«وت تياۆكي (تاۋكە) حانا ۆسە موجنو وجيدات»

پەتر ءى

ءاز تاۋكە حاندىق داۋىرىندە رەسەيمەن ساۋدا-ساتتىق پەن ساياسي قارىم-قاتىناس ورناتپاق بولادى. 1687 جىلى تاۋكەنىڭ وڭ جاعىندا وتىراتىن باتىرى ءتاشىم ەكى ەل ارالىق ساۋدا-ساتتىقتى اشۋ مىندەتىمەن توبولسكىگە جىبەرىلەدى. ونىڭ مىندەتى قازاق ورداسىنىڭ ورتالىعى تۇركىستانعا ورىس كوپەستەرىنە جول اشۋ بولاتىن.

تاشىمنەن كەيىن تۇمانشى باتىر باستاعان قازاق ەلشىلىگى، جانىنا ءىرى ساۋداگەرلەر ەرگەن، تاعى دا رەسەيگە اتتاندىرىلادى. 1690 جىلى رەسەيمەن ساۋدا-ساتتىق كەلىسىمىنە ءاز تاۋكە حان اتىنان قول قويۋ ءۇشىن سارى باتىر، كولدەي مىرزا، قاباي اتالىق باستاعان قازاق ەلشىلىگى ۇلكەن كەساپاتقا تاپ بولعانى تاريحي شىندىق. ولار توبولسك قالاسىنىڭ ءىرى ساۋداگەرى اۋەزباي قۇلمامەتوۆكە ءاز تاۋكە حان جازعان حات تاپسىرىپ، ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا جۇرگىزىلۋىنە دانەكەر بولۋدى سۇراعان. قازاق ەلشىلىگىنىڭ ورىس ەلشىلىگىمەن كەزدەسكەن جەرى ءجامىش كولىنىڭ ماڭى. ورىس جاعىنان توبولسك قالاسىنان كەلگەن ستولنيك پاۆەل شارىگين وكىلەتتى ەلشى سانالعان. ەلى ماتاي-نوعاس قاباي اتالىق قوسشىلارىمەن توبولسك قالاسىنا ءسىبىر گۋبەرناتورىنا جولىعۋعا جانە وعان ءاز تاۋكە حان ارناپ جازعان حاتتى تاپسىرۋعا اتتانىپ كەتىپ،  ءىسىن وڭدى ءبىتىرىپ، ەلگە ەسەن قايتادى.

 سارى باتىر مەن كولدەي مىرزانى ءجامىش كولىنىڭ ماڭىنان «ەلشىگە تيىسپەيتىن تارتىپكە قاراماستان» 1690 جىلدىڭ كۇز ايىندا ورىستار ءسىبىر استاناسى توبولسك قالاسىنا ۇستاپ اكەتەدى. وقيعا بايانى رەسەي دەرەكتەرىندە: «1690 جىلى ءجامىش كولى جانىندا جولاۋشى تۇسەتىن جەردە تاۋكە حاننىڭ ادامدارى كولدەي مىرزا مەن سارى باتىر تۇتقىنعا الىندى. ولار ەكى ءجۇز جاساقپەن كەلىپ، اق پاتشانىڭ اسكەري ادامدارىن نايزامەن شانشىپ، مىلتىقپەن اتىپ، تونادى. تۇتقىنعا الماق بولدى. توبىل ءۋازى، تار بەكىنىسىندە كوپ كىسىنى كەسكىلەپ ءولتىرىپ، بەكىنىستى ورتەدى. سول ءۇشىن كولدەي مىرزا مەن سارى باتىر تۇتقىندالدى»، - دەپ جازىلعان.

