2015 جىلعى 2-18 قاراشادا پاريجدە وتكەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ وقۋ، عىلىم جانە مادەنيەت جونىندەگى مامانداندىرىلعان مەكەمەسى باس كونفەرەنتسياسىنىڭ 38-ءشى سەسسياسى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، عالىم ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا ارنالعان مەرەكەلىك ءىس-شارالارعا  قاتىساتىنى جايىندا  شەشىم قابىلدادى. سونىمەن، قازاقتىڭ ارداقتى پەرزەنتى، «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى بيىل يۋنەسكو اياسىندا اتاپ وتىلەدى. الاش قوزعالىسى سەركەسىن ۇلىقتاۋ ۇستىمىزدەگى جىلى وسىناۋ بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ قاتىسۋىمەن وتكىزىلەتىنىنە ايرىقشا قاناعاتتانعاندىق سەزىممەن ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى جايىندا جازىلعان تومەندەگى ماقالانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز. 

قازاقتىڭ جاڭا تۇرپاتتى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى باستاۋىندا

1866 جىلعى 5 ناۋرىزدا توقىراۋىن وزەنى القابىندا دۇنيەگە كەلگەن ءاليحان نۇرمۇحامەدوۆ اۋەلى اۋىل مولداسىنان ساۋات اشىپ، ودان قارقارالى مەكتەبىندە  وقىدى. سوسىن ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسىندە كاسىپتىك ءبىلىم الدى دا، اتا تەگىن بوكەيحانوۆ دەپ جازۋعا قول جەتكىزىپ، 1890 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتىڭ ورمان ينستيتۋتىنا ءتۇستى. وسى جوعارى وقۋدى ەكونوميست ماماندىعى بويىنشا 1894 جىلى بىتىرگەننەن كەيىن دالا ءۋالاياتىنىڭ استاناسىنا ورالىپ، ورمان شارۋاشىلىعى ۋچيليششەسىندە وقىتۋشى بولىپ ەڭبەك جولىن باستادى. كوپ ۇزاماي ءتۇرلى ستاتيستيكالىق باسقارمالاردا، زەرتتەۋشى ەكسپەديتسيالاردا ىستەدى، قازاق جەر-سۋ جاعدايىن ارنايى زەرتتەۋگە كەلگەن ايگىلى زەمستۆولىق ستاتيستيك ف.ا.ششەربينانىڭ 1896 جىلدان اقمولا، سەمەي، تورعاي وبلىستارىندا جۇمىس ىستەگەن ەكسپەديتسياسى جۇمىسىنا اتسالىستى. (بۇل زەرتتەۋلەر ناتيجەسى كەيىنىرەك «دالا وبلىستارىن زەرتتەۋ جونىندەگى ەكسپەديتسيا قازاق جەرىنىڭ پايدالانىلۋى حاقىندا جيناستىرعان جانە جۇيەلەگەن ماتەريالدار» دەيتىن اتپەن ەگىنشىلىك جانە مەملەكەتتىك مەنشىكتەر مينيسترلىگىنىڭ باسىلىمى رەتىندە ششەربينانىڭ رەداكتسياسىمەن 13 توم بوپ باسىلىپ شىققان.)

مۇنىڭ ءبارى ونىڭ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جەر ساياساتىن تەرەڭ زەرتتەپ بىلۋىنە ىقپال ەتتى. ءبىلىپ قانا قويماي، تيىسىنشە، سول ساياسات سالدارىنان ورىن الىپ جاتقان قازاقتىڭ وتارلىق تىنىس-تىرشىلىگىندەگى كەلەڭسىز وزگەرىستەر مەن اۋىرتپالىقتار جايىندا وي-پىكىرىن ايان ەتىپ، باسپاسوزدە وزىندىك ءۇن قاتىپ تۇردى. «روسسيا. ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ تولىق گەوگرافيالىق سيپاتتاماسى» اتتى ايگىلى كوپتومدىق ەڭبەكتىڭ قازاق دالاسىنا ارنالعان، 1903 جىلى شىققان ءXVIىى تومىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بولدى. زەرتتەۋلەرىمەن شۇعىلدانا ءجۇرىپ، زەردەلى، وقىعان ازامات رەتىندە ول تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرىن جەڭىلدەتۋدى، تۇرمىسىن جاقسارتۋدى ويلادى. ورتالىقتاعى ستۋدەنت شاعىنان وڭ يىعىن بەرىپ تۇراتىن قوعامدىق ماسەلەلەرگە قازاق ەلى ىشىنە كەلگەلى بەلسەنە ارالاستى. يمپەرياداعى ءبىرىنشى رەۆوليۋتسيا وقيعالارىنا سەرگەك ءۇن قوسىپ وتىردى.

بۇگىندە ءبىز الاش قوزعالىسى دەپ اتايتىن قۇبىلىستىڭ العاشقى ۇشقىندارى  حح عاسىردىڭ باسىندا پايدا بولعان. قازاق ەلىندەگى زيالىلار يمپەريا ۇكىمەتىنىڭ وزبىر وتارشىلدىعى سالدارلارىن – شۇرايلى جەر-سۋدان ايرىلۋ، ءدىننىڭ، مەكتەپتىڭ قىسپاق كورۋى، ەل-جۇرتتى باسقاراتىن ەڭ تومەنگى بيلىك بۋىندارىنا دا تىكەلەي وتارلىق وكىمەت وكىلدەرى وتىرعىزىلىپ، ورىستاندىرۋ شارالارىنىڭ كۇشەيتىلە جۇرگىزىلۋىنەن جاپا شەگۋ مىسالدارىن ورتاعا سالىپ، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن اقىلداسۋ قاجەتتىگىن ۇقتى. سونداي ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كوكشەتاۋداعى ءدىني قىزمەتشىلەر تاراپىنان كوزى اشىق ازاماتتاردى جيناپ ءماسليحات قۇرماق ارەكەتتەرى جاسالدى. الايدا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇپيا قىزمەتى جانسىزدارىنىڭ كومەگىمەن ولاردى تەز تاۋىپ الدى. پەتروپاۆل، كوكشەتاۋ، پاۆلودار، سەمەي ۇيەزدەرىندە تۇراتىن وزگە دە وقىعان قازاقتاردى تىنتكىلەپ، ۇيلەرىندەگى كىتاپحانالارىن تاركىلەدى، ويى بوتەن دەپ تاپقاندارىن پاتشالىقتىڭ بارشا وڭىرلەرىندە قولدانىپ جۇرگەن تاسىلدەرىمەن تەز «زالالسىزداندىردى». ءبىرازىنا بىقاتار جازالاۋ شارالارىن قولداندى. بىراق  بۋىرقانىپ قايناپ جاتقان حالىق نارازىلىعىن كۇشكە سالىپ باسىپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل اسىرەسە 1905 جىلعى 9 قاڭتاردا يمپەريا استاناسىندا ورىن العان «قاندى جەكسەنبى» وقيعاسىنان كەيىن مۇلدەم مۇمكىن بولماي قالدى.

