قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتi نۇرسۇلتان ءابiشۇلى نازارباەۆتىڭ،
پرەمەر-مينيستر كارiم قاجىمقانۇلى ءماسiموۆتiڭ،
مەملەكەتتiك سىيلىق جونiندەگi كوميسسيانىڭ نازارىنا

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتi نۇرسۇلتان ءابiشۇلى نازارباەۆتىڭ،
پرەمەر-مينيستر كارiم قاجىمقانۇلى ءماسiموۆتiڭ،
مەملەكەتتiك سىيلىق جونiندەگi كوميسسيانىڭ نازارىنا

ادەبيەت پەن ونەرگە ەكi جىلدا بiر بەرiلەتiن مەملەكەتتiك سىيلىق وتكەن جولى ەشكiمگە بەرiلمەي قالدى. ۇمiتكەرلەرگە مەملەكەتتiك سىيلىق جونiندەگi كوميسسيا تاراپىنان كوپە-كورiنەۋ قيانات جاسالدى. ول تۋرالى رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز بەتتەرiندە ۇلكەن شۋ كوتەرiلدi. قازاق ونەرiنiڭ بiلگiرi, مەملەكەتتiك سىيلىقتىڭ لاۋرەا¬تى، مەملەكەتتiك سىيلىق جونiندەگi كوميسسيانىڭ مۇشەسi, جازۋشى، مار¬قۇم اقسەلەۋ سەيدiمبەك اعامىز «ايقىن» گازەتiنە بەرگەن سۇحباتىندا بىلاي دەگەن ەدi: «قازاق حالقى حالىق بولىپ ۇيىسىپ، مەملەكەت بولىپ ەڭسە تiكتەگەلi ءسوز ونەرi ەڭ رۋحاني باستى قىزمەتشi بولىپ كەلە جاتىر ەدi. ءالi دە سولاي ەكەنiنە ەشقانداي كۇمانiمiز جوق. رۋحاني مادەنيەتتiڭ باسقا تولىپ جاتقان سالالارىنىڭ بارلىعىنىڭ كوشباسشىسى – ءسوز ونەرi. بارلىق مادەنيرۋحاني سالانىڭ iرگەتاسى، وزەگi بولىپ كەلە جاتىر. قازاقتىڭ ءسوز ونەرi بۇل قىزمەتiنەن بiر ءسات كiرپiك قاققان جوق، بiر ساتكە جالتارىپ كورگەن جوق. ال، ەندi, بيىلعى دودانى ءسوز ونەرiنiڭ قادiر-قاسيەتiن پارىقتاۋعا كەلگەندە جiبەرiلگەن كەمشiلiك دەپ ەسەپتەيمiن. بۇل – ۇلكەن ورنى تولماس وكiنiش. مۇنى قاجەت بولسا، ساياسي ۇستانىمداعى قاتەلiك دەپ ەسەپتەيمiن. بيىل iرiكتەلiپ، سۇرىپتالىپ شىققان ەكi اقىنىمىز (نەسiپبەك ايتۇلى مەن سەرiك اقسۇڭقارۇلىن ايتىپ وتىر – رەداكتسيا) وتىزعا تارتا بايگەگە تۇسكەن ءسوز ونەرiنiڭ iشiندەگi ەڭ ءادiل سۇرىپتالىپ شىققان، ەڭ قۋاتتى اقىندارىمىز ەدi. بۇل ازات رۋحىمىزدى جىرلاعان، ازات رۋحتى ادەبيەتiمiزدi جاڭا دەڭگەيگە كوتەرگەن ساپالى ءسوز يەلەرi ەدi ەكi اقىن. وسىنى تاني الماعانىمىز، تاني تۇرساق تا ساياسي قيسىنداردى جەلەۋ ەتiپ، سولاردىڭ قادiر-قاسيەتiن تۇسiنە الماعانىمىز مەنi قاتتى وكiندiرەدi. پرەزيدەنتتiك سىيلىقتىڭ باعاسىن ارتتىرامىز دەپ، ادەبيەتiمiز بەن ونەرگە باعا بەرۋدi شەكتەسەك، ول بiزدiڭ ساياسي قاتەلiگiمiز بولادى. ءارi ساياسي قاتەلiك دەپ تۇرعانىم، تاۋەلسiزدiك العاننان كەيiن بۇل بiزدiڭ رۋحاني بەدەۋلiككە ۇشىراعانىمىزدى كورسەتكەندەي قيسىن بولادى. بiراق بۇل شىن قيسىن ەمەس. بۇل اسىلدى تاني الماعان، شىن بيiك ونەردi پارىقتاي الماعان بiزدiڭ توعىشارلىعىمىز بولادى-اۋ دەپ ويلايمىن. ادەبيەتكە قاتىستى ادامداردىڭ عانا داۋىسىن iرiكتەۋ كەرەك ەدi. ال ەندi قۇزىرلى كوميسسيانىڭ iشiندە قازاقشا وقىماعان، قازاق تiلiن بiلمەيتiن باسىم كوپشiلiك ادامدار وتىردى، ولار كەلدi دە اسىل ادەبيەتiمiزدiڭ پارقىن بiلمەگەندiكتەن سىزدى دا تاس¬تادى...».
قايران اقاڭ ايتۋىن ايتتى. بiراق وعان توردە وتىرعانداردان قىبىر ەتكەن جان، ەلەڭ ەتكەن قۇلاق بولمادى. «باياعى جارتاس بiر جارتاستىڭ» كەبiن كيiپ، ەسكەرۋسiز، ەلەۋسiز، جاڭعىردى دا قالا بەردi.
مەملەكەتتiك سىيلىققا ۇمiتكەرلەر¬دiڭ 2010 جىلعى دوداسى دا باستالىپ كەتتi. مەملەكەتتiك كوميسسيا الماتىدا ماۋسىمنىڭ 3-i كۇنi وتكەن العاشقى وتىرىسىندا قازاقتىڭ ەكi ۇلى پەرزەنتi, مارقۇم ءشامشi قالداياقوۆ پەن جۇمەكەن ناجiمەدەنوۆتi كولدەنەڭنەن اكەپ بايگەگە قوستى. بۇل قۇزىرلى كوميسسيا تاراپىنان جiبەرiلگەن وتكەن جولعىدان دا سوراقى قاتەلiك بولدى. قاتەلiك بولعاندا ەشبiر قيسىنعا دا، ەشبiر قاعي¬داعا دا، كەرەك بولسا مۇسىلماندىققا دا سىيمايتىن، ەلدiككە دە، ازاماتتىققا دا سىن، كونكۋرستىڭ شارتىن وكتەمدiك¬پەن ورەسكەل بۇزعان شولاق شەشiم بولدى.

بۇلاي دەيتiنiم:
1. 2010 جىلعى ادەبيەت پەن ونەر سالاسىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك سىيلىعىنان ءۇمiت¬كەر¬لەرگە 29 جەلتوقسان 2009 جىلى جاريالانعان كونكۋرس شارتى بويىنشا كونكۋرسقا شىعارمالاردى قابىلداۋ 2010 جىلدىڭ 1 اقپانىنا دەيiن عانا جۇرگiزiلەدi دەپ انىق جازىلعان. وسى كورسەتiلگەن مەرزiمگە دەيiن بۇل اۆتورلاردى ەشكiم ۇسىنباعان. جۇمەكەن ناجiمەدەنوۆ پەن ءشامشi قالداياقوۆتىڭ اتى-جوندەرi پروتوكولدا جوق.