 رەسەي جاعىنىڭ تاققان كىناسى جالعان ەدى. سارى باتىر مەن كولدەي مىرزا باستاعان قازاق ەلشىلىگى ەرتىستىڭ سول جاعاسىندا رەسەي تاراپىنان كەلىسىم ءسوز جۇرگىزەتىندەرمەن، ساۋداگەرلەر، اسكەر ادامدارمەن كەزىگەدى. ەكى جاق ەرتىستىڭ سول جاعاسىندا، ءجامىش كولىنە قاراما-قارسى تۇستا، كەلىسىم ءسوز جۇرگىزىپ جاتقانىندا، كولدەنەڭ توپ جورتۋىلشىلار بۇلارعا سوقتىعىپ، ەكى جاقتىڭ دا تاس-تالقانىن شىعارادى. رەسەي جاعى وسىعان قازاق جاعى تىكەلەي قاتىستى دەپ كىنا تاعادى. ال، قازاق جاعى بۇل قالماقتاردىڭ ىستەگەنى دەگەندى ايتادى. انىعىندا توبولسك گۋبەرناتور كەڭسەسىندە سارى باتىر: «تسارسكوگو پرەسۆەتلوگو ۆەليچەستۆا سلۋجيۆىە ليۋدي زا كالمىكوۆ نە پريستالي ي ليۋديام ەگو شكودى نە ۋچينيلي»، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى. كەلىسىمدى بۇزعان قالماق سوقتىعۋى ەكەنىن سارى باتىر قانىقتى ەتىپ ايتىپ بەرگەن.  بىراق، ءسىبىر باسشىلارى ءىستىڭ ءوڭىن وزگەرتىپ، ورىستى قازاق شاپتى قىلادى. ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق كەلىسىمى قول قويىلماي توقتالادى.

 وقيعا قازاق پەن ورىس قارىم-قاتىناسىن ۋشىقتىرادى. بىتىمگە دەيىن قازاقتىڭ بارىمتا-قارىمتاسى باستاۋ الادى. كولدەي مىرزانىڭ اكەسى تۇكە بي بۇل ىسكە ايانباي كىرىسەدى. ەلدە قول جيناپ، جاۋگەرشىلىككە دەيىن بارادى. تۇكە ءبيدى ابىلاي مەن قازي حانزادالار قولداپ، جول باستايدى. جاۋگەرشىلىكتىڭ بايانى رەسەي دەرەكتەرىندە: «1690 جىلى تاۋكە حاننىڭ قازاقتارى وتەس پەن قالماق سلابودالارىنا كەلىپ، ۇيلەردى ورتەپ، دۇكەنشىنى جانە شارۋا ادامداردى كەسكىلەپ ءولتىرىپ، ورىس ەركەكتەرى مەن ايەلدەرىن تۇتقىنداپ اكەتتى. تاۋكە حاننىڭ قازاقتارى توبىل ۋەزىندەگى يالۋتوروۆ سلابوداسىنا جاساقپەن كەلىپ ويران سالىپ، سلابودانى ورتەپ، ادامدارىن ۇرىپ-سوعىپ، تۇتقىنعا الىپ كەتتى. سەمىزكولدىڭ جانىندا اسكەري ادامداردىڭ كوبىن دالادا قىرىپ تاستاپ، ءبىرازىن تۇتقىنعا الدى. ءالى دە جاساقپەن كەلىپ ويران سالاتىندارىن ماقتان ەتتى»، - دەلىنەدى. 1690 جىلى قىستا رەسەي كوپەستەرىنىڭ كاشكۋ باستاعان كەرۋەنى تونالىپ، جالاسى قازاققا جابىلادى. ورىستاردىڭ ول نازىنا تاۋكە حان: «ەل ۇرىسىز، دالا قىرسىز بولمايدى»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. 1690 جىلدىڭ قىسىندا تۇمەن وكرۋگىنىڭ تارحان وستروگى تالقاندالادى. 1691 جىلى تسارەۆ-گوروديششا بەكىنىسى شابىلادى. توبىل گۋبەرنياسىنىڭ ۋتياتسكوە سلابوداسى، ورىنبور گۋبەرنياسىنىڭ كۋرتامىش قونىسى تالان-تاراجعا ۇشىرايدى. 1690-1692 جىلداردا قازاق جاساقتارى ءسىبىردىڭ تارا قالاسىنا دەيىنگى ايماقتاعى ەلگە تىنىشتىق بەرمەي بارىمتالاپ، قاناۋعا سالادى. امالسىز ءسىبىر باسشىلارى 1692 جىلى بوياردىڭ ۇلى اندرەي نەپريپاسوۆ باستاعان ەلشىلەرىن تاۋكە حانعا جىبەرەدى. ەندى رەسەي قۇجات دەرەكتەرىنە نازار سالايىق.

