردى باتىل تۇردە تارتتى. س.سادۋاقاسوۆ حالىق اعارتۋ كوميسسارى بولىپ قىزمەت اتقارعان جىلدارى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ء"الiپبي", "تiل قۇرالى", "ادەبيەت تانىتقىش", "ساۋات اشقان" ەڭبەكتەرi, م.دۋلاتوۆتىڭ "ەسەپ قۇرالى", "وقۋ قۇرالى", "بالالارعا تارتۋ" ەڭبەكتەرi, م.جۇماباەۆتىڭ "ساۋاتتى بول", "تارتۋ" ەڭبەكتەرi, ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ "تابيعاتتانۋ", "جانۋارلار" اتتى ەڭبەكتەرi, ت.شونانوۆتىڭ "وقۋ قۇرالى" ەڭبەگi, م.اۋەزوۆتىڭ "ادەبيەت تاريحى" ەڭبەگi, شونانوۆ پەن بايتۇرسىنوۆ بiرلەسiپ جازعان "وقۋ قۇرالى" جانە شونانوۆ پەن جولدىباەۆ بiرلەسiپ جازعان "حرەستوماتيا" ەڭبەكتەرi, سونداي-اق ج.ايماۋىتوۆتىڭ "پسيحولوگيا" ەڭبەگi حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى تاراپىنان ماقۇلدانىپ جارىققا شىقتى. جانە وسى اتالعان اۆتورلار ورىس عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرiن قازاقشاعا اۋدارۋ جۇمىستارىنا تارتىلىپ، مەكتەپتەرگە ارنالعان كوپتەگەن ەڭبەكتەر قازاقشاعا اۋدارىلعان بولاتىن. وقۋلىقتار شىعارۋمەن قاتار، ونىڭ عىلىمي-ادiستەمەلiك ساپاسىن جاقسارتۋ جۇمىستارى دا نازاردان تىس قالدىرىلمادى. س.سادۋاقاسوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 1925 جىلى تامىز ايىنان باستاپ، عىلىمي-پەداگوگيكالىق جۋرنال ايىنا بiر رەت شىعا باستادى. جۋرنالدىڭ رەداكتسيالىق القاسىنا م.جولدىباەۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، س.سەيفۋللين، ت.شونانوۆ، ب.سۇلەەۆتەر كiردi. مەكتەپتەر مەن مۇعالiمدەر ءۇشiن قاجەتتi قۇرالعا اينالعان جۋرنالدا مەتوديكا جانە پەداگوگيكا سالاسىنداعى جەتiستiكتەر، مۇعالiمدەردiڭ بiلiمiن كوتەرۋگە قاجەتتi جاڭا ماتەريالدار جانە تاجiريبەلەرمەن تانىستىرىپ وتىراتىن عىلىمي زەرتتەۋلەر جاريالاندى.

<!--pagebreak-->
س.سادۋاقاسوۆتىڭ حالقىمىزدىڭ مادەني-رۋحاني ومiرiنە ءنار بەرiپ، قوعامدىق-ساياسي ومiرiنە زور ىقپالىن تيگiزەتiن وسى بiر جاۋاپتى مادەني-اعارتۋ سالاسىنا الاش قايراتكەرلەرiن تارتىپ، قامقورلىق كورسەتۋi مۇنىمەن شەكتەلگەن جوق. قازاقتىڭ بەلگiلi قايراتكەر، اعارتۋشى-جازۋشىلارى ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.جۇماباەۆ، م.اۋەزوۆ، ك.كەمەڭگەرەەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، ت.شونانوۆ جانە تاعى باسقالار س.سادۋاقاسوۆتىڭ قولداۋىمەن رەسپۋبليكامىزداعى گازەت-جۋرنالداردا، وقۋ ورىندارىندا، باسپا سالاسىندا ەڭبەك ەتتi. 1925 جىلى بiرەۋلەردiڭ جالعان جالاسىمەن ايىپتالىپ، سوتقا تارتىلعان اعارتۋشى-عالىم قازاقتىڭ كورنەكتi جازۋشىسى ج.ايماۋىتوۆتىڭ سوتىنا تiكەلەي قاتىسقان جانە سوتتان كەيiن شىمكەنتتەگi پەداگوگيكالىق تەحنيكۋم ديرەكتورلىعىنا تاعايىندالۋىنا ءوز جاردەمiن بەرگەن دە س.سادۋاقاسوۆ بولاتىن. ارتىنان س.سادۋاقاسوۆ گولوششەكينمەن اشىق ايقاسقا تۇسكەندە، گولوششەكين وسى "تورعاي iسi" دەگەن اتپەن بولعان وقيعانى ءوز باياندامالارىندا قايتا-قايتا س.سادۋاقاسوۆتى ايىپتاۋ رەتiندە كوتەرiپ، ونىڭ ارتىنان توپشىلدىقتىڭ iزiن iزدەۋمەن بولدى. وسى iسكە بايلانىستى ارنايى سوت پروتسەسi ءجۇرiپ، اشىق سوتتا ايىپتالۋشىلاردىڭ كiنالارى دالەلدەنبەگەنiنە قاراماستان: "سiزدەر سادۋاقاسوۆتىڭ تاريحىن بiلەسiزدەر مە؟ ايماۋىتوۆتى جانە باسقالاردى سوتتاعاندا ول كرايكوم مۇشەسi جانە ۇكiمەت مۇشەسi بولا تۇرا كرايكومنان سۇراماي-اق جازالانۋىن بۇكiل قازاقستان كۇتiپ وتىرعان ولاردى اشىق تۇردە قورعادى", - دەپ ايىپ تاقتى. اشىق سوتتىڭ شەشiمiن قاپەرiنە دە الماي، س.سادۋاقاسوۆتى قىلمىسكەرلەردi قورعاعان قىلىپ كورسەتiپ، iستiڭ ءمانiن قاساقانا بۇرمالادى. (قر پم ق.141, ت.1.، iس - 38. پ 228)