2. كونكۋرس شارتىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتiنiڭ جارلىعىنا سايكەس مەملەكەتتiك سىيلىقتى الۋعا جۇمىستاردى قابىلداۋ اياقتال¬عانعا دەيiن بەس جىلدان ءارi ەمەس جانە كەمiندە بiر جىل بۇرىن كوپشiلiك اينالىم ءۇشiن ورىندالعان بiر اۆتوردىڭ نەمەسە اۆتورلار ۇجىمىنىڭ جۇمىسى قابىلدانادى» دەلiنگەن. شارتتىڭ بۇل تالابى بويىنشا الدەقاشان قايتىس بولعان اۆتورلاردىڭ شىعارمالارى كونكۋرسقا قابىلدانۋى تيiس ەمەس. بۇل – زاڭ! وسىنى كورە-بiلە وتىرىپ، مەملەكەتتiك سىيلىق جونiندەگi كوميسسيانىڭ توراعاسى، ونىڭ ۇستiنە باسقا ەمەس، ەقىۇ-نا تورەلiك ەتiپ وتىرعان ادام قانات ساۋداباەۆ مىرزانىڭ ءوزi باس بولىپ، دەموكراتيالىق-قۇقىقتىق مەملەكەتكە ءتان زاڭدىلىقتاردى كوميسسيانىڭ ورەسكەل بۇزۋىنا جول بەرiپ وتىرعانىن قالاي تۇسiنۋگە بولادى؟ بۇل – حالىق بار-اۋ، ەل بار-اۋ دەمەۋشiلiك، تiزەگە سالىپ، بەلدەن باسۋشىلىق! ادەبيەت پەن ونەر ادامدارىن بۇلاي باسىنۋ بۇعان دەيiن تاريحتا بولماعان!
مەن بۇل جەردە پەندەشiلiككە سالىنىپ، ءوز باسىمدى ويلاپ وتىرعان جوقپىن. يمانداي شىنىم. ارۋاقتارىنان اينالايىن، جۇمەكەن مەن ءشامشi اعامىزدىڭ قاي-قايسىسى دا قانداي دا بiر مارتەبەلi سىيلىققا لايىقتى تۇلعالار. ولارعا ەڭسەلi ەسكەرتكiش قويسا دا، قاھارماندىق اتاق بەرسە دە ارتىق ەمەس. اتتارى اتالىپ قالعان ەكەن مەملەكەت¬تiك سىيلىق بەرiلسiن! ەكi قولىمدى كوتەرiپ قولدايمىن. بۇل پiكiرiمدi بيىل¬عى مەملەكەتتiك سىيلىقتان ۇمiتكەر مەنiڭ باسقا ارiپتەستەرiم دە قۋاتتايدى دەپ ويلايمىن.

دەي تۇرعانمەن، وۋ، اعايىن، قاي زاماندا حالقىمىز ءولi مەن تiرiنi باسەكەگە سالىپ جارىستىرۋشى ەدi? بiز – ارۋاق سىيلاعان ەلمiز. قازاق «ارۋاق اتتاعان وڭبايدى» دەپ جاتادى. ار¬ۋاقپەن جارىسىپ، ءولiنiڭ الدىنا تۇسكەن جان بۇرىن-سوڭدى بولعان ەمەس. بولسا بiلمەستiك¬تەن، پەندەشiلiكتەن ابايسىزدا كەتكەن بiرەر جاعدايلار بولعان شىعار. تiرiنiڭ تارتىسىنا ءولi ارۋاقتى سۇيرەلەپ اكەلiپ سالۋ – جاقسى ىرىم ەمەس! ۇلى تۇلعالاردىڭ كوزi تiرiسiندە ءوز باعاسىن الا الماعانى – ارينە، ۇلكەن وكiنiش. سوندا وتكەن وكiنiشتiڭ ورنىن تولتىرۋدىڭ، ءولi ارۋاقتى رازى ەتۋدiڭ جولى وسى ما ەدi? ءولiنiڭ تىنىشىن الىپ، تiرiنiڭ ساعىن سىندىرۋ كiمگە كەرەك بولدى؟ تۋراسىن ايتساق، بۇل – ءولiنi دە، تiرiنi دە قورلاۋ. نامىسقا تيەتiن ماس¬قارا قىلىق. نەمەسە تiرiنiڭ جولىن كەسۋ ءۇشiن ءولi ارۋاقتى ادەيi كولدەنەڭ تارتقان الدە¬كiم¬دەردiڭ جىمىسقى، پاسىق ارەكەتi. ەڭ كوپ داۋىس الىپ، كونكۋرستىڭ ەكiنشi كەزەڭiنە شىققانىما قاراماستان، مەن ءوزiمدi قازiر ارۋاق اتتاعانداي سەزiنiپ وتىرمىن. ەگەر بۇل ماسەلەنi ءاۋ باستان اشىپ ايتىپ، «جۇمەكەنگە مەملەكەتتiك سىيلىق بەرەيiك» دەگەندە كiم قارسى بولاتىن ەدi? وندا بۇل جولى بiزدەر كونكۋرسقا قاتىسپاي-اق قوياتىن ەدiك قوي. كوميسسيا بiزدi وتە ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىردى.
تەلەديداردان كوميسسيا توراعاسىنىڭ اۋزىنان: «ءدۇ¬نيە¬دەن وتكەن تالانتتارعا مەم¬لەكەتتiك سىيلىق بەرۋ – 1997 جىلدان بەرi داستۇرگە اينالىپ كەلەدi» دەگەن ءسوز ەستiلiپ قالدى. مەن توراعانى سىيلاي وتىرىپ، ونىڭ بۇل پiكiرiمەن مۇلدە كەلiسپەيمiن. بۇل – ويلانباي ايتىلعان اسىعىس ءسوز، اعات پi¬كiر. مۇنداي iستi ءداستۇر تۇگiلi ادەتكە اينالدىرۋدىڭ ءوزi ۇيات. راس، بۇعان دەيiن اسقار سۇلەيمەنوۆ پەن مۇقاعالي ماقا¬تاەۆ مارقۇمدارعا مەملەكەتتiك سىيلىق بەرiلگەن. الايدا، وكiنiشكە قاراي، ولاردى دا تiرiمەن تالاستىردىق. بiراق ولارعا الدەقالاي كەزەڭدiك جاعدايعا بايلانىستى بەرiلگەن بولار دەپ ويلاپ، ەندi قايتالانباس دەپ سەندiك. سوعان ساي iلە دۇنيەدەن وتكەندەردi سىيلىققا ۇسىنۋدى توقتاتۋ جونiندە ارنايى قاۋلى دا شىققان ەدi. ۇمىتپاسام، 2006 جىلى سول قاۋلىنى تiلگە تيەك ەتiپ، مەملەكەتتiك كوميسسيا تالانتتى اقىنىمىز مار¬قۇم جاراسقان ابدiراشەۆتi كونكۋرسقا جiبەرمەي، ۇستاپ قالعانى ەسiمiزدە. ايتپەسە، جاراسقان كiمنەن كەم ەدi?

ەندi سول الىنعان قاۋلى دا، توقتاسقان ءپاتۋا دا دالادا قالىپ وتىر. ارۋاقتى تاعى دا قوزعادىق. ەگەر ءشامشi مەن جۇمەكەننiڭ ءجونi بولەك، مەم¬لەكەتتiك ءانۇراننىڭ اۆتورلارى رەتiندە كونكۋرس شارتىنا قاراماي-اق، ورتا جولدان قوستىق دەيتiن بولسا، وندا ءانۇران ءماتiنiنiڭ ەكiنشi اۆتورى پرەزيدەنتتiڭ دە اتى-ءجونi نەگە اتالمايدى؟ ايتپەسە، تiرiلەرمەن جارىستىرىپ، ارۋاقتاردى مازالاماي-اق، ەرەكشە قۇرمەت كورسەتiپ، ارنايى ۇكiمەت قاۋلىسىمەن مارقۇمداردىڭ وزدەرiن جەكە نەگە ماراپاتتاماسقا؟ مەملەكەتتiك سارالاۋدان وتكەن، پارلامەنت بەكiتكەن، ءماتiننiڭ جاڭا نۇسقاسىن نۇرسۇلتان ءابiشۇلى نازار¬باەۆتىڭ ءوزi جاساعان قاسيەتتi ءانۇراندى كەزiندە ۇسىنباي، ەندi اكەلiپ كونكۋرسقا سالۋدىڭ بiزگە بەلگiسiز الدەبiر سىرى بار ما؟ سوندىقتان دا بiزدەر ءوزiمiزدi-ءوزiمiز سىيلايتىن بولساق، مەملەكەت¬تiك رامiزدەرiمiزدi قاستەرلەيتiن بولساق، ءانۇران اۆتورلارىنا ولاردىڭ مارتەبەسiن تومەندەتپەي، جالپىمەن جارىستىرماي، جەكە قۇرمەت كور¬سەتۋ كەرەك ەمەس پە؟! ال، ولاي بولمايتىن بولسا، وسى كە¬لەڭسiزدiكتi داستۇرگە شىن