جالپاق ەلدە العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسى داۋىلداتتى. جاعدايدى ۋىستان شىعارماۋ ءۇشىن يمپەراتور ءىى نيكولاي مەن ونىڭ اينالاسى «رەۆوليۋتسيانى رەزوليۋتسياعا اينالدىرۋدى» كوزدەگەن بىرقاتار شەشىم جاسادى. (1905 جىلعى 18 اقپاندا پاتشا ىشكى ىستەر مينيسترىنە رەسكريپت – بوداندارىنا جاقسىلىق جاسايتىنىن جاريالى تۇردە مالىمدەگەن اشىق حات بەردى. وندا مينيسترگە زاڭنامالىق جوبالاردى الدىن الا قارايتىن سايلانبالى وكىلدىك مەكەمە، ياعني حالىقتىڭ سەنىمىنە يە بوپ سايلانىپ كەلەتىن وكىلدەردەن مەملەكەتتىك دۋما قۇرۋ جايىندا زاڭ جاساۋ تاپسىرعان. سونىمەن بىرگە، سول كۇنى پراۆيتەلستۆۋيۋششي (بيلىك ەتۋشى) سەناتقا جولداعان جوعارى مارتەبەلى پارمەنىندە «مەملەكەتتىك جاعدايلاستىرۋدى جەتىلدىرۋگە جانە حالىقتىڭ بەرەكەلى تۇرمىسىن جاقسارتۋعا قاتىستى ماسەلەلەر بويىنشا جەكە ادامدار مەن مەكەمەلەردەن» ءوز اتىنا ءتۇسىپ جاتقان تىلەكتەر مەن ۇسىنىستاردى قاراپ، تالقىلاۋ مىندەتىن مينيسترلەر كەڭەسىنە جۇكتەۋدى بۇيىرعان. ال 17 ساۋىردە ءدىني ۇستانىمعا ەرىكتىلىكتى جاريا ەتكەن پارمەن شىعاردى.) وسىلارداي بيىك دارەجەلى پۇرساتتار جاسالۋىنا وراي جەر-جەردە جيىندار ءوتتى،  جۇرت وزدەرىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجدىقتارىن ايتىپ، تىلەكتەرىن بىلدىرگەن پەتيتسيالارىن ۇكىمەتكە جولداپ جاتتى.

بۇل ناۋقانعا ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن ونىڭ پىكىرلەستەرى ۇلكەن ءمان بەرە قارادى. پاتشا ۇكىمەتى اتىنا وزدەرى دايىنداعان تىلەك-حاتتىڭ دالا ولكەسىندەگى حالىق كوپ جينالاتىن جارمەڭكەلەردىڭ بىرىندە تالقىلانىپ، جۇرتشىلىقتان كەڭ قولداۋ تابۋىن ۇيىمداستىردى. پەتيتسيادا تاعدىرى رەسەيمەن قوساقتالعان قازاق ەلىندە جۇرگىزىلىپ جاتقان  ورىستاندىرۋ ساياساتى تالداندى، قازاقتاردىڭ ءدىني-رۋحاني ىستەرىنە كورسەتىلىپ جۇرگەن زور قىسپاق مىسالدار كەلتىرىلە وتىرىپ اتاپ ايتىلدى. حالىقتىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن تۇزەۋگە، قازىرگى تۇرمىس احۋالىن كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرۋ ءۇشىن جاسالۋعا ءتيىس شارالاردى، ولاردىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ مۇددەلەرىن كۇيتتەپ، قۇقتارىن قورعاۋ ماقساتىمەن «ورىستىڭ زاڭ شىعارۋ جينالىسىنا» قازاق دەپۋتاتتارىن قاتىستىرۋ كەرەكتىگىن دە قوسىپ،  ۇكىمەت الدىنا قويىلاتىن تالاپتار ون ءبىر تارماققا تۇيىندەپ جازىلدى. سوسىن رەۆوليۋتسيا  قۋات بەرگەن ۇلتتىق قوزعالىستىڭ باعدارلاماسى ىسپەتتەنگەن بۇل تىلەك-حات كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلدى. قوياندى جارمەڭكەسى جۇمىس ىستەگەن ماۋسىم ايى بويى جۇرتشىلىق اراسىندا تالقىلانىپ، قولداۋ تاۋىپ جاتتى. اقىرى، 14,5 مىڭ ادام قوشتاعان (حات تانيتىنى قولىن قويعان، ساۋاتى اشىلماعانى بارماعىن باسقان) پەتيتسيا ءازىر بولدى. بىراق ونى قارقارالى پوشتاسى قابىلدامادى دا، ۇلكەن قيىنشىلىقپەن، دالا ولكەسىنەن تىسقارى قالاداعى پوشتا ارقىلى  پاتشالىق استاناسىنا جىبەرىلدى.

1905 جىلعى 6 تامىزدا ءىى نيكولايدىڭ رەسەيدە مەملەكەتتىك دۋما قۇرىلاتىنىن ايگىلەگەن مانيفەسى ومىرگە كەلەدى. سونىمەن بىرگە دۋماعا دەپۋتاتتار سايلاۋىن وتكىزۋ ەرەجەسى دە جاريالاندى. بىراق بۇل جۇرتشىلىقتى سونشا قۋانتا قويمادى. يمپەراتور بەكىتكەن قۇجات ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ قولىنان شىققاندىقتان، سونىڭ اتىمەن «بۋلىگين دۋماسى» اتانىپ كەتتى. زاڭ شىعارۋشىلىق ەمەس، كەڭەسشىلىك ءرول عانا اتقارماق مەمدۋما، حالىق ەرەۋىلدەرگە شىعىپ، قاتتى نارازىلىق بىلدىرگەندىكتەن، شاقىرىلماعان كۇيى قالدى. اقىرى، «رەۆوليۋتسيانى رەزوليۋتسيامەن الماستىرۋدىڭ» كەزەكتى ءبىر ءادىسى ىسكە قوسىلىپ، پاتشانىڭ «17 قازان مانيفەسى» دۇنيەگە كەلدى. مۇندا ونىڭ «مەملەكەتتىك دۋمانى قۇرۋ تۋرالى» 6 تامىزدا قول قويعان مانيفەسىمەن ساباقتاستىرىلىپ، پارلامەنتتىڭ جاڭاشا تاعايىندالاتىنى ايتىلدى، زاڭ شىعارۋشى مەكەمەگە حالىقتىڭ لايىقتى ادامدارىنىڭ سايلانۋىنا جول اشىلاتىنى، دۋما ماقۇلدامايىنشا بىردە-ءبىر زاڭنىڭ كۇشىنە ەنبەيتىنى مالىمدەلدى. سونداي-اق، 1905 جىلعى 17 قازاندا شىققان وسىناۋ مانيفەست ساياسي قۇقتار مەن ەركىندىكتەردى جاريا ەتىپ، ەل يگىلىگىنە ۇسىندى. ياعني بۇل قۇجاتتا حالىققا ءسوز بوستاندىعى، ار-وجدان بوستاندىعى، جينالىس جاساۋ ەركىندىگى، وداقتارعا بىرىگۋ ەركىندىگى جانە جەكە تۇلعانىڭ قول سۇعۋعا بولمايتىن دەربەستىگى قامتاماسىز ەتىلەدى دەپ ۋادە ەتىلدى.