رەسپۋبليكامىزداعى تەاتر ونەرiنiڭ پايدا بولىپ قالىپتاسۋ تاريحى حالىق اعارتۋ كوميسسارى س.سادۋاقاسوۆتىڭ ەسiمiمەن تىعىز بايلانىستى. ول 1925 جىلى 22-قازاندا قىزىلوردا قالاسىندا جازۋشىلار مەن ونەر قايراتكەرلەرiنiڭ باسىن قوسىپ تەاتر اشۋ جونiندە كەڭەس وتكiزەدi. رەسپۋبليكانىڭ ءار ايماعىندا شاشىراپ جۇرگەن تالانتتاردى قىزىلورداعا شاقىرىپ، تۇڭعىش قازاق تەاترىن قۇرۋدىڭ باستاماشىسى بولدى. ءارi ونى كەڭiنەن ناسيحاتتادى. وسىعان دەيiن كەيبiر قالالاردا درامالىق ۇيiرمەلەر جۇمىس iستەگەنi بولماسا، تۇراقتى كاسiبي تەاترلار بولماعان ەدi. س.سادۋاقاسوۆ قازاقتىڭ تۇڭعىش تەاترىنىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولا وتىرىپ، ونىڭ ودان ءارi كاسiبي تۇردە دامۋىنا كوڭiل ءبولiپ "ۇلت تەاترى" تۋرالى، "ۇلت تەاترىنا بiر جىل" اتتى تەاتر تانۋداعى، ونىڭ وركەندەپ دامۋى اكتەرلىق كاسiپتiڭ شەبەرلiگi جونiندەگi العاشقى قارلىعاشتىق ەڭبەكتەر جازدى. ۇلتتىق تەاتردىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى درامالىق شىعارمالارعا سۇرانىس تۋعاننان كەيiن س.سادۋاقاسوۆ العاشقى ۇزدiك قويىلىمعا بايگە جاريالادى. بايگەنiڭ قورىتىندىسى بويىنشا م.اۋەزوۆتىڭ "قاراگوز" پەساسى بiرiنشi ورىندى السا، ج.ايماۋىتوۆتىڭ "شەرنياز" پەساسى ەكiنشi ورىندى يەلەنگەن.
س.سادۋاقوسوۆ حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتiن اتقارا ءجۇرiپ، قازاق حالقىنىڭ باي اۋىز ادەبيەتiن، ونىڭ وكiلدەرiن جانە سول وكiلدەردiڭ باي مۇرالارىن قورعاۋعا بەلسەندi اتسالىستى. ماسەلەن، 20-جىلداردىڭ ەكiنشi جارتىسىنان باستاپ ءباسپاسوز بەتiندە كەڭەستiك كەزەڭگە دەيiنگi ادەبي شىعارمالارعا بايلانىستى پiكiر تالاس ورiستەگەنi ءمالiم.
قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي مۇرالارىن قورعاپ جالعان تاپشىلدىق ساياسي ايىپتاۋلاردان اراشالاۋعا اتسالىسقان پارتيا قايراتكەرلەرi س.قوجانوۆ، ى.مۇستايبايۇلى، ن.تورەقۇلوۆ اقىن-جازۋشىلار ج.ايماۋىتوۆ، I.جانسۇگiروۆ، ك.كەمەڭگەرۇلى، م.اۋەزوۆ، م.جۇماباەۆ جانە تاعى باسقالارمەن پiكiرلەس بولعان س.سادۋاقاسوۆ "ادەبيەت اڭگiمەلەرi" دەگەن ماقالاسىندا: "اباي دا - ەسكi مۇرا، بiراق ابايدان قالعان مۇرا ەسكiرگەن جوق. ءالi دە قازاق اقىندارى ابايدان شەبەرلiككە ۇيرەنۋi كەرەك", - دەپ جازىپ، اباي ەڭبەكتەرiنە ۇلكەن باعا بەردi. ("ەڭبەكشi قازاق". 1927, 15 اقپان) حالقىمىزدىڭ وتكەن عاسىرلارداعى باي مۇرالارىنان ۇيرەنە وتىرىپ، ۇلگi الۋدى جانە جاڭا زامانمەن ۇشتاستىرا قاراستىرۋ جونiندەگi پiكiرiن اشىپ ايتتى.
1925 جىلى قىركۇيەك ايىندا قازاق ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ حاتشىسى بولىپ ف.گولوششەكين تاعايىندالعاننان كەيiن، قازاق حالقىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جانە رۋحاني-مادەني ومiرiندە كەرi ماعىناداعى كۇرت بەتبۇرىستى كەزەڭ باستالدى. قازاقستانداعى اكiمشiلدiك-امiرشiلدiك توتاليتاريزمنiڭ تiكەلەي قولشوقپارى بولعان ف.گولوششەكين ءوزiنiڭ جاڭا ۇسىنىستارىمەن قازاق قوعامىن تۇبەگەيلi وزگەرتۋگە تىرىستى. وزiنە قارسى شىققان قازاق قايراتكەرلەرiن "توپشىلدىق", "جiكشiلدiك", "ۇلتشىلدىق" سياقتى قولدان ويلاستىرىلعان جالعان ساياسي ايىپتاۋلارمەن ايىپتاپ، پارتيا ۇيىمدارىنان، مەملەكەتتiك قىزمەتتەردەن شەتتەتتi. رەسپۋبليكادان كەتۋگە ءماجبۇر ەتتi. قازاقستانعا ف.گولوششەكين كەلگەنگە دەيiن دە جانە ودان كەيiنگi جىلدارى ۇلتتىق مۇددەنi جوعارى قويعان س.سادۋاقاسوۆ قازاق حالقىنان شىققان وكiلدەردi پارتيا جانە كەڭەس ۇيىمدارىنا كوپتەپ تارتۋمەن، مەكەمەلەردەگi iس-قاعازدارىن قازاقشالاندىرۋمەن، قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارىن قولداپ، ءارتۇرلi قىزمەتتەرگە شاقىرۋىمەن ۇلتجاندىلىق قىزمەتتەر اتقارعان ەدi. س.سادۋاقاسوۆتىڭ بۇل iس-ارەكەتتەرi ف.گولوششەكينگە ۇناي قويعان جوق. ول ەڭ الدىمەن ءوزiنiڭ سوتسياليزمدi دامىتۋ جولىنداعى "تابىستى" ەڭبەگiن س.سادۋاقاسوۆ سياقتى قايراتكەرلەرگە قارسى كۇرەسپەن باستادى.