 1692 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ 14 كۇنى ۇلى پاتشا پەتر ءى-ءشى جارلىعىمەن جانە ءسىبىر پريكازىنىڭ (پوليتسيا) شەشىمىمەن، «سارى باتىر مەن كولدەي مىرزا تۇتقىنعا الىنىپ، تونالعانى» تۋرالى، بويارين ستەپان سالتىكوۆ، اتتى كازاك الەكساندر الەمەسوۆ، ءتىلماش، تاتار يۋلۋچكا شەماناەۆ، اقسۇيەكتىڭ ۇلى اندرەي نەپريپاسوۆ قازاق ورداسىنا توبولسكىدەن ەلشىلىككە جىبەرىلدى. ولار تۇركىستانعا تاۋكە حانعا جەتتى. ءاز تاۋكە حان: «سلابودالارىڭدى توناعان قازاقتار ەمەس، قالماقتار. ءجامىش كولىندە سارى باتىر مەن كولدەي مىرزانى بەكەر ۇستاعانسىڭدار. ولار مەن جىبەرگەن ەلشىلەر بولاتىن. قازاق ەلى اتىنان»، - دەيدى. ا.نەپريپاسوۆ: «سارى باتىر مەن كولدەي مىرزا وزدەرىمەن قاراقشىلاردى ەرتىپ كەلگەن. كولدەي مىرزا ساۋدا-ساتتىققا، كەلىسىم سوزگە شاقىردى. رەسەي ادامدارى كول جاعاسىنا ساۋدا جاساۋعا كەلدى. كولدەي مىرزا، سارى باتىر قاراقشىلارىمەن پاتشا اعزامنىڭ ادامدارىن نايزامەن شانشىپ، ساداقپەن اتتى. ساۋداعا اكەلگەن تاۋارلاردى تونادى. سول ارەكەتتەرى ءۇشىن ەكەۋى ۇستالىپ، توبولسكىگە جىبەرىلدى»، - دەيدى.

 اندرەي نەپريپاسوۆ پاتشا اعزامنىڭ جارلىعىن وقىماققا تاۋكە حاننان باس كيىمىن شەشىپ، ورنىنان تۇرۋىن سۇرايدى. تاۋكە حان ورنىنان تۇرماق تۇگىل، باس كيىمىن دە شەشپەيدى. اندرەي باسقا ەلدە پاتشا اعزامنىڭ بۇيرىعىن قۇرمەتپەن قابىلدايدى دەپ شۇلەنسيدى. تاۋكە حان اياعىنىڭ اۋىراتىنىن سىلتاۋ ەتىپ، ال باس كيىمدى «اللاعا سيىنعاندا دا شەشپەيمىن» دەيدى. اندرەي نەپريپاسوۆ جاۋگەرشىلىكتە تۇتقىنعا تۇسكەن ورىس سلابوداسىنىڭ ادامدارىن قايتارۋدى تالاپ ەتەدى. ورىندالماسا سوعىس جاريالانادى دەپ قورىتادى. مۇنى ەستىگەن حان ماڭايىنداعى قازاقتىڭ اسىلدارى: «بىزگە ورىسقا بارۋدىڭ قاجەتى جوق. ولاردىڭ بىزگە كەلگەندەرى مالاي بولادى»، - دەپ ورىندارىنان ورە تۇرەگەلەدى. اندرەي نەپريپاسوۆ كەرى قايتاتىنىن بىلدىرەدى. تاۋكە حان ءوتىنىشىن قابىل ەتپەيدى. كوكتەم شىعا بۇقارا ساۋداگەرلەرىنە قوسىپ قايتارامىن. قازىر قايتارسام سارىسۋ بويىنداعى قالماقتار كاتەر قىلادى دەگەن سىلتاۋ ايتادى. رەسەي ەلشىلەرى تاۋكە حان ورداسىندا قىستاپ شىعادى.