وزىق ويلى زيالىلار وسى مانيفەست يمپەريادا بوستاندىق كۇنىنىڭ تۋعانىن پاش ەتتى دەپ سانادى. «17 قازان مانيفەسىن» بارشا قازاق زيالىلارى، ولار ارقىلى قالىڭ بۇقارا شىن شاتتانىپ قارسى الدى. مانيفەست ومبىعا جەتكەن بويدا ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى مەن ونىڭ سەرىكتەرى قازاق دالاسىنداعى قالالارعا تەلەگراممالار جولداپ، بارلىق حالىققا پاتشا اعزام تاراپىنان سىيلانعان جاڭا قۇقتار جايىندا حابارلادى. ء«بىز ءوزىمىزدىڭ تىلشىلەرىمىزدىڭ بارىنەن قۋانعان تەلەگراممالار الدىق، – دەيدى بوكەيحانوۆ. – جەكە باستىڭ دەربەستىگى مەن وجدان بوستاندىعى جونىندەگى ۋادە قازاقتارعا ايرىقشا اسەر ەتتى. بۇلار – ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ تۇرپايى اگەنتتەرى توپەگەن تۇراقتى سوققىنى ۇدايى باستان كەشىپ كەلە جاتقان، تاپ سول ساياسات سالدارىنان مەشىت، مەدرەسەلەرى جابىلىپ، كىتاپحانالارى قونفيسكەلەنىپ، ءدىني وجدانى ەزىلىپ وتىرعان قازاقتارعا وتە-موتە تۇسىنىكتى ەدى».

ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ماقالالارىنان 1905 جىلعى قازاق قاۋىمىنىڭ، ونىڭ كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق بولىگىنىڭ ويى مەن ارەكەتىن ايقىن اڭعاراسىڭ. «17 قازان مانيفەسى» جاريا بولىسىمەن ومبىدا تۇراتىن قازاق ينتەلليگەنتتەرى ونى تەزدەتىپ  قازاق تىلىنە اۋداردى دا، جەرگىلىكتى گازەتتەردىڭ تسەنزورى بوپ تابىلاتىن ۆيتسە-گۋبەرناتوردىڭ رۇقساتىمەن 10 مىڭ دانا ەتىپ باستىرىپ، اۋىل-اۋىلعا جونەلتتى.  «قازاقتاردىڭ شاپشاڭ قوزعالاتىندىعىنىڭ ارقاسىندا مانيفەست قىسقا مەرزىم ىشىندە كۇللى دالاعا تاراپ ۇلگەردى. بارلىق جەردە قازاقتار ۇلكەندى-كىشىلى سەزدەرگە جينالدى، مانيفەستى وقىدى، تۇسىنىكتەمەلەر جاسادى. مەملەكەتتىك دۋماعا بولاشاقتا سايلاۋ جۇرگىزۋ ماسەلەلەرىن تالقىلادى. ەڭ الىس بولىستاردان قازاقتار قىر قالالارىنا توپ-توبىمەن اتتاندى، وندا ازاماتتار وتكىزىپ جاتقان قالا ميتينگىلەرىنە قاتىستى. ورىس، تاتار، وزبەك پەن قازاقتار تۋىسقان ءبىر وتباسىنا توعىستى. بۇل ءبىر ەشقاشان ەشكىم كورمەگەن تاماشا ۋاقىت بولعان ەدى»، – دەپ جازدى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى  ء«بىرىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ون جىلدىعىنا» جيناعىنا ەنگەن «دالا ولكەسىندەگى سايلاۋ» اتتى ماقالاسىندا.  ەل-جۇرت بوستاندىق كۇنى تۋعانىن سەزىندى. بوكەيحانوۆتىڭ جازۋىنشا، كۇللى زيالىلار، باسقا دا ەتى ءتىرى ادامدار ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنا بىلەك سىبانا كىرىستى. جۇرت الدىندا سويلەگەن شەشەندەر پوليتسيانى بەت-جۇزىنە قاراماي اياۋسىز سىنادى. ەسكى رەجيمدى بارشاسى ويلانباستان، قورىقپاستان سىن ساداعىنا الدى. بۇرىندارى ويلارىنا كەلگەنىن ىستەپ جۇرگەن قۇدىرەتتى جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ قىزمەتىن قاتارداعى ادامداردىڭ وسىنشا  مەيىرىمسىزدىكپەن سىناعانىنا اۋىلداردان ات تەرلەتىپ كەلگەن قازاقتار تۇڭعىش رەت كۋا بولدى. كەشەگى قاھارلى وكىمەت تورەلەرىنىڭ كوپ حالىق جينالعان ميتينگىلەردە ءۇنسىز سۇمىرەيىپ تۇرعانىن تاڭىرقاي نازارلادى.  

الايدا جەر-جەردەگى پاتشا اكىمشىلىكتەرى «17 قازان مانيفەسىن» حالىقتان بارىنشا جاسىرۋعا تىرىسقان ەدى، سوندىقتان دا جاڭا تولقۋلار بوي كورسەتتى. 1905 جىلدىڭ كۇزىندە قارقارالىدا ۇيەزدىك كەڭسە الدىندا قالىڭ ەل قاتىسقان ۇلكەن جيىن ءوتتى. سوڭى كوشە-كوشەنى ۇرانداتا ارالاعان ءىرى دەمونستراتسياعا ۇلاستى. سول ميتينگىگە، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ انىقتاماسىنا قاراعاندا –  «قاراجۇزدىكشىلەرمەن قىزمەتتەس بولعىسى كەلمەگەندىكتەن بوستاندىق كۇندەرى دوعارىسقا شىققان» ميروۆوي سۋديا (نەگىزىنەن ۇساق باسبۇزارلىق جانە ازاماتتىق ىستەردى قارايتىن سۋديا), شەشەندىگى مەن قوعامدىق-ساياسي بەلسەندىلىگى ارقاسىندا جۇرتقا تەز تانىمال بولعان جاقىپ اقپاەۆ قاتىستى. بۇل وقيعانى قارقارالى ۇيەزىنىڭ باستىعى ومبىعا، دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى كەڭسەسىنە جولداعان اقپارىندا  «بۇلىك»، «تارتىپسىزدىك» دەپ باعالاپ، بۇراتانالاردى جۋاسىتۋ ءۇشىن كومەككە اسكەري جاساق جىبەرىلۋىن سۇرادى. پاتشا چينوۆنيگىنىڭ وسىناۋ ارانداتۋشىلىققا تۇنعان جادىگويلىگىن  ءاليحان بوكەيحانوۆ «ستەپنوي كراي» گازەتى بەتىندە: «قازاق حالقىن بىلمەيتىن، ونىڭ، وكىنىشكە قاراي، ساتراپياعا اينالدىرىلعان دالاسىن بىلمەيتىن قىلمىسكەر ادامدار عانا وسىنشا جەڭىلتەك وي پىشەدى! وسسوۆسكيدىڭ الدەقانداي «بۇلىك» جونىندەگى دونەسەنيەسى – شىپ-شىلعي وتىرىك»، – دەي كەلىپ، حالىقتان مەملەكەتتىك ءتارتىپتى جەتىلدىرۋ جايىنداعى مانيفەستى (پاتشانىڭ 17 وكتيابردەگى مانيفەسىن) جاسىرۋعا تىرىسقان، ودان تولقۋلار سىرىن بۇرمالاعان پاتشا اكىمىنىڭ جىمىسقى ارەكەتىن باتىل اشكەرەلەدى. قازاقتاردىڭ رەسەيدەگى بوستاندىق ءۇشىن الىسقان كۇرەسكەرلەردىڭ ارداقتى ەسىمدەرىن ازىرگە بىلمەيتىنىن، بىراق ولاردىڭ پەستەل سىندى دارعا اسىلعان دەكابريستەردەن باستاپ، شليسسەلبۋرگ قامالىنىڭ  قازىرگى تاڭداعى تۇتقىندارىنا شەيىنگى ازاتكەرلەردى ۇزاماي-اق تانىپ-ءبىلىپ الاتىنىن، ياعني ولاردىڭ دا الىپ يمپەريانى شايقاي باستاعان رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى بولاتىنىن سەنىمدى تۇردە جاريا ەتتى. ء«امىرشىل قۇرىلىستىڭ قابىرشىلەرى، قىلمىستارىڭدى كوبەيتە بەرمەڭدەر! سەندەردىڭ كۇندەرىڭ تاۋسىلىپ كەلەدى. سەندەرمەن ءبىز ورىستىڭ وكىلەتتى جينالىسىندا ەسەپ ايىرىسامىز!» – دەگەن سوزدەرمەن، قالتىلداپ تۇرعان جۇيە قىزمەتشىلەرىنە قاھارلى ەسكەرتۋ جاسادى. 