1926 جىلى 27-قاڭتاردا بولعان ولكەلiك كوميتەتپەن جۇمىسشى - شارۋا ينسپەكتسياسى كوميسسارياتىنىڭ بiرiككەن ماجiلiسiندە ولكەلiك كوميتەتتiڭ ۇسىنىسىمەن حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىن تەكسەرۋ جونiندە شەشiم قابىلداندى. سوعان وراي، 1926 جىلى 17-قاراشادا ولكەلiك كوميتەتتiڭ القا ماجiلiسiندە حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنداعى جاعدايدى تەكسەرۋگە بايلانىستى جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسىنىڭ وكiلi سميرنياگيننiڭ بايانداماسى تىڭدالىپ، تالقىلاندى. سميرنياگيننiڭ بايانداماسىمەن مۇقيات تانىسقان وقىرمان، ودان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ جۇمىسىنا قاتىستى بiردە-بiر جىلى لەبiزiن تاپپايدى. بايانداما باسىنان اياعىنا دەيiن كوميسسارياتتىڭ جۇمىسىن جوققا شىعارۋعا باعىتتالعان. بايانداماشى كوميسسارياتتتاعى iس-قاعازدارىن جۇرگiزۋدiڭ بەتiمەن جiبەرiلگەندiگiن، التى ادامنان تۇراتىن القا قۇرامىنىڭ ءبارi بiردەي تولىق بiردە-بiر رەت ماجiلiسكە جيىلماعانىن، كوميسسارياتتىڭ جەرگiلiكتi بولiمدەرiمەن بايلانىسى قاعاز جۇزiندە ەكەنiن جانە كوميسسارياتتىڭ جوسپارلى جۇمىستارىنىڭ كەمشiلiكتەرiنە دە توقتالىپ، جۇمىس تارتiبiنە بايلانىستى: "... جاۋاپتى كەيبiر قىزمەتكەرلەر جۇمىسقا ساعات 10-11-لەردە كەلەدi. كۇنi بويى جۇمىسقا قىزمەتكەرلەردiڭ كەلمەيتiن وقيعالارى بار" - دەپ، كەمشiلiكتiڭ بەتiن ودان ءارi قويۋلاتا ءتۇستi. سميرنياگين ودان ءارi بايانداماسىندا اعارتۋ كوميسسارياتىنداعى قارجىلىق جاعدايعا توقتالىپ، بولiنگەن قارجىنىڭ تيiمدi پايدالانىلماي، شىعىنعا جول بەرiلiپ وتىرعاندىعىنا توقتالدى. مەكتەپ وقۋلىقتارىنا قاتىستى: "اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ مالiمەتتەرi بويىنشا ەۋروپالىق مەكتەپتەر وقۋلىقتارمەن 50% قامتاماسىز ەتiلگەن، ال قازاق مەكتەپتەرi 10% عانا. قولدا بار وقۋلىقتاردىڭ ءوزi ورتالىق اقپاراتتاردىڭ باعاسى جانە جەكەلەگەن قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ پiكiرiنشە ادiستەمەلiك جانە كەيبiر جاعدايلاردا يدەولوگيالىق جاعىنان قاناعاتتانعىسىز",- دەپ اتاپ كورسەتتi.
بايانداماشىدان سوڭ ءسوز العان س.سادۋاقاسوۆ تۇتاستاي العاندا جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسىنىڭ قورىتىندىسىمەن كەلiسەتiندiگiن جانە بۇل قورىتىندى قۋانارلىق جاعداي ەمەس ەكەندiگiنە توقتالىپ، الداعى ۋاقىتتا ول كەمشiلiكتەردi جويۋ كەرەكتiگiن باسا كورسەتتi. جانە بۇل كەمشiلiكتەر تەك قانا اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ باسىندا عانا بار جاعداي ەمەستiگiن، مۇنداي جاعدايلار بۇكiل قازاقستاندى قامتىپ وتىرعاندىعىن، اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ باسشىلىعىنا كەمشiلiكسiز ادامدار وتىرسا دا بۇل جاعدايدى تۇزەي المايتىندىعىنا توقتالدى. كەمشiلiك رەتiندە باسا كوتەرiلiپ وتىرعان وقۋلىق ماسەلەسiندە: "قازiرگi ۋاقىتتا ۇلتتىق قازاق مەكتەپتەرiندە وقۋلىقتار بار. بiراق جەتكiلiكتi مولشەردە ەمەس. جاعداي قالاي قالىپتاسىپ وتىر؟ بۇل iسكە پارتيادا جوق بiرنەشە ادامدى تارتتىق، ولار جامان بولسىن، جاقسى بولسىن بiرنەشە وقۋلىقتاردى جارىققا شىعاردى. بۇل جۇمىسقا تارتىلعان كوممۋنيستەر نە iستەدi? جالپى بۇل جۇمىستىڭ وتە اۋىر، ءوز ەرەكشەلiگiمەن قارا جۇمىس ەكەنiن ايتۋىمىز كەرەك. بiزدە بۇل جۇمىسقا كوممۋنيستەر ىقىلاسسىز بارادى. ولار ونى كاتورگاعا جiبەرۋ دەپ ەسەپتەيدi. بۇل باعىتتا كوممۋنيستەر تاراپىنان iستەلگەن ەشقانداي جۇمىستار جوق جانە ولاردىڭ تاراپىنان ءجونi ءتۇزۋ سىن دا جوق. كەشە مەن: "وسى كiتاپتارعا بايلانىستى سىني-پiكiرلەردi كiم بەردi?" دەپ سۇرادىم. سويتسەم ەشكiمگە بەلگiسiز تۇلعالار ەكەن", - دەي وتىرىپ، وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ ەڭبەكتەرiنە لايىقتى باعا بەرۋدi, قولدان كەلمەيتiن iسكە سىن ايتۋدىڭ ورىنسىزدىعىن اشىق ايتتى.