   كوكتەم شىعا قايتۋعا تاعى سۇرانادى. حان ولارعا پاتشا اعزامعا جىبەرەتىن ەلشى تاڭداپ الىپ، بىرگە قوسىپ جىبەرەتىندىگىن جەتكىزەدى. 1693 جىلدىڭ ورتا شەنىندە تۇركىستاندا جۇرگەن توبىلدىق تاتار، ساۋداگەر تاۋىشكە مەرگەن تاۋكە حاننان بۇقاراعا ساۋدامەن بارۋعا رۇقسات سۇرايدى. حان اندرەيدى وزىڭمەن ەرتە كەتەسىڭ دەپ، رۇقسات ەتەدى. ولار بۇقاراعا كەتىسىمەن ابىلاي مەن قازي حانزادالار جاساقتارىمەن ورىس قالالارىنا شابۋىلدار جاسايدى. رەسەي قالالارىن شاپقان ەكى حانزادا تاۋىشكە مەن اندرەيدەن ەكى اپتا بۇرىن تۇركىستانعا ورالادى. تاۋىشكە مەن اندرەي بۇقارادا ءۇش اي ءجۇرىپ كەلەدى. كەلە اندرەي قايتۋعا رۇقسات سۇرايدى. قىردا جورتۋىلشىلار كوپ دەپ تاۋكە حان اندرەيدى قايتارمايدى.

 تاۋكە حان ۇرعا بەكىنىسىنەن حانزادالار جاساعى شابۋىلداعاندا تۇتقىنعا تۇسكەن ورىستاردى تۇركىستانعا الدىرتادى. اندرەي نەپريپاسوۆقا ولار: «قازاقتار باشەنكەگە كەلىپ، توبىلدىڭ اقسۇيەگى ۆاسيلي شۋلگيندى تۇتقىنداپ اكەتكەنىن، ءۇش ءجۇز كىسى ولگەنىن، ون ەكى ادامنىڭ باسىن كەسىپ بۇقاراعا اكەتكەنىن، قازاقتاردىڭ ەكىنشى توبى شيپيتسىن سلابوداسىن شاپقانىن، سول قازاقتار 1693 جىلدىڭ ورتا شەنىندە كولدەي مىرزا جازعان حات الا كەلگەندىگىن ايتىپ بەرەدى. تاۋكە حان كولدەي مىرزادان كەلگەن حاتتى وقۋدى بۇيىرادى. حاتتا: «تۇرمەنىڭ قيىنشىلىعىنا شىداماي سارى باتىر قايتىس بولدى. رەسەي ەلشىلەرىن كوپ ۇستاماي، قۇرمەتپەن قايتارعان ءجون. كەلىسىم سوزدەر جالعاستىرىلعانى وڭ»، - دەگەن سوزدەر جازىلىپتى. تاۋكە حان: «سارى باتىردىڭ جىلدىعى وتكىزىلگەنشە جاۋگەرشىلىك پەن بارىمتا-قارىمتانى دوعارىڭدار»، - دەپ قازاققا توقتام سالادى.