قازاق اراسىنداعى ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى وياتقان جاڭا تۇرپاتتى ساياسي قوزعالىستى جانداندىرۋعا بوكەيحانوۆ وسىنداي ۋىتتى پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارىمەن ءاردايىم قىزۋ اتسالىسىپ ءجۇردى. جوعارىدا اتالعان قارقارالى دەمونستراتسياسىنا وراي ومبىدان شىعۋى ىقتيمال جازالاۋشى ەكسپەديتسيانىڭ جاساقتالماۋىنا ول مەرزىمدىك باسىلىمدار ارقىلى ءتيىستى قوعامدىق پىكىر تۋعىزۋ، سونداي-اق، زەمستۆو سەزىنىڭ ماسكەۋدەگى بيۋروسىن حاباردار ەتۋ جولىمەن ىقپال ەتتى. «بوستاندىق كۇندەرىندە» ءتۇرلى جيىنداردىڭ شاقىرىلۋىنا ۇيىتقى بولىپ، جۇمىستارىنا قاتىسىپ ءجۇردى. زەمستۆو جانە قالا قايراتكەرلەرىنىڭ قاراشادا وتكەن ماسكەۋ سەزىنە بارىپ، «4,5 ميلليوندىق قازاق حالقى اتىنان» پاتشالىق رەجيمنىڭ قىلمىستارىن اشكەرەلەگەن ءسوز سويلەدى. بەس قازاق وبلىسىنان كەلگەن وكىلدەرمەن ورال قالاسىندا باس قوسىپ، ۇلتتىق ساياسي پارتيا قۇرۋ جايىن اقىلداستى. تاجىريبەلى قوعام قايراتكەرى، قالامى جۇيرىك پۋبليتسيست، بەلگىلى عالىم ادامنىڭ وسىنشا بەلسەندىلىكپەن ساياسي جۇمىستار جۇرگىزۋى جاندارمەريا نازارىنان تىس قالمادى، ونىڭ جۇرگەن-تۇرعان ءىزىن اڭدىپ، قاۋىپتى تۇلعا رەتىندە ۇدايى باقىلاۋدا ۇستادى.

ءاليحان بوكەيحانوۆ جۇمىسىنا قاتىسىپ جۇرەتىن زەمستۆو وداعى قايراتكەرلەرىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن، 1905 جىلدىڭ 12–18 قازانىندا سانكت-پەتەربۋرگتە وتكەن قۇرىلتايشى سەزدە جاڭا ساياسي پارتيا –  كونستيتۋتسيوناليست-دەموكراتتار (كادەتتەر) پارتياسى شاڭىراق كوتەرگەن. بۇل وقيعا ايگىلى «17 قازان مانيفەسىنىڭ» دۇنيەگە كەلۋىمەن تۇسپا-تۇس ورىن الدى.  ودان، پاتشا سول جىلعى 11 جەلتوقساندا شىعارعان جاڭا  پارمەنىمەن 6 تامىزدا قابىلدانعان «مەملەكەتتىك دۋما سايلاۋى تۋرالى ەرەجەنى» وزگەرتىپ، قوسىمشا ەرەجەلەر بەكىتتى. بۇل «17 قازان مانيفەسىن» دامىتۋ ورايىندا جاسالدى. قازاقتاردىڭ دا مەمدۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلانۋىنا زاڭدى مۇمكىندىك تۋدى. ۇلت زيالىلارى جەر-جەردە وسىناۋ جاڭا جاعدايدى ۇتىمدى پايدالانۋ جايىن باس قوسىپ اقىلداسۋدى قولعا العان. سونداي ماقساتپەن سەمەيدە اشىلماق وبلىستىق سەزگە بارا جاتقان جولىندا بوكەيحانوۆتى جاندارمەريا قولعا تۇسىرەدى. 1906 جىلعى 8 قاڭتاردا يامىشەۆو پوسەلكەسىندە (تۇزقالادا) تۇتقىندايدى دا، پاۆلودار تۇرمەسىنە وتىرعىزادى. سودان جاندارم باسقارماسى ونى تەرگەۋسىز، سوتسىز ءتورت ايعا جۋىق اباقتىدا ۇستايدى. ويتكەنى وسىناۋ ۇكىمەتكە سەنىمسىز، ويى بوتەن، بۇراتانالار ىشىندە بەدەلى زور تۇلعانى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات  سايلاۋ ناۋقانىنان وقشاۋلاۋ ماقسات ەتىلگەن ەدى.  الايدا پاتشا تۇرمەسى ۇلتتىق قوزعالىس سەركەسىنىڭ حالىق اراسىنداعى ابىرويىن ارتتىرا ءتۇستى. ەل-جۇرت ونى سىرتتاي-اق ءبىر بولىستان ۆىبورششيك (سايلاۋعا قاتىسۋ ءۇشىن ءبىر قاۋىم ەل اتىنان تاڭداپ جىبەرىلگەن وكىل)  ەتىپ سايلادى. سول سەبەپتى، قانشا قالاماعانمەن، پاتشا اكىمشىلىگى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆتى 1906 جىلعى 30 ساۋىردە تۇرمەدەن شىعاردى. ال ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا سەمەيدە وتكەن ۆىبورششيكتەر جينالىسى ونى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات ەتىپ سايلادى...

حالىق بوستاندىعى پارتياسى ۇستانىمىمەن ۇيلەستىكتە

مەملەكەتتىك دۋما جۇمىسىنا قاتىسۋ ءۇشىن سانكت-پەتەربۋرگكە جۇرەر قارساڭدا، 1906 جىلعى 21 ماۋسىمدا، بوكەيحانوۆ سەمەيدىڭ قالىڭ جۇرتشىلىعىمەن كەزدەسىپ، ءسوز سويلەدى.  سوزىندە ول جىل باسىندا وتكەن ەكىنشى سەزىندە «حالىق بوستاندىعى پارتياسى» دەلىنەتىن قوسالقى اتالىم العان كادەتتەر پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن تارقاتا ايتتى، وسى ساياسي ۇيىمنىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستەگى ماڭىزدى ورىنىنا كوپتىڭ نازارىن اۋداردى. ويتكەنى ءوزىنىڭ كۇللى ساياسي قىزمەتىن ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى كادەت پارتياسىنىڭ ۇستانىمى اۋقىمىندا جۇرگىزگەندى ءجون كورەتىن.