ماجiلiستە سويلەگەن حالىق اعارتۋ كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ توراعاسى ن.نۇرماقوۆ حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنداعى كەمشiلiكتەر بۇكiل قازاقستانعا ءتان دەپ، ءوزiمiزدi-ءوزiمiز جۇباتۋعا بولمايتىندىعىن، كورسەتiلگەن كەمشiلiكتەردiڭ بارلىعىن جويۋعا بولاتىندىعىن، وسى كەمشiلiكتەردi جويۋدى اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ءوزi بiرiنشi كەزەكتە قولعا الۋ كەرەكتiگiن ايتتى. وقۋلىقتارعا قاتىستى ءوز ويىن بiلدiرگەن ن.نۇرماقوۆ وقۋلىقتارعا پiكiر بiلدiرۋشiلەر جونiندەگi س.سادۋاقاسوۆتىڭ ويىن قولداپ: "ولار شالا ساۋاتتى قازاقتار. وقۋلىقتار يدەولوگيالىق جاعىنان ەشقانداي دا سىنعا توتەپ بەرە المايدى دەپ بوس داۋرىعىپ ايتامىز. مەن ويلايمىن، ولكەلiك كوميتەت وقۋلىقتار يدەولوگيالىق جانە تاعى باسقا تالاپتارعا قانشالىقتى جاۋاپ بەرەتiنiن تەكسەرەتiن ارنايى كوميسسيا قۇرۋ كەرەك. بارلىق iستi سىناۋمەن iستەۋگە بولمايدى. "تومەنگi سىنىپتارعا الiپپە جارامايدى" دەيدi. قانداي اقىل-ويمەن ايتىلعان. ونى كiم ايتتى؟ مەن يدەولوگيالىق جاعىنان بارلىق وقۋلىقتار جارامدى دەيiن دەپ تۇرعانىم جوق، بiراق ولاردىڭ قانشالىقتى جارامسىز ەكەنiن انىقتاۋ كەرەك قوي" - دەپ، سىن ايتۋشىلار تاراپىنان ايتىلعان وقۋلىقتارعا قاتىستى پiكiرلەردiڭ ورىنسىز ەكەندiگiنە توقتالىپ وتەدi. ماجiلiستە ءسوز العان ف.گولوششەكين دە ۇتىمدى ءساتتi پايدالانىپ قالۋعا تىرىستى. حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى تاراپىنا ايتىلعان سىندارعا قوسىلىپ، "س.سادۋاقاسوۆ جايباراقاتتىلىققا سالىنىپ، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىر" دەپ كiنالادى. وقۋلىقتارعا قاتىستى: "جولداس سادۋاقاسوۆ بار ماسەلەنi وقۋلىقتارعا جانە مۇعالiمدەرگە اكەپ تiرەپ قويادى. وتە دۇرىس. بۇل باستى جاعداي، بiراق قالايشا ەشتەڭە iستەۋگە بولمايدى؟ دەگەنمەن دە بiز قوماقتى قارجىعا يەمiز، باسپامىز بار. نەلiكتەن بۇل iس وقۋلىقتار جازاتىن 3-4% پارتيادا جوقتارعا بارىپ تiرەلەدi. سەنبەيمiن. بiزدە قازاق ينتەلەگەنتسياسى بار", - دەپ وقۋلىقتار جازۋ iسiندە كەشەگi الاش قايراتكەرلەرiنە سەنiمسiزدiك كورسەتتi. وقۋلىقتاردىڭ مازمۇنىنان يدەولوگيالىق استار iزدەپ، قايتكەندە دە بۇل iستi پارتيانىڭ باقىلاۋىنان شىعارعىسى كەلمەي، ايتەۋiر بiردەڭە iستەۋ كەرەكتiگiن تالاپ ەتۋمەن بولدى.

<!--pagebreak-->
1926 جىلى 17-اقپان كۇنi قازاق ولكەلiك كوميتەتiنiڭ القاسى ءوزiنiڭ بۇدان ارعى ءماجiلiسiن جابىق تۇردە جالعاستىردى. القا ءماجiلiسiن اشقان ف.گولوششەكين س.سادۋاقاسوۆتىڭ ءوز اتىنا جۇمىستان بوساتۋ جونiندەگi جازعان وتiنiشiمەن كوپشiلiكتi تانىستىرىپ، ارىزدىڭ 8-i كۇنi جازىلعانىن، س.سادۋاقاسوۆتى رايىنان قايتارۋ جونiندە ارەكەتتەنگەنiن، بiراق ودان ەشتەڭە شىقپاعاندىقتان بۇل ماسەلەنiڭ تالقىلاۋعا سالىناتىنىن ايتتى. جۇمىستان بوساتۋ جونiندە ارىز جازۋىنىڭ سەبەبiن ايتقان س.سادۋاقاسوۆ: "اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ماسەلەسi بويىنشا ايتىلعان ويلارداعى بiزدiڭ نەگiزگi كەمشiلiگiمiز شىعارماشىلىق جۇمىس. وسى شىعارماشىلىق قارا جۇمىسقا تارتىلعان بارلىق كوممۋنيستەر وزدەرiنiڭ جاعدايلارىن جەر اۋدارۋ جانە كاتورگا دەپ ەسەپتەيدi. ... بiزدەگi وقۋلىقتار شىن مانiسiندە قاناعاتتانعىسىز. اعارتۋ كوميسسارياتى قازiرگi جاعدايدا قاناعاتتانارلىق وقۋلىقتار شىعارا الا ما؟ اكiمشiلiك جۇمىستى مەنەن قابiلەتi جوعارى، جوق دەگەندە تومەن ەمەس باسقا ادامدارعا بەرiپ، مەنi ادەبي جۇمىستاردا پايدالانۋ تيiمدi بولار ەدi, ونىڭ ۇستiنە مەنiڭ كەيبiر جازاتىن كۇنالارىم بار", - دەۋمەن قاتار، "ەكiنشiدەن، مەنiڭ ارىزىم قانداي دا بiر جوعارعى ساياسي ءتارتiپ تۇرعىسىنان جازىلماعان دەپ ەسەپتەيمiن. قانداي بولعاندا دا بۇعان ساياسي سيپات بەرۋدi قالامايمىن", - دەدi. ءوزiن اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتiنەن جانە گازەت رەداكتورلىعىنان بوساتۋدى ءوتiنiپ سۇراعان ول: "شىعارماشىلىق قارا جۇمىسپەن اينالىساتىن مەزگiل جەتتi" دەي وتىرىپ، بۇل سالادا ءوزiنiڭ قىزمەتiن پايدالانۋدى ۇسىنعان بولاتىن. س.سادۋاقاسوۆتىڭ ارىزىن تالقىلاۋ بارىسىندا ونىڭ ارىزى جونiندە جانە جەكە باسىنا بايلانىستى القا مۇشەلەرi تاراپىنان ءارتۇرلi پiكiرلەر ايتىلدى. العاشقىلاردىڭ بiرi بولىپ سويلەگەن ءتاتiموۆ: "سادۋاقاسوۆتىڭ بۇل جۇمىستان باس تارتۋى نەگە بايلانىستى ەكەنiن مەن بiلمەيمiن. ونىڭ وسى ۋاقىتقا دەيiنگi قازاقستانداعى جۇمىسىن بiلەمiن جانە ونى بiزدiڭ ايماقتاعى iسكەر قىزمەتكەرلەردiڭ بiرi سانايمىن. س.سادۋاقاسوۆ ءوزiنiڭ قابiلەتتiلiگi جونiنەن باسقا قىزمەتكەرلەردەن الدەقايدا بيiك تۇر. ول تەك اعارتۋ كوميسسارياتىندا عانا ەمەس، قالاسا باسقا دا سالالارعا اۋىسا الادى. ...جازاتىندار بار، پارتياداعىلار جانە پارتيادا جوقتار جازىپ ءجۇر، بiراق ولاردى باسقارۋ كەرەك. جولداس سادۋاقاسوۆ وسى جۇمىسقا لايىقتى كەلەتiن iرi ماسشتابتاعى قىزمەتكەر جانە كورەگەندiگi جاعىنان بارiمiزدەن الدەنەشە رەت جوعارى تۇر", - دەپ، ونىڭ قىزمەتiنە لايىقتى باعاسىن بەرسە، ن.نۇرماقوۆ: "جولداس سادۋاقاسوۆتىڭ iس-ارەكەتiنiڭ شىنايلىعىنا مەن كۇدiكتەنبەيمiن، ال بiراق بۇل ارىزدىڭ بەرiلۋi قازiرگi ۋاقىتتا كەزدەيسوق دەي المايمىن. ... سادۋاقاسوۆتى اعارتۋ كوميسسارياتىندا الماستىراتىن ادام جوق دەمەسەم دە، بۇل جۇمىسقا ءوزiنiڭ دەڭگەيi جاعىنان، قابiلەتi جاعىنان تولىقتاي لايىقتى جانە ءساتتi كانديداتۋرا بولىپ تابىلادى. اعارتۋ كوميسسارياتى باسشىلىققا تەك جاقسى اكiمدi قويا سالاتىن ورىن ەمەس. مۇندا اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ الدىندا تۇرعان بارلىق مiندەتتەردi جەتە تۇسiنەتiن، تولىقتاي مادەنيەتتi ادام كەرەك" - دەپ، ارىزدى قابىلداماي، جۇمىستا قالدىرۋدى ۇسىندى.