 اندرەي نەپريپاسوۆ باس بوستاندىعىن ويلاپ، ەلىنە قايتۋعا كومەك سۇراپ كولدەي مىرزانىڭ قايىن اتاسى تۇركەبايعا جالىنادى. تۇركەباي تاۋكە حاننان اندرەيدى قايتارۋدى وتىنەدى. قازاقتىڭ بەتكە ۇستار  اسىلدارىن جيناعان تاۋكە حان: «قاي قازاق اق پاتشاعا ەلشى بولىپ بارادى؟» - دەيدى. قازاق اسىلدارى ىقىلاس بىلدىرە قويمايدى. «ەشكىم جوق»، - دەپ حان قاباعى تۇيىلەدى. دەگەنمەن بىرەۋ شىعادى. ول تايقوڭىر ەدى. 1694 جىلى كوكتەمدە تاۋكە حان پەتر ءى-گە رەسەي مەن قازاق ەلى دوستىعى، قارىم-قاتىناسىن جاڭارتۋ تۋرالى جانە توبىل قالاسىندا تۇتقىندالىپ وتىرعان كولدەي مىرزانى قايتارۋ تۋرالى حاتپەن ءوتىنىش قىلادى. حاتتا: «جاقسىلىق ىسپەن ءسىبىر توبىل ۋەزىنە ەلشى ەتىپ جىبەرگەن ەكى ادامنىڭ بىرەۋى سارى باتىر قايتىس بولىپ، قىزمەتشىم كولدەي مىرزانى ۇستاپ وتىر. ۇرىلاردىڭ ورنىنا ەلشىنى قاماۋعا العان دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىز. ۇلى مارتەبەلىم، ءوتىنىشىمدى تاپسىرۋعا سەنىمدى ادامىم قۇلتاباي اتالىقوۆ باتىردىڭ ۇلى تايقوڭىردى جىبەردىم. ءىلتيپات كورسەتىڭىز»، - دەلىنەدى. تايقوڭىرعا ساپار وڭايعا تۇسپەگەنىمەن، ءىس مەجەسىنە جەتىپ ەدى. پەتەربورعا 55 كۇن جول ءجۇردى. قاسىنا ساۋدا كەرۋەن باسى تۇركىستاندىق السەيىت شۇكىروۆ، اندرەي نەپريپاسوۆتىڭ ەلشىلىگى قۇرامىندا كەلگەن الەكساندر الەمەسوۆ پەن يۋلۋي شاماناەۆتى ەرتكەن بولاتىن. پەتر ءى-ءشى: «نا رۋسسكيح ليۋدەي بۋدەت مىسليت ۆسياكوە زلو. وت تياۆكي (تاۋكە) حانا ۆسە موجنو وجيدات»، - دەپ جۇقارىپ، كولدەي مىرزا كىناسىز بولسا، تاۋكە حان تىلەگىن ورىنداۋعا ىقىلاس قىلادى.

 توبىل تاتارى، ساۋداگەر تاۋىشكە مەرگەن كولدەي مىرزانىڭ قايىن اتاسى تۇركەبايعا «مۇنداعى ا.نەپريپاسوۆتى قايتارسا، كولدەي مىرزانىڭ ەلىنە ءتىرى جەتۋى كۇدىكتى» دەگەن مالىمەت جەتكىزەدى. تۇركەباي تاۋكە حاننان اندرەيدى قايتارماي، كىدىرتۋىن ءوتىنىپ، كولدەي مىرزا ۇرعا بەكىنىسىنە جەتكىزىلگەنشە ۇستاپ تۇرۋدى سۇرايدى. قازي حانزاداعا كولدەي مىرزانىڭ اكەسى تۇكە بي: «ورىستىڭ اسكەرىن جەڭگەن شىعارسىڭ. ونىڭ وزىندە جاۋىنگەر ماتاي جاساق ەرلىگىمەن. ەلدەستىرمەك ەلشىدەن. تاعى ەلشى جىبەرت»، – دەپ شۇيلىگەدى. ءاز تاۋكە حان 1694 جىلدىڭ 5 قازان كۇنى تايقوڭىردى قوسشىلارىمەن، قاسىنا ورىس ەلشىلىگىمەن كەلگەن كازاك الەكساندر الەمەسوۆتى، يۋلۋچكا شاماناەۆتى، تاتار ىرىس قاراناەۆتى 15 ادامىمەن قوسىپ، ء سىبىر توبىل دۋانىنا ەلشى ەتىپ جىبەرىپ، كولدەي مىرزانى بوساتۋعا ىقپال ەتۋىن سۇراپ، توبىلدىڭ دۋان باسشىسىنا حات تا جولدايدى.

 كولدەي مىرزا توبولسكىدەن ۇرعاعا جونەلتىلەتىنىن بىلگەن رۋلاس ماتايلار ءۇش مىڭ قولمەن ۇرعا بەكىنىسىنە جەتەدى. تاۋكە حان ولاردى توقتاتا الماي قالادى. وقيعا بۇدان كەيىن وزگەشە ءورىس الادى.