ول يمپەريا استاناسىنا الىپ-ۇشىپ جەتكەندە، تاۆريا سارايىندا دۋىلداعان دەباتتار كەنەتتەن توقتاتىلار ءسات تە تاقالعان ەدى. جۇمىسىن قازاق دالاسىنداعى سايلاۋ ناۋقانى باستالاردان بۇرىن، 1906 جىلعى 27 ساۋىردە باستاعان دۋمادا پاتشا ۇكىمەتىنە جاقپايتىن ماسەلەلەر قارالىپ، شىن مانىندەگى رەۆوليۋتسيالىق شەشىمدەر قابىلدانا باستاعان. سوندىقتان دا 72 كۇن جۇمىس ىستەپ، 40 پلەنارلىق ءماجىلىس، كوميسسيالاردىڭ 18 وتىرىسىن وتكىزگەن، مينيسترلەرگە 261 دەپۋتاتتىق سۇراۋ سالۋ جولداعان ءى مەمدۋمانى يمپەراتور  «قوعامعا تىنىشتىق اكەلۋدىڭ ورنىنا الاساپىراندىقتى تۇتاتىپ وتىر» دەگەن جەلەۋمەن 1906 جىلعى 8 شىلدەدە ارنايى مانيفەست شىعارىپ، تارقاتىپ جىبەردى. پاتشا پارمەنىنە ءبىرىنشى كەزەكتە كادەت دەپۋتاتتار قارسىلىق ءبىلدىردى. ولاردى دۋماداعى مۇسىلماندار فراكتسياسى دا قولدادى. فراكتسيا جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، باشقۇرت اراسىنان سايلانعان قازاق دەپۋتاتى سالىمگەرەي ءجانتورين مەن پيتەرگە سونىڭ الدىندا عانا كەلگەن ءاليحان بوكەيحانوۆتى وسى نارازى توپتىڭ ۆىبورگتا تۇسكەن سۋرەتىنەن كورۋگە بولادى.   ولار مۇندا ۇكىمەت تاراپىنان رۇقسات ەتىلمەي ەكى كۇن بويى وتكەن جينالىستا قابىلدانعان «حالىققا حالىق وكىلدەرىنەن» دەپ اتالاتىن،  ەل تۇرعىندارىن ءتۇرلى سالىق تولەۋدەن باستارتۋ جولىمەن ۇكىمەتكە ءپاسسيۆتى قارسىلىق كورسەتۋگە شاقىرعان ۇندەۋگە قول قويعان ەدى. 

وسى «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويۋشىلار ۇستىنەن ۇلكەن سوت ۇدەرىسى جۇرگىزىلىپ، بارىنە ءۇش ايدان تۇرمەگە وتىرۋ جازاسى كەسىلدى.  ءسويتىپ، ءىستى بولعاندار قاتارىندا ءوزىن دە سايلانۋ قۇقىنان ايرىلدىم دەپ ساناعان بوكەيحانوۆ ءىى مەمدۋماعا دەپۋتات تاڭداپ سايلاۋ ناۋقانىنا قاتىسا المايتىندىقتان، سەمەي قازاقتارى اراسىنان لايىقتى كانديداتۋرا بەلگىلەۋگە اتسالىستى. رەۆوليۋتسيالىق سيپاتىن وزگەرتپەۋى سالدارىنان ءىى مەملەكەتتىك دۋما دا 1907 جىلعى 3 ماۋسىمدا قۋىلعاننان كەيىن، «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويعانى ءۇشىن وزىنە سانكت-پەتەربۋرگ سوت پالاتاسى توتەنشە ءماجىلىسىنىڭ ۇكىمىمەن كەسىلگەن جازاسىن وتەۋگە، 1908 جىلدىڭ باسىندا سەمەي اباقتىسىنا ءتۇستى.

بوسانعاننان سوڭ استاناعا بارىپ، ءبىراز ۋاقىت كادەتتەر باسىلىمىندا قىزمەت اتقاردى. ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى جىلدارىندا رەسەيگە قايتا ورالعان ماسوندار لوجاسىنا قابىلداندى. (رەۆوليۋتسيا تاريحىن زەرتتەۋشى شىنشىل باس مامان رەتىندە مويىندالعان، «حح عاسىردىڭ باسىنداعى ورىس ساياسي ماسوندىعى» (1996) مونوگرافياسىن جازعان پروفەسسور ۆ.ي. ستارتسەۆتىڭ «فرانتسۋز ءراسىمى جانە «رەسەي حالىقتارىنىڭ ۇلى شىعىسى» لوجالارىنا تىركەلگەن ورىس ساياسي ماسوندارىنىڭ تىزىمىندە» 23-ءشى رەتپەن «بۋكەيحانوۆ اليحان نۋرماگومەتوۆيچ» تۇر.) 1909 جىلدان سامارادا، سونداعى دون ەگىنشىلىك بانكىنىڭ بولىمشەسىندە جۇمىس ىستەدى. حالىق بوستاندىعى (كادەتتەر) پارتياسىنىڭ سامارا كوميتەتىنە ەندى، وسىنداعى ماسوندار توبىندا جەتەكشى ورىن الىپ ءجۇردى. ءبىر-ەكى جىل ەسەرلەر پارتياسى قاتارىندا بولدى. كادەت ءارى ماسون رەتىندە، دەموكراتيالىق رەفورمالاردى ناسيحاتتاۋ ماقساتىمەن قۇرىلعان ساياسي بىلىمدەر ۇيىرمەسى جۇمىسىنا قاتىسىپ تۇردى.

وسى جىلدارى بوكەيحانوۆ «قازاقتار» اتتى ىرگەلى ەڭبەگىن جازدى ء(ى910 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە شىققان «قازىرگى مەملەكەتتەردەگى ۇلتتىق قوزعالىس تۇرلەرى» اتتى جيناققا ەنگەن.) بۇل ەڭبەگىندە ول قازاقتار تۇراتىن قازاق جانە تۇركىستان ولكەلەرى مەن استراحان گۋبەرنياسىنىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا دەموگرافيالىق تالداۋ جۇرگىزە كەلىپ، «قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىق تىرشىلىگى – مالىنا جاياتىن جەر جانە سۋاراتىن وزەن-كول ىزدەۋمەن ۇنەمى قونىس اۋدارىپ، ءبىر ورىندا تۇراقتامايتىن جارتىلاي جابايى كوشپەندىنىڭ قارابايىر ەكونوميكاسىن كورسەتەتىن قاراپايىم فورمۋلاعا سىيمايدى» دەگەن بايلام جاسايدى. تازا كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىن ارالاس، ەگىنشىلىك-مالشىلىق شارۋاشىلىقتاردىڭ الماستىرا باستاعانىن ناقتى تسيفرلارمەن دالەلدەيدى. قازاق جانە كرەستيان بيۋدجەتتەرىن، ولاردىڭ تابىستارىنىڭ تۇرلەرىن تالدايدى. ءار جىلدىڭ ەكى-ءتورت ايىن عانا  جايلاۋدا وتكىزىپ، نەگىزىنەن قىستاۋدا وتىرىقشىلىقپەن كۇنەلتەتىن قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىعىنداعى تىنىس-تىرشىلىك جايىن قاراستىرادى. ولاردىڭ ومىرىندە ءارتۇرلى جايىلىم، قورىق، جازعى قوتانداردىڭ قانداي ورىن الاتىنىن باي مالىمەتتەرمەن ورنەكتەپ كورسەتەدى.  ءسويتىپ قازاق حالقى ىشىندە تۇزىلگەن الەۋمەتتىك-شارۋاشىلىق قۇرىلىمدى وقىرمان الدىنا بىلگىرلىكپەن، كورنەكى تۇردە جايىپ سالادى. وسىناۋ عىلىمي وچەركىندە  قازاق دالاسىنداعى ساياسي قۇرىلىستىڭ ءمان-جايىن، قازاقتار اراسىنداعى ساياسي-مادەني احۋالدى تانىستىرا وتىرىپ، ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ءارى قاناپ، ءارى ۇلتارالىق ارازدىقتى قوزدىراتىن وتارلاۋ جانە ورىستاندىرۋ ساياساتىن ءتۇرلى مىسالدارمەن قانىن اعىزا اشكەرە ەتەدى. سونداي-اق قازاقتاردىڭ ۇلت ازاتتىعىن اڭساپ شىنداپ ويانا باستاعانىن، ۇلت قوزعالىسىن دامىتۋداعى ساياسي بەلسەندىلىگىن كورسەتەتىن ماڭىزدى دەرەكتەر كەلتىرەدى.   1907 جىلعى ءىى مەملەكەتتىك دۋمانى قۋىپ، سايلاۋدىڭ جاڭا ءتارتىبىن جاريا ەتكەن زاڭنىڭ («3 ماۋسىم توڭكەرىسىنىڭ») ء«تورت جارىم ميلليوندىق قازاق حالقىن سايلاۋ قۇقتارىنان ايىرعانىن» ايتا كەلە، قازاقتىڭ جەر-سۋىن زورلىقپەن تارتىپ العان ۇكىمەت ەندى مەملەكەتتىك دۋمادا وسى حالىقتىڭ وكىلدەرى دە وتىرۋىن ارتىق كوردى دەگەن جۇمساق ءتۇيىن جاسايدى.