س.سادۋاقاسوۆتىڭ ارىزىنا بايلانىستى تالقىلاۋ بارىسىندا ونىڭ ءوتiنiشiنiڭ استارىنان كiر iزدەپ، ونىڭ جەكە باسىن كiنالاۋشىلار دا قالىس قالمادى. ماسەلەن، و.يساەۆ ماسەلەنiڭ تۇپكi ءمانi وقۋلىقتاردىڭ بار-جوعىندا ەمەس ەكەندiگiنە، وقۋلىقتاردىڭ بۇدان بۇرىن دا جوق بولعاندىعىنا توقتالىپ، بiزدiڭ از دا بولسا قينالىپ تۇرعان كەزiمiزدi پايدالانىپ، قىر كورسەتۋ ء"وزiن قاۋiپسiزدەندiرۋ" دەپ باعالادى. ء"وزiن قاۋiپسiزدەندiرۋ", ء"وزiنiڭ كۇشiن كورسەتۋ" ارەكەتتەرi وقۋلىقتارمەن ەشقانداي دا بايلانىسپايدى دەدi. و.يساەۆتىڭ پiكiرiن قولداعان I.قۇرامىسوۆ بولسا: "بۇندا كەيبiر قىر كورسەتۋلەر، ءوزiن-ءوزi كورسەتiپ قالۋ، ءوزiن كوتەرمەلەۋ بار", - دەپ جۇمىستان بوساتۋ جونiندەگi ارىزدى قاناعاتتاندىرۋدى سۇرادى. وسى ماجiلiستە سويلەگەن ج.مىڭباەۆ، و.جاندوسوۆتار س.سادۋاقاسوۆتىڭ ەڭبەكتەرiنە وزدەرiنiڭ لايىقتى باعاسىن بەرiپ، ماسەلەنi ۋشىقتىرماي، ساياسيلاندىرماي، استارىنان الدەبiر قۇيتىرقىلىق iزدەپ اۋرە بولماي جانە وسى جاعدايدى الدەبiرەۋلەردiڭ ءوز پايداسىنا پايدالانباقشى ارەكەتتەرiن سىناپ جۇمىستا قالدىرۋ قاجەتتiگi جونiندە ءوز ويلارىن ايتقان بولاتىن. ءماجiلiس سوڭىندا ءسوز العان س.سادۋاقاسوۆ ءوزiنiڭ ءوتiنiشiن قاناعاتتاندىرۋدى تاعى دا قايتالاپ سۇراپ، كەيبiر يساەۆ، قۇرامىسوۆ سياقتىلاردىڭ ءوزiن باسقاشا ءتۇسiنiپ وتىرعاندىعىن ايتتى. "مەنiڭ تاراپىمنان ەشقانداي دا قىر كورسەتۋ جوق. بiزدە قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايلارعا بايلانىستى ماسەلەنi شىن كوڭiلiممەن قويدىم", - دەدi. (قر پم. ق.141, ت.1.، iس-490 پپ 119-127, 138-146) ءماجiلiس سوڭىندا تالقىلانعان ماسەلە داۋىسقا سالىنىپ، س.سادۋاقاسوۆتىڭ ءوتiنiشi قاناعاتتاندىرىلمادى. ويتكەنi بۇل كەزدەگi قازاقستان ومiرiندە ءالi دە بولسا ف.گولوششەكيننiڭ كۇش الىپ كەتە الماعان كەزi بولاتىن. ف.گولوششەكين ورتالىقتىڭ كومەگiمەن قازاقستاننان ۇلتجاندى قايراتكەر تۇلعا سۇلتانبەك قوجانوۆتى ىعىستىرعانىمەن دە رەسپۋبليكاداعى كەڭەس، پارتيا جانە ۇكiمەت اپپاراتتارىندا ۇلتجاندى قايراتكەرلەر بار ەدi. ەڭ وكiنiشتiسi, بۇدان كەيiنگi جىلدارى اككi, جىمىسقىلىعىمەن ف.گولوششەكين قازاق قايراتكەرلەرiن بiرiنە بiرiن ايداپ سالۋ، جiككە ءبولۋ جانە ءارتۇرلi جالعان ساياسي ايىپتار تاعۋمەن ولاردى بiرiنەن سوڭ بiرiن جاۋاپتى قىزمەتتەردەن كەتiرۋمەن بولدى.
پارتيا تاپسىرمالارىن، ينتەرناتسيوناليزمدi, پرولەتارلىق تاپتىڭ جەتەكشiلiگiن الدىنا بەت-پەردە ەتكەن ف.گولوششەكين شىن مانiسiندە قازاق جەرiندەگi ورتالىقتىڭ ادەيi جiبەرiلگەن ەميسسارى قىزمەتiن اتقارىپ، قازاق تiلiن دامىتۋ، قازاق قايراتكەرلەرiن باسشىلىق قىزمەتتەرگە تارتۋ، ۇلتتىق رەسپۋبليكا قۇرۋ سياقتى حالقىمىزدىڭ الداعى ءومiرi ءۇشiن اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرگە بارىنشا توسقاۋىلدار قويۋمەن بولدى. ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشiن باسىن بايگەگە تiككەن قازاق قايراتكەرلەرiن "ۇلتشىلدىق", "جiكشiلدiك", "توپشىلدىق" سەكiلدi ايىپتاۋلارمەن قۋعىنداپ، قارا كۇيە جاققاندا، ولاردىڭ ءوز ۇلتى الدىنداعى پەرزەنتتiك قىزمەتتەرiن تاپتىق تار ماعىناداعى يدەولوگيانىڭ ءوڭi تەرiس اينالدىرىلعان سوتسياليستiك پرينتسيپتەرگە قارسى قويىپ باعالادى.
س.سادۋاقاسوۆقا "ۇلتشىل" دەپ ايىپ تاققاندا ونىڭ الاش قايراتكەرلەرiمەن بايلانىسىن، ولاردى قولداعانىن ۇنەمi العا تارتۋمەن بولدى.