اينالدىرعىمىز كەلسە، ارۋاقتاردى الالاماي، ۇلت ءمۇد¬دەسi تۇرعىسىنان تۇتاس قارايىق. ارىعا بارىپ، ابايدى مازالاماي-اق قويايىق، الاش ارىستارىنان باستاپ، كەڭەس زامانىندا دۇنيەدەن وتكەن ايگiلi تۇلعالاردىڭ ءبارiن تۇگەندەپ شىعايىق. ۇلت ءۇشiن باستارىن وققا بايلاعان احمەت بايتۇرسىنوۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ، ماعجان جۇماباەۆتاردىڭ قايراتكەرلi¬گiن بىلاي قويعاندا، ارتتارىنا قالدىرعان اسىل مۇرالارىنىڭ كەز كەلگەنi مەملەكەتتiك سىيلىق الۋعا قاقىلى. سوڭىنا «كۇي»، «كۇيشi»، «قۇلاگەردەي» پوەمالار قالدىرعان Iلياس جانسۇگiروۆتi, قارا ءسوزدiڭ مايتالمانى بەيiمبەت مايلين¬دi, سىرلى سازدى ساكەن سەيفۋلليندi, قازاقتى الەمگە تانىتقان جىر الىبى جامبىلدى، داستان دۇلدۇلدەرi يسا بايزاقوۆ پەن نۇرحان احمەتبەكوۆتi, مۇقاعاليدىڭ ءوزi تابىنعان قاسىم امانجولوۆتى، ءسوز زەرگەرi زەيiن شاشكيندi قايدا قويامىز؟ ودان بەرi تۇسسەك، كەشە كوزiمiز كورگەن تولەگەن ايبەرگەنوۆ، ساعي جيەنباەۆ، وسپانحان اۋباكiروۆ، تاكەن الiمقۇلوۆ، قانيپا بۇعىباەۆا، زەينوللا شۇكiروۆ، ەركەش يبراھيم، ساعات اشiمباەۆ، جۇماتاي جاقىپباەۆ، كەڭشiلiك مىرزابەكوۆ، جاراسقان ابدiراشەۆ، مارات قابانباەۆ تاعى باسقالار بار.

مۋزىكا سالاسىنا كەلسەك، پاريجدە الەمدi قازاق انiمەن تاڭعالدىرعان امiرە قاشاۋ¬باەۆتى، «قورلانداي بiر ءان شىعارسام ارمانىم جوق» دەپ ءشامشiنiڭ ءوزi تابىنعان ەستاي بەركiمباەۆتى، ايگiلi «ماحاببات ۆالسiنiڭ» اۆتورى بەكەن جاماقاەۆتى، قازاق ءان ونەرiنiڭ جارىق جۇلدىزى اسەت بەيسە¬ۋوۆتi قايتەمiز؟ ءداستۇرلi ءاننiڭ بۇلبۇل كومەي، جەزتاڭدايلارى جانiبەك كارمەنوۆ پەن ءمادينا ەراليەۆانى قالاي ۇمىتامىز؟ زامانداسى قايرات بايبوسىنوۆ، شاكiرتi بەكبولات تiلەۋحانوۆ العان سىيلىقتى جانiبەككە، ارiپتەسi ماقپال ءجۇنiسوۆا العان سىيلىقتى ماديناعا نەگە بەرمەسكە؟ وسىلاردىڭ ءبارi دە مەملەكەتتiك سىيلىققا لايىق مارعاسقالار! سوندىقتان دۇنيەدەن وتكەن¬دەر¬دi رەت-رەتiمەن، ءجون-جوباسىنا قاراي كەزەككە قويىپ، نومiرلەپ، شەتiنەن مەملەكەتتiك سىيلىق بەرەيiك تە وتىرايىق. سوندا ارۋاقتار دا ريزا بولادى. مiنە، «ءداستۇر» دەپ وسىنى ايتادى.
ال، تاۋەلسiزدiك العان جيىرما جىلدان بەرi ادەبيەت پەن ونەر سالاسىندا الەمدi اۋزىنا قاراتىپ وتىرعان ازات قازاقستاننىڭ بۇگiنگi تىنىسىن تولعاعان، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق تالاي تاماشا تۋىندىلار دۇنيەگە كەلدi. تەك ونى كورە بiلەتiن كوز، تارازىلاي بiلەتiن تۇيسiك، سارالاي بiلەتiن زەردە، باعالاي بiلەتiن بيiك ورە كەرەك، ەڭ بولماعاندا، كوركەم شىعارمانى قازاقشا ءتۇسiنiپ وقي الاتىن ساۋات كەرەك. وزگەنi ايتپاعاندا، بيىلعى مەملەكەت¬تiك سىيلىققا ۇسىنىلىپ، ال¬عاشقى تالقىدان وتپەي قالعان مۇحتار ماعاۋين، سماعۇل ەلۋباەۆ، جاركەن بودەشوۆ، سەيiت كەنجاحمەتوۆ، سوفى سماتاەۆ، راحىمجان وتارباەۆ، ادام مەكەباەۆ، جولتاي المەشەۆ تاعى باسقالاردىڭ تاۋەلسiزدiك تۇ¬سىندا تۋدىرعان تەگەۋiرiندi شىعارمالارى ادەبيەتiمiزدiڭ ۇلكەن ولجاسى ەكەنi انىق. تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ تۇعىرلى تاريحىن جازۋ، جاسامپاز كەلبەتiن جىرلاۋ قازاق قالامگەرلەرi باردا ماڭگi جالعاسا بەرەدi. سىيلىق السا دا، الماسا دا!

ەگەر ەشقانداي وزگەرiس بولمايتىن بولسا، مەملەكەتتiك سىيلىقتىڭ بيىلعى جىلعى بايگەسiن ەندiگi جەردە ءارi قاراي جالعاستىرۋدىڭ ءمانi جوق دەپ بiلەمiن. وسىمەن توقتاتسا دا بولادى. ويتكەنi, تاريحتا ار¬ۋاقپەن جارىسىپ ابىروي تاپ¬قان ادام جوق! مارقۇم جۇمەكەن مەن ءشامشi اعالارىمىزدىڭ رۋحتارى رازى بولسىن! ماسەلە سىيلىقتا ەمەس، ارۋاقتى سىيلاي بiلۋدە! ءولi ارۋاقپەن جاعالاسىپ، ەتەگiنە جارماسىپ جاتۋ تiرiگە جاراسپايدى. مەنiڭ بۇل پiكiرiمە بايگەگە ءتۇسiپ جاتقان قالامگەر ارiپتەس¬تەرiم دە قوسىلاتىن شىعار. ارجاعىن مەملەكەتتiك كوميسسيا مۇشەلەرiنiڭ ار-وجدانى بiلسiن. ولگەنمەن جارىسىپ، ونەگە قالدىرماي-اق قويايىق! ولگەننەن كەيiن بiزدiڭ دە كەزەگiمiز بiر كەلە جاتار...

جاس الاش №46 (15504) 10 ماۋسىم، بەيسەنبى 2010 جىل