ونىڭ مۇنداي سىپايى ەسكەرتپەسىنىڭ استارىندا قازاق حالقىنا پارلامەنتتىك جولمەن قانداي دا ءبىر پايدا تيگىزۋ ءۇمىتى ۇزىلمەگەندىگى جاتقان. شىنىندا دا، ول قازاق زيالىلارىمەن بىرگە ءىىى جانە ءىV مەمدۋمالاردىڭ كونستيتۋتسياشىل-دەموكراتتار (حالىق بوستاندىعى) پارتياسى مەن مۇسىلمان فراكتسيالارى جۇمىستارىنا ماقساتكەرلىكپەن اتسالىسىپ تۇردى. 

ۇلت مۇددەسىن كوزدەۋ

سامارادا تۇرعان جىلدارى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى قازاق دالاسىمەن بايلانىسىن ۇزگەن جوق. ورىنبوردا 1913 جىلدان جارىق كورە  باستاعان «قازاق» گازەتىن شىعارۋدا احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا رۋحاني دەمەۋ كورسەتىپ، گازەتكە تۇراقتى يدەيالىق جەتەكشىلىك جاسادى. 1914 جىلى سەمەي وبلىسى قازاقتارىنىڭ تاپسىرۋىمەن ماسكەۋدە وتكەن مۇسىلماندار سەزىنە قاتىستى.  سەزدە قازاق تىرشىلىگىنە بايلانىستى وزىندىك پىكىرىن ايان ەتتى، تۇيگەندەرىن «قازاققا» دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعانعا دەيىن جازىپ تۇردى. جالپى، ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى قازاقتىڭ رۋحاني جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن كوتەرگەن سان الۋان ماقالانى عاسىردىڭ باستاپقى جىلدارىندا ورىس باسىلىمدارىنا دا بەرىپ تۇرعان.  ول ورىس وقىرماندارىنا ۇلى ابايدىڭ ءومىربايانى مەن پوەزياسىن ءبىرىنشى بوپ 1905 جىلى تانىستىرعان. ال قازاق گازەت-جۋرنالدارى بەتتەرىندە ساياسي جانە ەكونوميكالىق تىرشىلىكتىڭ قيلى وزەكتى ماسەلەلەرىن قوزعاي وتىرىپ، ورىس ينتەلليگەنتسياسىن تولعانتىپ جۇرگەن وزىق ويلاردى اۋدارىپ جاريا ەتىپ جۇرگەن. 

رەسەي يمپەرياسىنىڭ جاھاندىق سوعىسقا كىرۋى  ونىڭ قازاق ەلى سىندى وتارىن دا بەيتاراپ قالدىرماعانى بەلگىلى. اۋەلى مايدان مۇقتاجىنا تابىن-تابىن ەتىپ ءىرى قارا، مىڭ-سان قوي ايدالعان، ۇزاماي ساربازدار اتتاندىرۋ ماسەلەسى دە ءسوز بولا باستادى. قازاق جىگىتتەرىنىڭ جاقىن ۋاقىتتا رەسەي اسكەرى قۇرامىندا سوعىسۋى مۇمكىندىگىن «قازاق» گازەتى 1915 جىلدان  قوزعادى. 1916 جىلدىڭ باسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ گازەت رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنوۆپەن بىرگە  پەتروگرادقا اتتاندى. سوعىس مينيسترىنە، باسقا دا رەسمي ورىندارعا كىرىپ، قازاقتاردى اسكەرگە شاقىرۋ ماسەلەسىنىڭ كەيىنگە قالدىرىلعانىن انىقتاپ قايتتى. سودان گازەت جازعا دەيىن پىكىر الماسۋدى جالعاستىرا بەردى. كوپشىلىك قازاق جىگىتتەرى ءۇشىن كازاكتار سەكىلدى اتتى اسكەردە قىزمەت ەتۋ قولايلى ەكەنىن ايتىپ جاتتى. جاياۋ اسكەرگە بارۋدى جاقتاعاندار دا بولدى.

ءسويتىپ جۇرگەندە پاتشانىڭ ايگىلى «يۋن جارلىعى» – ورىس ارمياسىنىڭ سوعىسىپ جاتقان اۋدانىنداعى قورعانىس قۇرىلىستارىن سالۋ جۇمىستارىنا «وزگە تەكتى»  تۇرعىنداردى شاقىرعان 1916 جىلعى 25 ماۋسىم پارمەنى  جاريالاندى. بۇراتانالاردى، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردى اسكەر قاتارىنا ەمەس، سوعىستىڭ قارا جۇمىسىنا الاتىن بولدى. جارلىقتىڭ ارتىنشا ءار-ءار جەردە بەلگىلى تولقۋلار بۇرق-بۇرق تۇتانىپ، قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە ۇلاستى. پاتشانىڭ جازالاۋشى جاساقتارى قارا ىستەرىنە كىرىستى. «قازاق» گازەتى 1916 جىلعى 8 شىلدەدە جاريالاعان باس ماقالاسىندا جىگىتتەردىڭ اسكەرگە ەمەس، قارا جۇمىسقا شاقىرىلعانىنا ءارى نامىس، ءارى وكىنىش ءبىلدىردى، بىراق، ءبارىبىر جارلىقتى ورىنداۋعا ۇندەدى.  سوعىس جاعدايىنداعى ءتارتىپتىڭ قاتالدىعىن، قارا جۇمىستان قاشام دەپ جەڭىلتەكتىك كورسەتۋدىڭ ارتى جامانعا سوعارىن، قىرداعى اسكەري جاساقتاردىڭ شارۋاشىلىقتى كۇيزەلتىپ، ەلدى، وشاق باسىن باقىتسىز ەتەرىن ايتتى.