ماسەلەن، س.سادۋاقاسوۆ قولداعان كەشەگi الاش قايراتكەرلەرiنiڭ وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا اتقارعان قىزمەتتەرiنە ف.گولوششەكين قانداي باعا بەردi دەسەڭiزشi. 1927 جىلعى پارتيانىڭ 3 پلەنۋمىندا "Iشكi ساياسي جاعداي تۋرالى" جاساعان بايانداماسىندا س.سادۋاقاسوۆتى وڭدى-سولدى ايىپتاي كەلە، ءوزiنiڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق ينتەللەگەنتسياسىن وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا پايدالانۋعا قارسى بولماعانىن، ولاردى قولداعانىن ايتىپ: "... بiراق مەن ولاردىڭ بiزدiڭ پارتيامىزعا اسەر ەتۋiنە قارسىمىن، ... ولاردىڭ بiزگە يدەولوگيالىق جاعىنان اسەر ەتۋiنە قارسىمىن، ولاردىڭ قولىندا مەكتەپ، ءمور بولعانىنا قارسىمىن" دەۋمەن قاتار، قازاق ارiپiنە قاتىستى رەفورما ماسەلەلەرiن قوزعاپ، ءوزiنiڭ لاتىنعا نەمەسە اراب ارپiنە كوشۋدi جاقتامايتىنىن، بۇكiل قازاق حالقىن ساۋاتتاندىرۋدى جاقتايتىنىن بۇل پارتيانىڭ باسشىلىعىنداعى ماسەلە ەكەنiن ايتا كەلە: "شىن مانiسiندە ماسەلە پارتيادان تىس بوكەيحانوۆ پەن بايتۇرسىنوۆتار تاراپىنان شەشiلiپ جاتىر، ولار قازاقتار اتىنان تۇرiكولوگتار سەزiندە سويلەدi", - دەدi. رەفورمانى جۇرگiزۋ ماسەلەسiنە پارتيا باسشىلىعىن العا تارتىپ، "قازاقستاندا 3-4 پايىز عانا ساۋاتتى ادامدار بار، وسى پارتيادا جوق ينتەلەگەنتسيا وزدەرi الiپپە جاساپ، رەفورمانى وزدەرiنiڭ پايداسىنا شەشكiسi كەلەدi" دەپ iستiڭ ءمانiسiن بۇرمالاپ كورسەتتi. "زيالىلاردىڭ تۇپكi ويى جاقسى ەمەس، ولار وزدەرi ءۇشiن، 3-4 پايىز ءۇشiن بiزگە قاجەت ەمەس نارسەنi تانۋدا. بۇل اۋىتقۋشىلىق، بۇل ۇلتشىلدىق اۋىتقۋشىلىققا تۇتاستاي جولداس سادۋاقاسوۆ كiنالi", دەدi. (قر پم. ق-141, ت. 1. iس - 38.، پ 151-152)
لاتىن الفاۆيتiنە كوشۋ نەمەسە قازاق حالقى عاسىرلار بويى قولدانىپ كەلە جاتقان اراب الفاۆيتiندە قالۋعا بايلانىستى ايتىس بارىسىندا ف.گولوششەكين لاتىنعا كوشۋدi جاقتامايتىنىن، پارتيا تاسiلiمەن شەشۋگە بولمايتىندىعىن، بۇل iستە قازاق كوممۋنيستەرi, ينتەلليگەنتسيا وكiلدەرi, قازاقستاننىڭ قوعامدىق كۇشتەرiنە قالدىرعانىن ايتىپ، تۇلكi بۇلاڭعا سالعانىمەن دە، "... بۇل ماسەلەدە 3% ساۋاتتى، 97% ساۋاتسىزدى كەشiكتiرۋدە جانە ولاردى جەڭiل جازۋعا ۇيرەتۋگە بولادى، ال 3% اراب جازۋىن بiلەتiندەر جالپى حالىقتىڭ مادەني دامۋىن كەشiكتiرۋدە", - دەپ ءوزiنiڭ بەت-پەردەسiن اشىپ بەردi. ف.گولوششەكين سياقتىلار حالىقتى جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ جولىندا جاڭا الفاۆيت ارقىلى "جاڭا مادەنيەت" ورناتۋعا تىرىسىپ باقتى. باسىندا ا.بايتۇرسىنوۆ تۇرعان قازاقتىڭ ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ اراب الفاۆيتiندە قالۋدى جاقتاعانى ءمالiم. ويتكەنi اراب الفاۆيتi قازاق حالقىنىڭ سوناۋ ورتا عاسىرلاردان بەرگi رۋحاني-مادەني دامۋىنىڭ اجىراعىسىز بولiگi بولدى. ونى وزگەرتۋ ۇرپاقتار اراسىنداعى مادەني جالعاستىققا وراسان زور زيانىن الىپ كەلەتiن ەدi. جانە سولاي بولدى دا.
س.سادۋاقاسوۆتى جانە ول قولداعان ۇلتتىق ينتەلەگەنتسيا وكiلدەرiن ايىپتاعاندا گولوششەكين اسىرا سiلتەپ، بارلىعىن ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ اياسىنا باقىلاۋعا الىپ، وكتەمدiگiن كۇشەيتتi. اسiرەسە وقۋ-اعارتۋ، مادەني-رۋحاني سالانى بارىنشا يدەولوگيالاندىرىپ، ءوزiنiڭ جiتi باقىلاۋىندا ۇستادى. س.سادۋاقاسوۆ باسقارعان اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ جۇمىسىنان جەمiستi جۇمىستى كورمەگەن ول: "بiز ەكi جىلدىڭ ارالىعىندا اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ جۇمىسىن كوردiك. پارتيا قارارلارىنىڭ ءوڭiن اينالدىرۋعا قارسى كرايكوم تۇتاستاي بiر جىل بويى كۇرەستi. بiزگە حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىن كiمنiڭ باسقارىپ وتىرعانى تۇسiنiكسiز بولدى. كرايكوم با، جوق الدە بايتۇرسىنوۆ باسشىلىق ءرول اتقارىپ وتىرعان اكادەميالىق ورتالىق پا؟", - دەپ، بۇكiل اعارتۋ كوميسسارياتى ۇلتشىلداردىڭ قولىندا دەگەندەي زiلدەنە سويلەدi. (قر پم. ق 141, ت.1, iس - 38.، پ 234)
اقىر سوڭىندا نەشە ءتۇرلi جالالارمەن "بايشىل، ۇلتشىل يدەولوگيانىڭ" نەگiزiن سالعان س.سادۋاقاسوۆ 1927 جىلى 22-ماۋسىمدا حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتiنەن بوساتىلىپ، تاشكەنت قالاسىنداعى پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ رەكتورلىعىنا جiبەرiلدi. ءسويتiپ، ف.گولوششەكين ءوزiنiڭ تاعى بiر باستى قارسىلاسىن ىعىستىرىپ، قازاقستانداعى يدەولوگيالىق مايداندا كەڭiنەن شابۋىلعا شىعۋعا مۇمكiندiك الدى. بۇل شابۋىلدىڭ ارتى بۇكiل قازاقتىڭ ۇلتجاندى قايراتكەرلەرiن قارالاپ، اقىر سوڭىندا ولاردى تۇرمەگە توعىتۋمەن، ءارتۇرلi جازالارعا تارتۋمەن ۇلاستى.
س.سادۋاقاسوۆ قىزمەتiنەن الىنعاننان كەيiن، ونىڭ اعارتۋ كوميسسارى كەزiندە اتقارىلعان جۇمىستاردى جوققا شىعارۋ، قارالاۋ ناۋقاندارى ف.گولوششەكيننiڭ باسشىلىعىمەن قىزۋ جۇرگiزiلدi.
ەڭبەكتەرi وسى ۋاقىتقا دەيiن بiرنەشە رەت وڭدەلiپ، قايتا باسىلىپ كەلگەن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، ت. شونانوۆتىڭ، ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ، م.اۋەزوۆتىڭ جانە تاعى باسقا ۇلتتىق زيالىلاردىڭ ەڭبەكتەرiنە تىيىم سالىنىپ، وقۋ جوسپارلارىنان الىنىپ تاستالدى. اۆتورلاردىڭ وقۋلىقتارى ءباسپاسوز بەتتەرiندە "سىن تەزiنە" الىنىپ، قارالانا باستادى. ف.گولوششەكيننiڭ اۋەنiنە قوسىلعان قازاقتىڭ كەيبiر "پرولەتار ادەبيەتiنiڭ" وكiلدەرi ءا.بايدiلدين، ع.توعجانوۆ جانە باسقالار دا قالىسپاي س.سادۋاقاسوۆتى اشكەرلەۋمەن بولدى. س.سادۋاقاسوۆتىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىن باسقارعان كەزiندە ونىڭ كومەگiمەن رەاكتسيالىق-كونترەۆوليۋتسيالىق باعىتتا جازىلعان م.اۋەزوۆتىڭ "قاراگوز" پەساسىنىڭ بiرiنشi ورىن العانى جانە ا.بايتۇرسىنوۆتى "قازاق ادەبيەتiنiڭ اتاسى" دەپ ماداقتاۋى، م.جۇمابەاۆتىڭ شىعارمالارىنا العى ءسوز جازىپ، ورىسشاعا اۋدارعانى دا ۇمىت قالمادى.
سونداي-اق، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىندا iستەيتiن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرگە س.سادۋاقاسوۆتى قارالاپ، ەڭبەكتەر جازۋ جونiندە ارنايى تاپسىرما دا بەرiلدi. حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ قۇرامىنا قىزمەت ەتكەن ا.بوچاگوۆ كەيiننەن ءوزiنiڭ ەستەلiكتەرiندە بىلاي دەپ مويىنداعان بولاتىن: "ۆ 1926-1927 گوداح ۆ سيلۋ ساموي لوگيكي بوربى زا گەنەريالنۋيۋ لينيۋ ناشەي پارتي يا ۆزيالسيا زا پودگوتوۆكۋ براشيۋرى وب الاش-وردە، ۆ كوتوروي، رازۋمەەتسيا، گوۆوريلوس و كونترەۆوليۋتسيوننوم حاراكتەرە ناتسيونالنوگو دۆيجەنيا ۆ كازاحستانە. ... پوسلەدنيە سترانيتسى بروشيۋرى بىلي پوسۆياششەنى پوكازۋ يدەنتيچنوستي نەكوتورىح ۆىسكازيۆاني س.سادۋاكاسوۆا ي ەگو ستوروننيكوۆ س پروگراممنىمي پولوجەنيامي الاشوردىنتسەۆ ۆ 1918-1919 گوداح". (بوگاچەۆ ا.ك. ۋ يستوكوۆ. ۆوسپومينانيا. الما-اتا، 1971. س 101-102.)
س.سادۋاقاسوۆ حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتiندە بار بولعانى ەكi جىلعا تولار تولماس قىزمەت ەتتi. بۇل قىزمەتiنiڭ مەرزiمi قىسقا بولعانىنا قاراماستان حالقىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني ومiرiندە تابىستى ەڭبەك ەتiپ، ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىردى. ونىڭ اعارتۋ سالاسىنداعى قىزمەتi قازاقتىڭ الدىڭعى قاتارلى ۇلتتىق ينتەلەگەنتسياسىنىڭ قىزمەتiمەن تىعىز بايلانىستى بولدى. ويتكەنi بۇل قازاقتىڭ ينتەلەگەنتسيا وكiلدەرi ەكi لاگەردە، وتكەلدiڭ ەكi جاعىندا بولعانىمەن دە، ولاردى ەڭ جوعارعى ۇلتتىق مۇددە جانە ۇلت مۇددەسi ءۇشiن قىزمەت ەتۋ يدەياسى بiرiكتiرگەن بولاتىن. حالقىمىزدىڭ اسىل ازاماتتارى وسى يدەيالار جولىندا قۇربان بولدى.

دوسالى سالقىنبەك، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت

"تۇركىستان" گازەتى