الىستاعى الدەبىر نوقاتقا قادالعان ويلى جانارى مەن كارى قىزدىكىندەي مۇڭلى، باسەڭ داۋىسىنان ول ومىردەن تۇڭىلگىش جانداي بولىپ كورىنەتىن. بولمىسى ۇقساماعانمەن، ول ارىستان ادام ەدى. ونىڭ جۇمىسى قالىڭ كورەرمەننىڭ الدىندا ونەر كورسەتەتىن ارىستانداردىڭ تورىنا كىرىپ، جان تۇرشىكتىرەتىن ءارى ءتانتى ەتكىزەتىن ءتۇرلى قويىلىمدار كورسەتۋ بولاتىن. ارىستان ادامعا بۇل ءۇشىن ۇيىمداستىرۋشىلار ءىرى كولەمدە اقشا تولەيتىن. جوعارىدا ايتقانىمداي، ارىستانداردىڭ بەل ورتاسىندا ونەر كورسەتەتىن شاعىن دەنەلى باتىردى مەن ءبىر ساعات بويى اڭگىمەگە تارتىپ، قىزىقتى حيكايا ەستۋگە تىرىسقانىممەن، ونىمنان تۇك شىقپادى. جۇمىسىنان ەشقانداي جۇرەك جۇتقان باتىرلىق پەن ەرلىكتى كورمەيتىن ول ءوز ءىسىن كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتەن ەش ايىرماشىلىعى جوق قاراپايىم ءارى ءىش پىستىرارلىق نارسە دەپ ەسەپتەيتىن. شىنىندا دا، ول ءۇشىن ارىستاندارمەن بەتپە-بەت كەلىپ، شايقاسۋ تۇككە تۇرمايتىن، سونشالىقتى وڭاي نارسە ەدى. ەگەر ساسقالاقتاپ، قوبالجىماي، سابىرلى قالپىن بۇزباي تۇرا السا، كەز-كەلگەن ادام ارىستاندى قاراپايىم تاياقپەن-اق دەگەنىنە كوندىرە الادى. ارىستان ادام بىردە ءبىر ارىستانمەن ءبىر جارىم ساعات شايقاسقان بولاتىن. ارىستان وزىنە ىزالانا ۇمتىلعان سايىن مۇرنىنان تاياقپەن سوعىپ قالادى دا، ال ايلاعا باسىپ، باسىن تومەن سالىپ شابىنعان كەزدە اياعىن تاياق ورنىنا قولدانادى. ال اياعىنا جارماسقىسى كەلسە، ءسال عانا ارتقا شەگىنىپ، مۇرنىنان قايتادان تاياقپەن ۇرادى. بار بولعانى – وسى.

ويلى جانارىمەن سوناۋ الىستارداعى وزگەلەر كورمەيتىن جۇمباق قۇبىلىستارعا قاراپ، باسەڭ ءارى جۇمساق داۋىسپەن سويلەي وتىرىپ، ارىستان ادام ماعان دەنەسىندەگى جاراقات ىزدەرىن كورسەتتى. تۇلا بويىندا جىرتقىش اڭدارمەن شايقاستا تۇسكەن تىرتىقتار كوپ ەكەن. سوڭعى ايقاسىندا جولبارىستىڭ تىرناعى يىعىنان كىرىپ، سۇيەگىنە دەيىن جەتكەندىكتەن، شەكپەنىنىڭ دە يىق تۇسىن مۇقيات جاماپ قويىپتى. وتكىر تىرناق پەن پىشاقتاي ازۋ تىستەردەن مىلجا-مىلجاسى شىققان وڭ قولىنىڭ شىنتاقتان تومەن جاعى بۇرعىلاۋ ماشيناسىنا تۇسكەندەي اسەر قالدىرادى. بىراق ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، دەنەسىندەگى جاراقاتتار جاڭبىرلى كۇندەرى سىزداپ، مازاسىن قاشىراتىنى بولماسا، پالەندەي اۋىرمايدى. الدەنە ەسىنە ءتۇستى مە، كەنەت ونىڭ جانارىندا الدەبىر ۇشقىن جارق ەتىپ، ءجۇزى جادىراپ سالا بەردى.