وسى ماسەلە ورىنبوردا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن ءى916 جىلعى 7 تامىزدا وتكەن تورعاي، ورال، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ وبلىستارى قازاقتارىنىڭ ءماسليحاتىندا تالقىلاندى. جينالىستا حالىق تولقۋلارىن جەرگىلىكتى وكىمەتتەر، اسىرەسە بولىس باسقارۋشىلارى وزدەرىنىڭ اسىعىس ارەكەتتەرىمەن، دورەكىلىكتەرىمەن جانە قياناتتارىمەن تۋعىزدى، ەڭ ءبىر بەيبىت، جوعارعى امىرگە كونىمپاز حالىقتى زىعىردانىن قايناتا كوتەردى دەپ تۇجىرىلدى. دالادان جازالاۋشىلىق وپەراتسيالار جۇرگىزىپ جۇرگەن اسكەري جاساقتاردى كەرى شاقىرىپ الۋ جانە جەر-جەردە حالىق وكىلدەرىنىڭ جيىندارىن وتكىزۋ ارقىلى حالىقتى تىنىشتاندىراتىن شارالاردى شۇعىل قولدانۋ قاجەت دەلىندى. مايداننىڭ قارا جۇمىستارىنا الۋ تۋرالى حابار قازاقتاردىڭ پىشەن شابۋ ناۋقانى قىزىپ، استىق جيناۋ مەرزىمى تاقالعان ۋاقىتتا شىقتى دا، ءبىر ايدان بەرى كۇللى دالانى تولقىتتى. شارۋاشىلىق كۇيزەلدى: ءشوپ شابىلمادى، استىق ورىلماي جاتىر. وسىنىڭ ءبارىن رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن جينالىس  جۇمىسشىلاردى شاقىرۋ سولتۇستىك ۇيەزدەردە 1917 جىلعى 1 قاڭتارعا، وڭتۇستىك ۇيەزدەردە 1917 جىلعى ءى5 ناۋرىزعا دەيىن شەگەرىلسىن دەگەن ۇسىنىس جاسادى.

ۇكىمەت وعان، ارينە، قۇلاق اسقان جوق، مايدان جۇمىستارىنا شاقىرىلعان ءتورت ءجۇز مىڭنان استام قازاقتاردىڭ ءجۇز وتىز مىڭدايى، ءار ايماقتا كۇننەن كۇنگە ورىستەي تۇسكەن كوتەرىلىس وت-جالىنىنا قاراماستان، سوعىس شەبىندەگى قورعانىس جۇيەلەرىن سالۋعا جىبەرىلدى. سوندا بوكەيحانوۆ مينسكىدە ورنالاسقان ارميانى جابدىقتاۋ جونىندەگى زەمستۆو جانە قالا وداقتارى كوميتەتىنەن وزگە تەكتىلەر (بۇراتانالار) ءبولىمىن اشۋعا قول جەتكىزدى. بۇل بولىمگە قىزمەتكە كەلگەن وقىعان جىگىتتەر باتىس مايدان ايماعىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ءتىل بىلمەيتىن، ساۋاتى جوق قارا جۇمىسشىلاردىڭ جاعدايىن قاراپ، تۋىنداپ جاتقان ءتۇرلى قيىندىقتارىن شەشۋگە  جاردەمدەستى. اعىمداعى ساياساتتى تۇسىندىرە ءجۇرىپ، جىگىتتەردى رەۆوليۋتسيالىق ويلارمەن باۋىرلاستىردى، «ەركىن دالا» اتتى جاسىرىن ۇيىم قۇردى. سوندا اقپان رەۆوليۋتسياسىن قارسى الىپ، 15 ناۋرىزدا ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن ەلدەگى زيالىلارعا بوستاندىق تاڭى اتقانى جايىندا جازىلعان، جۇرتشىلىقتى جاسامپاز ساياسي ىستەرگە جىگەرلەندىرەتىن ايگىلى جەدەلحاتتى سالدى. سوسىن ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ شەشىمىنە سايكەس، جۇمىسشىلاردى ەلگە قايتارۋ ماسەلەسىمەن شۇعىلداندى. ال ءا.ن. بوكەيحانوۆ ارنايى شاقىرۋمەن پەتروگرادقا اتتاندى... 

ۇلتتىق قوزعالىستىڭ شىرقاۋ  شىڭىندا

پەتروگرادتا 1917 جىلعى 25–28 ناۋرىزدا كادەتتەر پارتياسى 7-ءشى سەزىن وتكىزىپ، «رەسەي دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا بولۋعا ءتيىس» دەگەن شەشىمگە كەلدى. ورتالىق كوميتەتىنىڭ جاڭا قۇرامىنا  ءاليحان بوكەيحانوۆتى دا سايلادى. كادەتتەر مەن ماسوندار ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ العاشقى قۇرامىندا جەتەكشى ءرول اتقاردى، سونان دا شىعار، ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى تورعاي وبلىسىنىڭ كوميسسارى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل بيىك لاۋازىم ونىڭ ۇلتتىق قوزعالىستى جەڭىستى شىڭىنا قاراي سەنىممەن باستاپ جۇرۋىنە سونى سەرپىلىس بەردى.

بوكەيحانوۆ ورىنبورعا كەلىپ قىزمەتكە كىرىسكەننەن قازاق  قوزعالىسىنىڭ وبلىستاعى بەلسەندى قاتىسۋشىلارىن جاڭا وكىمەتتىڭ ناقتى ىستەرىنە تارتتى. سول تۇستا وبلىستىڭ قوعامدىق، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك تىنىس-تىرشىلىگىن باسقارۋ جۇمىستارىن سەنىپ تاپسىرۋعا بولاتىن كادرلاردىڭ تاپشىلىعىن سەزىنۋى ونى قازاق ەلىنىڭ اۆتونوميالىق قۇرىلىسقا دايىن ەمەستىگى جايىنداعى ويعا يلاندىرسا كەرەك، جاز سوڭىندا ءسىبىر حالىقتارى اۆتونومياسىنا قوسىلۋ نيەتىمەن، تورعايدان باسقا وبلىستاردان دا دەلەگاتتار سايلاتىپ، ولاردى كۇزگە قاراي توم قالاسىنداعى سەزگە باستاپ باردى. قوعامدا سول شاقتا ءجۇرىپ جاتقان ۇدەرىستەر بارىسى ونى بۇل قادامىنان اينىتىپ، قازاقتىڭ جەكە اۆتونومياسىن قۇرۋ ارقىلى ءوز الدىنا ەل بولۋى قاجەتتىگىنە  بۇردى.

شىلدەدە وتكەن ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىندە ول بولاشاق قازاق ساياسي پارتياسىن كادەتتەر پارتياسى ۇلگىسىمەن قۇرۋ قاجەتتىگىن ايتقان ەدى. الايدا، ورتالىقتاعى كادەتتەردىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرامىنان كەتىپ، بيلىكتەگى ءرولى السىرەي باستاۋىنا جانە ەلدىك ماسەلەلەر مەن جەر-سۋعا قاتىستى ماسەلەلەردە كادەتتىك ۇستانىمنىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە قيعاش كەلەتىن تۇستارى ويلاندىرۋىنا بايلانىستى، ول بىرتىندەپ كوزقاراس ەۆوليۋتسياسىن باستان كەشتى. سوسىن ءوزى باس بوپ ۇلتتىق الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جازدى دا، باسىندا تۇردى.