 كولدەي مىرزا توبولسكىدەن ۇرعاعا جونەلتىلگەندە قاسىندا ەكى ورىس اتقوسشى، اتتى كازاك فەدكا سكيبين، ماتۆەي تروشين ادامدارىمەن، ساۋداگەر، ءتىلماش تاۋىشكە مەرگەن بەس سەرىگىمەن بولادى. ولار ۇرعاعا كىرمەي، تۇركىستانعا جەتۋگە ءۇش كۇن قالعانىندا ەكى اتقوسشى، تاتار تاۋىشكە مەرگەن سەرىكتەرىمەن ولتىرىلەدى. فەدكا سكيبين، ماتۆەي تروشين ادامدارىمەن تۇركىستانداعى تاۋكە حانعا كولدەي مىرزانى سىي-سياپاتىمەن جەتكىزەدى. ولار بوياردىڭ ۇلى اقسۇيەك اندرەي نەپريپاسوۆتى قايتارۋدى تىلەيدى. تاۋكە حان ونى بۇقاراعا ساتىپ جىبەرگەندىكتەن، قايتارمايتىنىن ايتادى. فەدكا سكيبين شاراسىز قالادى. تاۋكە حان رەسەيگە جاۋگەرشىلىك جالعاساتىنىن مالىمدەۋگە شاق قالعان بولاتىن. تاۋكە حان جىبەرگەن تايقوڭىر باستاعان قازاق ەلشىلىگى 1694 جىلى كۇزدە كولدەي مىرزانى بوساتتىرىپ، ءىس وڭ بىتەدى. ءۇش مىڭ قول ماتاي جاۋگەرشىلىك جاساماي، ۇرعادان ورالىپ تاراسادى.

 تاۋكە حان تۇركىستاندا ا.نەپريپاسوۆتى ادامدارىمەن ەكى جىل، ءۇش اي ۇستايدى. ا.نەپريپاسوۆ 1695 جىلى 24 اقپان كۇنى تۇركىستاندا اۋىرىپ ولەدى. ۆاسكا شۋلگيندى ادامدارىمەن تاۋكە حان جاسىرىن 1696 جىلى 20 شىلدەدە بۇقاراعا اتتاندىرادى. سىر وزەنى بويىندا قازاقتار ولاردى تونايدى. ۆاسكا بۇقاراعا جاياۋ جەتىپ، التى اي سوندا تۇرادى. 1697 جىلى 13 قاراشادا حيۋاعا جول تارتادى. حيۋادا ون اپتا تۇرادى. 1698 جىلى 8 ناۋرىزدا رەسەيگە باراتىن بۇقارا كەرۋەنىنە ىلەسىپ، استراحانعا جەتەدى. ورىس باسشىلارىنا ۆاسكا شۋلگين بىلگەنىنىن بايان ەتەدى.

 كولدەي مىرزا ەسىمىمەن نايماننىڭ ماتاي-قاپتاعاي تارماعىندا ءبىر ەل اتالادى. سارى باتىر كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاقتاردان ماتاي-قاپتاعايدا قۇلشان، ەلشەن، قىدىرالى، بىكەن، قارا اتتى رۋلى ەلدەر تارام جايدى. ۇرپاقتارى ەسىمى ءۇش ماتاي ەلىنىڭ ۇرانىنا اينالعان ءبورىباي باتىر، قىدىرالى بي، دوسەت بي، تانەكە (نۇرالى) باتىر، سىرتتان باتىر، مامان قۇت، العاشقى ماتاي ەلىنىڭ قاجىسى، اعارتۋشى تۇرىسبەك، نار ەسىمبەك، ء«بورىباي» كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسىنىڭ ءبىرى قوجابەك بولىس، «مامانيا» مەكتەبىن سالدىرعان سەيىتباتتال قاجى، قازاق رومانىنا بايگە جاريالاعان ەسەنقۇل قاجى، «قازاق ۋستاۆىن» جازعان بارلىبەك – يگى ىستەرىمەن ەلگە تانىمال تۇلعالار بولدى.  سارى باتىر، كولدەي مىرزا، قاباي اتالىقتى ەل ەسكەرىپ، بىلگەنى ابزال.

جەمىسبەك تولىمبەتوۆ                                                        

الماتى وبلىسى.

Abai.kz