–       ءبىر ەر ادام جەك كورگەن ارىستان-ۇيرەتۋشى تۋرالى ەستىگەن شىعارسىز؟ – دەپ سۇرادى.

ول ءسال بوگەلدى دە، قاراما-قارسى بەتتەگى بەتتەگى توردا جاتقان سىرقات ارىستانعا قارادى.

–       ءتىس اۋرۋىنا شالدىققان، – دەپ ءتۇسىندىردى ول، – جارايدى، اڭگىمەگە كوشەيىن. ارىستان-ۇيرەتۋشىنىڭ جۇمىسى قالىڭ كورەرمەننىڭ الدىندا ارانداي اشىلعان ارىستاننىڭ اۋزىنا باسىن سالىپ، ونەر كورسەتۋ بولاتىن. ونى جەك كورگەن الگى ەر ادام ءار كورسەتىلىم سايىن ارىستان اۋزىن جاۋىپ قالسا ەكەن دەپ تىلەيتىن. ارىستان-ۇيرەتۋشى كوپ ەلدەردى ارالاپ، ونەرىن كورسەتكەندە، ول دا بىرگە ەرىپ ءجۇردى. جىلدار سىرعىپ وتە بەردى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ونىڭ دا، ارىستان-ۇيرەتۋشىنىڭ دە جاسى ۇلعايدى، ارىستان دا قارتايدى. اقىرىندا ىشىنە ىزا مەن كەك تولىپ، قانى قايناعان الگى ەر ادام ءبىر كۇنى الدىڭعى قاتاردا وتىرىپ، ۇزاق جىلدار بويى سارىلا كۇتكەن نارسەسى ورىندالعانىن كوردى. ءبىر كورسەتىلىمدە ارىستان اۋزىن جاۋىپ، ۇيرەتۋشىنىڭ موينىن «قىتىر» ەتكىزىپ ءۇزىپ جىبەردى. دارىگەر شاقىرۋدىڭ دا قاجەتى بولماي قالدى.

ءسال عانا ۇنسىزدىكتەن سوڭ ول اڭگىمەسىن قايتا جالعاستىردى:

–       مەن ومىردە سابىرلى، بايسالدى قالپىمنان تانباۋعا تىرىسامىن. دەگەنمەن، دە ۆيل ەسىمدى فرانتسۋز تانىسىم ۇستامدىلىقتى قادىر تۇتپايتىن. دەنەسىن ارالاپ، كەزدىك جۇتىپ، دوپپەن ءتۇرلى ونەر كورسەتەتىن شاعىن دەنەلى، ارىقشا كەلگەن ونىڭ وتە سۇلۋ ايەلى بار ەدى. قىزۋقاندى دە ۆيل قۇددى ءبىر جولبارىس سياقتى شالت ءارى شاپشاڭ قيمىلدايتىن. بىردە كوپشىلىكتىڭ كوزىنشە «باقا-جەگىش» دەپ كەمسىتكەن ارىپتەسىن ول اعاشقا يتەرىپ قالادى دا، پىشاق لاقتىرۋ ونەرىمەن، كوزدى-اشىپ جۇمعانشا لەزدە دەنەسىن قورشاپ پىشاق قاداپ قويادى. ارىپتەسىنىڭ ويلانۋعا دا مۇرشاسى كەلمەي قالعان ەكەن. سودان بەرى ادامداردىڭ اراسىندا دە ءۆيلدىڭ ىزاقورلىعى تۋرالى ءسوز تاراپ، ونىڭ شامىنا تيۋگە دە، سۇلۋ ايەلىنە قىرىنداۋعا دا ەشكىمنىڭ جۇرەگى داۋالامايتىن.

                                                      ***

–       الايدا ۋەللەس ەسىمدى ازامات ەشبىر جاراتىلىستان قورىقپايتىن. ارىستان ۇيرەتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن ول ارىستاننىڭ ارانداي اشىلعان اۋزىنا باسىن سالۋ ارقىلى ونەر كورسەتەتىن. كەز-كەلگەن جىرتقىشپەن ونەر كورسەتۋگە شاماسى جەتسە دە، اۆگۋستۋس ەسىمدى ارىستانعا سەنەتىن. ءتىرى نە ءولى ەشقانداي ماقۇلىقتان سەسكەنبەيتىندىكتەن، ءبىز ونى «ۋەللەس پاتشا» دەپ اتايتىنبىز. ۋەللەس شىن مانىندە دە پاتشا ەدى. مەن ونى بىرەۋمەن باستەسىپ، تاياق تا ۇستاماي، جالاڭ قولمەن ارىستاننىڭ تورىنا كىرىپ بارعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم. جۇدىرىقپەن اڭ پاتشاسىنىڭ مۇرنىنان ءبىر-اق ۇرىپ، تىرپ ەتكىزبەي، دەگەنىنە كوندىردى.

–       مادام دە ۆيل...

كەنەتتەن ارتىمىزدان شىققان ىشقىنعان اششى داۋىستان ارىستان ادام جالت بۇرىلدى. تورعا قامالعان مايمىل ءارى-بەرى سەكەڭدەپ ءجۇرىپ، كورشى تورعا قولىن سۇققاندا، ونداعى تايىنشاداي سۇر قاسقىر تىستەپ ۇلگەرىپ، جۇلىپ الۋعا تىرىسىپ جاتىر ەكەن. بەيباق مايمىلدىڭ قولى قالىڭ رەزىڭكەدەي سوزىلىپ، تورداعى وزگە مايمىلدار قۇلاق تۇندىرار شىڭعىرعان داۋىسپەن شۋ كوتەرىپ جاتىرعان-دى. الگى مايمىلدىڭ قولى ءۇشىن ارا تۇسەتىن ەشكىم بولماعاندىقتان، ارىستان ادام اتىپ تۇرىپ، توردىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى دە، قولىنداعى تاياعىمەن قاسقىردى تۇمسىعىنان اياماي ۇردى. سودان سوڭ بىردەڭە ءبۇلدىرىپ قويعان بالاداي ىڭعايسىزدانا جىميىپ، قايتىپ كەلدى دە، اڭگىمەسىن جالعاستىردى:

–       مادام دە ۆيل مەن ۋەللەس پاتشا ءبىر-بىرىنەن كوز الماي، ۇزاق ۋاقىت تەسىرەيە قاراعان كەزدە دە ۆيل ىزادان جارىلىپ كەتە جازدايتىن. ءبىز ۋەللەسكە سان رەت ەسكەرتكەنمەن، ءسوزىمىزدى ەلەمەي، كۇلەتىن دە قوياتىن. ءبىر كۇنى ول توبەلەسكىسى كەلگەن دە ءۆيلدىڭ باسىنا ءبىر شەلەك جەلىمدى قۇيىپ جىبەردى. مەن ءۇستى-باسى ابدەن بىلعانعان دە ءۆيلدىڭ تازالانۋىنا كومەكتەستىم. سۇپ-سۇر بولىپ بەزىرەيىپ، بار اشۋىن ىشىنە ءتۇيىپ العان دە ۆيل ۋەللەسكە ەشتەڭە دەگەن جوق. بىراق سول جولى مەن ونىڭ جانارىنان جىرتقىش اڭداردىڭ كوزقاراسىنداعىداي ىزالى جارقىل مەن اينىماس ءبىر شەشىمگە توقتاعان وتتى اشۋدى كوردىم. سول سەبەپتى، ۋەللەسكە بارىپ، مەن اقىرعى رەت دە ءۆيلدى ەرەگەستىرمەۋىن ەسكەرتتىم. ول ادەتتەگىدەي كۇلدى دە قويدى. دەگەنمەن، سودان كەيىن مادام دە ۆيلگە تەسىلىپ قاراۋىن دوعاردى. بىرنەشە اي ءوتىپ، ايتارلىقتاي ەشتەڭە بولماعان سوڭ، مەن تەككە ۇرەيلەنىپ، ۋايىمداۋدىڭ رەتى جوق ەكەنىن تۇسىنە باستادىم. ءبىز ول كەزدە شىعىستا، فريسكو دەگەن جەردە ونەر كورسەتىپ جۇرگەن ەدىك. تۇستەن كەيىن كورسەتىلىم بولعاندىقتان، ۇلكەن شاتىردىڭ ءىشى ايەلدەر مەن بالالارعا لىق تولى بولاتىن. مەنىڭ ونەر كورسەتەتىن پىشاقتار سالعان قورجىنىمدى الىپ كەتكەن قىزىل دەننيدى ىزدەپ ءجۇردىم. كيىم اۋىستىراتىن شاتىرلاردىڭ ءبىرىنىڭ ىشىنە قاراعانىمدا، ءبىر توپ ادامنىڭ اراسىندا تۇرعان ۋەللەس پاتشانى كوردىم. ول دا، شاتىرداعى وزگەلەرى دە بىرنەشە ءارتىستىڭ اراسىندا تۋىنداعان كيكىلجىڭدى قىزىقتاپ قاراپ تۇر ەكەن. تەك دە ۆيل عانا جەك كورىنىش پەن جيرەنىشكە تولى وتتى جانارىن ۋەللەسكە قاداپ تۇر. مۇنى مەنەن باسقا ەشكىم بايقاعان جوق. كەنەت دە ۆيل قورجىنىنان قالتا ورامالىن شىعارىپ، بەتىنىڭ تەرىن سۇرتكەندەي سىڭاي تانىتتى دا (ول كۇنى وتە ىستىق بولاتىن), ۋەللەسكە ارقا جاعىنان جاقىندادى. مەن ونىڭ سول كەزدەگى كوزقاراسىنان قاتتى شوشىندىم. ويتكەنى، ونىڭ جانارىندا جەك كورىنىش پەن بىرگە الدەبىر جۇمباق قۋانىش تا بار ەدى. دە ۆيل سىرتقا شىعىپ كەتكەن كەزدە ارقامداعى ۋايىم جۇگى جەڭىلدەپ، جۇرەگىم ورنىنا تۇسكەندەي بولدى. بىرنەشە مينۋتتان سوڭ مەن ۇلكەن شاتىرعا قايتا ورالىپ، قىزىل دەننيدى كەزىكتىردىم. ال ۋەللەس پاتشا قالىڭ كورەرمەندى تاڭداندىرىپ، ونەر كورسەتۋىن باستاپ كەتىپتى. بۇگىن ول ماعان تىم دورەكى ءارى كوڭىلدى كورىندى. قولىنداعى ۇزىن قامشىسىن ءارى-بەرى ءيىرىپ، تورداعى ارىستانداردى اقىرتىپ، ءبىر ورىندا وتىرعىزباي، شىرق اينالدىرىپ ءجۇر. تەك تىم سەمىز ءارى جالقاۋ كارى اۆگۋستۋسقا عانا تيىسپەي، قوزعالىسسىز جاتۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. الايدا سالدەن سوڭ ۋەللەس كارى ارىستاندى قامشىسىمەن تىزەسىنەن ۇرىپ ورنىنان تۇرعىزدى. مومىن اۆگۋستۋس كوزىن جىپىلىقتاتتى دا، اۋزىن اشىپ تۇرا قالدى. ۋەللەس ارانداي اشىلعان اۋىزعا باسىن سۇققانىندا، ارىستان اۋزىن جاۋىپ قالدى دا، «قىتىر» ەتىپ، مويىن ومىرتقانىڭ ۇزىلگەن داۋسى ەستىلدى.

ارىستان ادام ويلى كەيىپتە كۇلىمسىرەدى دە، الىستاعى الدەبىر قۇبىلىستارعا كوز تىكتى.

–       ۋەللەس پاتشانىڭ اقىرى وسىلاي بولدى، – دەپ جالعاستىردى ول ءسوزىن مۇڭلى، باسەڭ داۋىسپەن، – حالىق تارقاعان سوڭ، مەن تورعا كىرىپ، ۋەللەستىڭ باسىن يىسكەدىم. سودان سوڭ اششى ءيىس قولقامدى اتىپ، تۇشكىرىپ جىبەردىم.

–       بۇل، بۇل دەگەنىڭ... – دەپ مەن جان ۇشىرىپ، ويىمدى جيناقتاۋعا تىرىستىم. كيىم اۋىستىراتىن شاتىردا دە ۆيل ۋەللەستىڭ شاشىنا قولقانى اتاتىن ۇنتاق سەۋىپ قويىپتى. كارى اۆگۋستۋس كورسەتىلىم بارىسىندا اۋزىن جاۋىپ قالۋدى مۇلدە ويلاماعان. ول بار بولعانى تۇشكىرگەن ەكەن.

اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان الپامىس فايزوللا

abai.kz