كادەت پارتياسىنان شىعاتىنىن مالىمدەگەنىندە ورىنبورداعى ورىس زيالىلارى ءبىلىمدى دە بىلىكتى، اسا بەدەلدى تۇلعانىڭ بۇل قادامىنان حالىق بوستاندىعى پارتياسى قاتتى ۇتىلاتىن بولدى دەپ وكىنىشتەرىن ءبىلدىردى. بىراق بۇل كەزدە كادەتتەردە قاۋقار دا قالماعان ەدى، بولشەۆيكتەر كادەتتەر پارتياسىن زاڭسىز دەپ جاريالاعان. العاش ۇيىمداسقانىنان-اق وتە تانىمال دا بەدەلدى بولعان حالىق بوستاندىعى پارتياسى پاتشالىق تۇسىندا، ادىلەت مينيسترلىگىنە قۇجاتتارى قانشاما ۇسىنىلسا دا، رەسمي تىركەۋدەن وتكىزىلمەگەن ەدى، سوعان قاراماستان جۇمىسىنا پاتشا ۇكىمەتى كەدەرگى كەلتىرمەگەن بولاتىن. تىركەۋدە جوق وسىناۋ كادەت  پارتياسى مونارحيانى قۇلاتۋعا اتسالىسىپ، جاڭا (ۋاقىتشا) ۇكىمەت قۇرىسقان ەدى، الايدا سول جاڭا ۇكىمەتتى توڭكەرىپ تاستاعان سوۆەت وكىمەتى ەندى ونى –  حالىق بوستاندىعى پارتياسىن – مۇلدەم جاۋىپ تاستادى. ال ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى الاش پارتياسىنىڭ كورىگىن قىزدىردى. ونىڭ باسشىلىعىمەن رەسەي رەسپۋبليكاسىندا شاقىرىلماق قۇرىلتايشى جينالىسقا الاش پارتياسىنىڭ تىزىمىمەن دەلەگاتتار سايلاۋ ناۋقانى ويداعىداي  جۇرگىزىلدى، اۆتونوميا ماسەلەسىن قاراستىرۋعا ءتيىس كەزەكتى قازاق قۇرىلتايىن وتكىزۋگە دايىندىق جاسالدى. 1917 جىلعى 5–13 جەلتوقساندا جۇمىس ىستەگەن ەكىنشى جالپىقازاق سەزى الاش اۆتونومياسىن قۇردى دا، ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆتى 1917 جىلعى 12 (25) جەلتوقساندا «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى لاۋازىمىنا سايلادى. 

الاش قوزعالىسى وسىلاي شىرقاۋ شىڭىنا شىقتى.

بوكەيحانوۆ باستاعان ازاتتىق كۇرەسكەرلەرى قازاق حالقى يمپەريانىڭ تەمىر قۇرساۋىنان ازات بولعاننان كەيىن تۇڭعىش قۇرعان ۇلتتىق مەملەكەتى ەكى جىلداي عانا ءومىر سۇرگەنىمەن، عۇمىرى بويىندا سول كەزگى ساياسات ىڭعايىمەن قيلى قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردى باستان كەشىپ، اقىرى تاريح ساحناسىنان ىعىسقانىمەن، حالىق ساناسىنان وشكەن جوق. الاش يدەياسىنىڭ جاسامپازدىعى قازاقتىڭ بولشەۆيزم تۋى استىنا شىققان سوۆەتتىك قايراتكەرلەرىن دە جىگەرلەندىرىپ، قازاق ەلىندە سوتسياليستىك ۇلتتىق رەسپۋبليكا قۇرۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزۋگە جەتەلەدى. بۇل يدەيا بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدە دە وزەكتى. قازىرگى تاڭداعى جاڭا تۇرپاتتى كۇرەسكەرلەرگە قازاق اينالاسىنا ەلدەگى وزگە حالىقتاردىڭ وكىلدەرىن توپتاستىرا وتىرىپ، مىقتى ساياسي ۇلت رەتىندە مەملەكەتىمىزدى ماڭگىلىك ەلگە اينالدىرۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدا ءنارلى تامىر قىزمەتىن اتقاراتىنى كامىل.

بۇل ورايدا اۆتونومدىق الاش (قازاق) ورداسىنىڭ ءبىرىنشى ءام سوڭعى جەتەكشىسى  ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆتىڭ ءومىر جولىن ءبىلىپ ءجۇرۋدىڭ دە مول رۋحاني ازىق بەرەتىنى انىق. ءبىز ونىڭ 20-شى عاسىر باسىندا زاماناۋي وركەنيەتكە ساي تۋىپ، دامىعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس باسىندا وتكەرگەن جولىنا شامالى شولۋ جاسادىق. كەڭەس وكىمەتى ونى مەملەكەتتىك قۇرىلىس ىسىنە ارالاستىرمادى، قازاق ەلىنەن وقشاۋلاپ، ماسكەۋدە ۇستادى. سوندا دا  بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ ءبىلىم-بىلىگىن قايتكەندە ەل قىزمەتىنە قويۋ جولىنان اينىعان جوق.

1923 جىلى وزىنەن اقىل سۇراپ حات جازعان جاس قايراتكەر دىنشە ءادىلۇلىنا: «...نە بالالارعا ساباق بەرىپ، نە جورنالعا، گازەتكە ماقالا جازىپ الاشقا قىزمەت قىلماساق، نە قازاق تىلىندە كىتاپ جازباساق، وزگە جول بىزگە بوگەۋلى عوي!» – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى.  وزىنە شەكتەۋلى مۇمكىندىك بەرىلگەن جولدا ول، ءوزىنىڭ وسى اقىل-كەڭەسىنە سايكەس، حالقىنا مەيلىنشە پايدالى بولۋعا تىرىستى.

ماسكەۋدە 1922 جىلى ءنازىر تورەقۇلوۆ ىرگەسىن قالاپ، باسقارىپ تۇرعان  ورتالىق شىعىس باسپاسىندا (1924 جىلدان وعان ورتالىق باتىس باسپاسى بىرىكتىرىلىپ، كسرو حالىقتارىنىڭ ورتالىق باسپاسى اتانعان) قازاق ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدى. ماركس، لەنين شىعارمالارىن، ماركسيستىك ادەبيەتتەردى، ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ ادەبي شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋمەن شۇعىلداندى، قازاق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن زەرتتەدى، عىلىممەن اينالىستى، باسپا ىشىنەن اشىلعان «تەمىرقازىق» جۋرنالىنا شارۋاشىلىق، وقۋ-ءبىلىم ماسەلەلەرى بويىنشا ماقالالار جاريالاپ تۇردى. ماسكەۋدەگى ورتالىق كوميسسارياتتار مەن عىلىمي مەكەمەلەر قىزمەتكەرلەرىنە سۇراۋلارىنا وراي قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى جونىندە كەڭەستەر بەرىپ تۇردى. ءوزى دە قازاق رەسپۋبليكاسىنا عىلىمي ەكسپەديالارمەن كەلىپ ءجۇردى.

بىراق سول كەزگى بولشەۆيكتىك سولاقاي ساياسات ونىڭ تۋعان ەلىنە تولىق مانىندە قىزمەت ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرمەدى. اقىرى 1937 جىلى ءورىس العان «ۇلكەن تەرروردىڭ» قۇربانى ەتتى...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz